توضیح : نه، ما نگفتیم که عمر در خسران هست. انسان در خسران است، ولی خسران یعنی از دست دادن سرمایه و انسان در این دنیا سرمایه‌اش عمر اوست. پس با از دست دادن عمر در خسران هست. تناسب قسم و جواب نشان می‌دهد که این سرمایه زمان است و عمر انسان و معنای زمان گذر است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : اولاً معنا کردن عصر به «عصر خاص» دلیل می‌خواهد. ولی در اینجا عصر مطلق است. قسم به زمان و کسی که می‌خواهد بگوید که عصر‌، عصر پیامبر است؛ باید دلیل بیاورد و آن کسی که می‌گوید عصر، عصر ظهور یا غیبت است؛ باید از سوره یا از قرآن دلیل بیاورد.
بعد هم اگر شد مفهوم زمان، تناسب خسران در چیست؟ ما قائلیم به اینکه قسم با جواب قسم در قرآن کریم متناسب است و علامه طباطبایی نظرش به این است که قسم حجتی است بر جواب قسم. یعنی این گذر زمان حجتی است بر خسران انسان. چه طور می‌شود حجت باشد بر گذر زمان؟ یعنی این چیزی است که با گذر زمان اتفاق می‌افتد و انسان با گذر زمان هر لحظه به مرگ و ملاقات پروردگارش نزدیک می‌شود، بی آنکه چیزی به دست بیاورد. و خود به خود در اینجا مفهوم زمان به دست می‌آید، مانند یخ فروش که سرمایه‌اش یخ هست و با گذر زمان هر لحظه سرمایه‌اش از دست می‌رود.
[ بستن توضیحات ]

توضیح : این مانند این است که بگوییم که نمره قبولی کلاس ما ۱۴ است، الا کسانی که ۵/ ۱۳ بگیرند. در این سخن ثقل کلام کجاست؟ در اینجا قانون جهت است یا تبصره‌هایش جهت هستند؟ خود قانون اصل هست. و اگر شما در سوره عصر هم به قانون و تبصره دقت کنید، باید بگویید که سوره عصر تأکیدش بیشتر روی قانون هست و قانون خسران هست. و این قانون عمومی استثناهایی هم دارد که «الا الذین آمنوا» استثنای آن هست.
در اینجا باید گفت که قواعد، قواعد غالبی‌اند و اگر گوینده‌ای در جایی بخواهد مستثنی و مستثنی منه را ذکر کند و اصالت را به مستثنی بدهد و این کار ممکن هست. و ما هم این را در حد ممکن است قبول داریم چون این قواعد، قواعد عقلی نیستند.
اما در حد فهم ظاهر در سوره ثقل سخن در مستثنی منه هست. چون پایگاه هست مانند «اعوذ» در سوره ناس. «اعوذ برب الناس * ملک الناس * اله الناس». در اینجا «اعوذ» منهای جملات بعدی چیزی نیست. اما پایه اینجاست و همه چیز به این گره خورده است و اگر این را از سوره برداریم همه چیز در سوره به هم می‌ریزد و از هم باز می‌شود.
چیزی که این سوال را به ذهن شما می‌آورد، بار معنایی در «الذین آمنوا» است که می‌گویید بار هدایتی در اینجا و در «آمنوا» هست و منظور از «انّ الانسان لفی خسر» چیست؟ چون یک مصادره اتفاق افتاده شما پیش فرض قرار دادید که این، جهت هدایت هست. و اگر قالب را بشکنید و با قاعده لفظی بگویید که «انّ الانسان لفی خسر»: انسان در خسران هست، جهت اصلی هست و آن وقت به این برسید که انسان مشمول یک قاعده و سنت عمومی به نام خسران هست و خودش غافل هست و خدا می‌خواهد این سنت را به انسان گوشزد کند و در کنار این گوشزد راه نجات را هم به او می‌گوید.
حرف اصلی این است که سوره گفته «والعصر انّ انسان لفی خسر»‌ و می‌توانست این طور بگوید «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر لیسوا بخاسرین» ولی با این بیان کنونی و تأکید روی خود این قاعده و سنت، جهت هدایتی روشنی هست.
بعد در کنار این سنت که برای انسان مهم شد، سوال می‌کند که راه نجات از این سنت چیست؟ گویا انسان بعد از تذکر «انّ الانسان لفی خسر» تازه آماده می‌شود که دنبال راه نجات باشد که در اینجا خدا می‌فرماید «الا الذین آمنوا». [ بستن توضیحات ]

توضیح : قسم اصالتاً برای تأکید جواب قسم می‌آید. ساز وکار تأکید هم این گونه هست که در مقوله قسم، یک مطلب عظیمی را، یک مطلب مهمی را، که برای مخاطب خیلی جدی هست، ذکر می‌کند و با توجه به آن مطلب مهم این شخص آمادگی پذیرش پیدا می‌کند.
مثلا خدا بیان می‌کند که « و الشمس و ضحاها» در اینجا خدا به شمس و روشنایی شمس که برای مخاطب عظمت روشنی دارد، اشاره می‌کند و مخاطب با توجه به عظمت شمس و روشنایی متوجه عظمت سخن گوینده می‌شود و حرف را می‌پذیرد.
یک فرایند بینشی و روانی برای پذیرش جواب قسم هست و معنای تأکید این است. اما در محاوره هم ما رابطه‌ای بیش از قسم و جواب آن انتظار نداریم.
مثلاً اگر کسی به ما بگوید که به حضرت عباس قسم که این چیز را به فلان قیمت خریده‌ام ما دنبال رابطه بین آن چیز و حضرت عباس نیستیم که آیا بین اینها تناسب هست یا نه.
تناسب قسم و جواب آن در قرآن
در اینجا سخن قرآن هست و آیا قرآن که سخن حکیم هست، بین قسم و جواب قسم غیر از تأکید رابطه دیگری هم وجود دارد، مانند اینکه قسم برای جواب قسم یک بستر سازی بکند؟ یعنی این همه تفاوت قسم در قرآن هست که در یک جا به شمس هست و یک جا به قرآن و یک جا هم به نجوم هست و… ما نباید هیچ تحلیل و توجیهی داشته باشیم؟ و صرفا بگوییم که قسم خورده و تأکید کرده و تمام شده است؟ یا بگوییم که هر جایی به وسیله این قسم و محتوایی که در آن قسم هست برای جواب قسم بستر سازی کرده است؟
لزوم تناسب بین قسم و جواب قسم از نظر استاد
ما می‌گوییم با توجه به این که سخن خداست، این دو باید علاوه بر آن رابطه تأکید، تناسب هم باهم داشته باشند. اما این تناسب به چیست که ما با مطالعاتی که در تفاسیر داشتیم، فرمول خاصی را بر این مسئله نیافتیم.
علامه طباطبایی یک بیانی دارند که معقول به نظر می‌آید، ولی حجتی برای آن ذکر نشده است و ایشان می‌گویند: قسم هم جواب قسم را تأکید می‌کند و هم حجتی برای جواب قسم هست. یعنی یک نوع استدلال در قسم و یک نوع احتجاج در قسم هست و مثلا وقتی خدا می‌فرماید «والعصر» یک حجتی در قسم هست و زمان، حجت خسران هست.
ما خودمان تا به حال حداقل به این نکته رسیده‌ایم، که اصل تناسب بین قسم و جواب قسم باید باشد. ثانیا بهترین تناسب بین اینها حجیت هست. یعنی قسم باید حجت برای جواب آن باشد و دلیل بهتر بودنش این است که خود قسم محتوای تأکیدی دارد. بار استدلالی و احتجاجی ندارد. اگر این قسم شامل یک بار استدلالی باشد، این کمال تأکید و کمال شرایط پذیرش را برای مخاطب به ارمغان می‌آورد.
پس این بستر سازی کردن و حجت بودن را ترجیح می‌دهیم، ولی در این محدود نیستیم و در موارد حرکت می‌کنیم و خیلی از موارد هست که ما خودمان به یک نتیجه قطعی نرسیده‌ایم و فقط احتمالاتی داده‌ایم. و به طور قاطع به دلیلی نرسیده‌ایم.
[ بستن توضیحات ]

توضیح : در ابتداى این سوره با قسم تازه‏اى روبرو مى‏شویم ، مى‏فرماید : به عصر سوگند ! ( و العصر).
واژه عصر در اصل به معنى فشردن است ، و سپس به وقت عصر اطلاق شده ، به خاطر اینکه برنامه‏ها و کارهاى روزانه در آن پیچیده ، و فشرده مى‏شود .
سپس این واژه به معنى مطلق زمان و دوران تاریخ بشر و یا بخشى از زمان ، مانند عصر ظهور اسلام و قیام پیغمبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) ، و امثال آن استعمال شده است ، و لذا در تفسیر این سوگند مفسران احتمالات زیادى گفته‏اند:
1 -بعضى آن را اشاره به همان وقت عصر مى‏دانند ، به قرینه اینکه در بعضى دیگر از آیات قرآن به آغاز روز سوگند یاد شده است مانند و الضحى ( سوره ضحى آیه 1 ) - یا - و الصبح اذا اسفر ( مدثر - 34).
این سوگند به خاطر اهمیتى است که این موقع از روز دارد چرا که زمان زمان دگرگونى نظام زندگى و حیات انسانها است ، کارهاى روزانه پایان مى‏گیرد ، پرندگان و حیوانات به لانه‏هاى خود بازمى‏گردند ، خورشید سر در افق مشرق فرو مى‏کشد ، و هوا تدریجا رو به تاریکى مى‏رود .
این دگرگونى انسان را به قدرت لا یزال الهى که بر این نظام حاکم است متوجه مى‏سازد ، و در حقیقت نشانه‏اى از نشانه‏هاى توحید و آیتى از آیات پروردگار است که شایسته سوگند مى‏باشد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : جوابش این است که : این از قبیل ذکر خاص بعد از عام است ، که در مواردی بکار می‏رود که گوینده نسبت به خاص عنایت بیشتری داشته باشد ، و شاهد بر اینکه خدای تعالی از میان همه اعمال صالح به تواصی به حق عنایت بیشتر داشته ، و بدین منظور خصوص آن را بعد از عموم اعمال صالح ذکر نموده این است که همین تواصی را در مورد صبر تکرار کرد ، و با اینکه می‏توانست بفرماید : و تواصوا بالحق و الصبر ، فرمود : و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبرو بنا بر همه آنچه گفته شد ، ذکر تواصی به حق و به صبر ، بعد از ذکر اتصافشان به ایمان و عمل صالح برای این بوده که اشاره کند به حیات دلهای مؤمنین ، و پذیرا گشتن سینه‏هاشان برای تسلیم خدا شدن ، پس مؤمنین اهتمامی خاص و اعتنایی تام به ظهور سلطنت حق و گسترده شدن آن بر همه مردم دارند ، و می‏خواهند همه جا حق پیروی شود ، و پیروی آن دائمی گردد ، و خدای تعالی در باره آنان فرموده : ا فمن شرح الله صدره للاسلام فهو علی نور من ربه فویل للقاسیة قلوبهم من ذکر الله اولئک فی ضلال مبین در آیه مورد بحث صبر را مطلق آورده ، و بیان نکرده که صبر در چه مواردی محبوب است ، و نتیجه این اطلاق آن است که مراد از صبر اعم از صبر بر اطاعت خدا و صبر از معصیت و صبر در برخورد با مصائبی است که به قضا و قدر خدا به آدمی می‏رسدو گاه در سرمایه‏هاى درونى مانند صحت و سلامت و عقل و ایمان و ثواب و این همان است که خداوند متعال به عنوان خسران مبین ( زیان آشکار ) از آن یاد فرموده آنجا که مى‏گوید : ان الخاسرین الذین خسروا انفسهم واهلیهم یوم القیامة الا ذلک هو الخسران المبین زیانکاران واقعى کسانى هستند سرمایه وجود خود و خانواده خویش را در قیامت از دست مى‏دهند ، بدانید خسران مبین همین است ( زمر - 15).
فخر رازى در تفسیر این آیه سخنى نقل مى‏کند که حاصلش چنین است : یکى از بزرگان پیشین مى‏گوید : معنى این سوره را من از مرد یخ‏فروشى آموختم ، فریاد مى‏زد و مى‏گفت : ارحموا من یذوب رأس ماله ارحموا من یذوب رأس ماله ! : رحم کنید به کسى که سرمایه‏اش ذوب مى‏شود ، رحم کنید به کسى که سرمایه‏اش ذوب مى‏شود ! پیش خود گفتم این است معنى ان الانسان لفى خسر : عصر و زمان بر او مى‏گذرد و عمرش پایان مى‏گیرد ، و ثوابى کسب نمى‏کند و در این حال زیانکار است . [ بستن توضیحات ]

توضیح :

آرى تنها یک راه براى جلوگیرى از این خسران عظیم و زیان قهرى و اجبارى وجود دارد ، فقط یک راه که در آخرین آیه این سوره به آن اشاره شده است،مى‏فرماید مگر کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند ، و یکدیگر را به طرفدارى و انجام حق سفارش کردند ، و یکدیگر را به صبر و استقامت توصیه نمودند ( الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبرو به تعبیر دیگر چیزى که مى‏تواند جلو این زیان بزرگ را بگیرد و آن را به منفعت و سودى عظیم مبدل کند آن است که در برابر از دست دادن این سرمایه ، سرمایه‏اى گرانبهاتر و ارزشمندتر به دست آورد که نه تنها جاى خالى آن سرمایه پر شود ، بلکه دهها و صدها و هزاران بار از آن بیشتر و بهتر باشدهر نفسى که انسان مى‏زند یک گام به مرگ نزدیکتر مى‏شود چنانکه امیر مؤمنان على (علیه‏السلام‏) در آن عبارت نورانیش فرمود : نفس المرء خطاه الى أجله نفسهاى انسان گامهاى او به سوى مرگ است بنابر این ، هر ضربانى که قلب انسان مى‏زند او را یک قدم به پایان عمر نزدیکتر مى‏سازد ، و به این ترتیب باید در برابر این زیان قطعى کارى کرد که جاى خالى پر شودگروهى سرمایه‏هاى نفیس عمر و زندگى را از دست مى‏دهند و در برابر آن مالى مختصر یا بسیار ، خانه‏اى محقر یا کاخى زیبا ، فراهم مى‏سازندگروهى تمام این سرمایه را براى رسیدن به مقامى از دست مى‏دهندو گروههائى آن را در مسیر عیش و نوش و لذات زودگذر مادى مسلما هیچیک از اینها نمى‏تواند بهاى آن سرمایه عظیم باشد ، بهاى آن فقط و فقط رضاى خدا و مقام قرب او است یا همان گونه که امیر مؤمنان على (علیه‏السلام‏) فرموده انه لیس لانفسکم ثمن الا الجنة فلا تبیعوها الا بها : براى وجود شما بها و قیمتى جز بهشت نیست ، مبادا
آن را به کمتر از آن بفروشید [ بستن توضیحات ]

توضیح : همان گونه که امیر مؤمنان على (علیه‏السلام‏) فرموده انه لیس لانفسکم ثمن الا الجنة فلا تبیعوها الا بها : براى وجود شما بها و قیمتى جز بهشت نیست ، مبادا
آن را به کمتر از آن بفروشید.
و یا همانگونه که در دعاى ماه رجب از امام صادق (علیه‏السلام‏) آمده است : خاب الوافدون على غیرک و خسر المتعرضون الا لک : آنها که بر غیر تو وارد شوند مایوس خواهند شد ، و آنها که به سراغ غیر تو آیند زیانکارند ! و بى جهت نیست که یکى از نامهاى قیامت یوم التغابن است ، همانگونه که در آیه 9 سوره تغابن آمده است ذلک یوم التغابن : آن روز معلوم مى‏شود چه کسانى مغبون شده و زیان کرده‏اند .
حسن مطلب ، و لطف مساله اینجا است که از یکسو خریدار سرمایه‏هاى وجود انسان خداوند بزرگ است ان الله اشترى من المؤمنین ... ( توبه - 111).
از سوى دیگر سرمایه‏هاى کم را نیز خریدارى مى‏کند : فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره ( زلزال - 7).
و از سوى دیگر بهاى عظیم در برابر آن مى‏پردازد ، و گاه ده برابر و گاه تا هفتصد برابر و گاه بیشتر فى کل سنبلة ماة حبة و الله یضاعف لمن یشاء ( بقره 261 ) و همانگونه که در دعا وارد شده است یا من یقبل الیسیر و یعفو عن الکثیر : اى خدائى که حسنات کم را مى‏پذیرى و گناهان بسیار را مى - بخشى .
و از سوى چهارم با اینکه تمام سرمایه‏ها را خودش در اختیار گذاشته ، آنقدر بزرگوار است که برمى‏گردد و همانها را با گرانترین قیمت خریدارى مى‏کند!
[ بستن توضیحات ]

توضیح : مى‏فرماید مگر کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند ، و یکدیگر را به طرفدارى و انجام حق سفارش کردند ، و یکدیگر را به صبر و استقامت توصیه نمودند ( الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر ) . [ بستن توضیحات ]