این قسمت تتمه گفتار برادران یوسف است، و از مشورت دوم مذاکرات ایشان در باره یوسف حکایت مى‏کند. شور اول در باره رفتار یعقوب بود که سرانجام او را محکوم به ضلالت کردند، و در این شور گفتگو داشته‏اند در اینکه چه کنند و چه نقشه‏اى بریزند که خود را از این ناراحتى نجات دهند، هم چنان که آیه ‏«وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ» (یوسف/102) به آن اشاره دارد.
خداوند متن مشورت آنان را در این سه آیه: ‏«قالُوا لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ- تا جمله- إِنْ کُنْتُمْ فاعِلِینَ» ذکر فرموده است. نخست، مصیبتى را که در مورد یوسف و برادرش دچار آن شده‏اند به میان آورده، که این دو کودک تمام توجه یعقوب را از ما به سوى خودشان جلب کرده دل او را مجذوب خود ساخته‏اند، بطورى که دیگر از آن دو جدا نمى‏شود و هیچ اعتنایى به غیر آن دو ندارد که چه مى‏کنند، و این محنتى است که فعلا به ایشان روى آورده و ایشان را به خطر بزرگى تهدید مى‏کند، و آن اینست که به زودى شخصیتشان بکلى خرد شده زحمات چند ساله ایشان بى‏نتیجه و پس از سالیان عزت، دچار ذلت و پس از قوت دچار ضعف مى‏شوند و این خود انحراف و کج سلیقه‏گى یعقوب است در روش و طریقه، و این روش و طریقه‏اى که پدر پیش گرفته روشى غلط و طریقه‏اى منحرف است.
آن گاه در شور دوم در باره خلاصى خود از این گرفتارى مذاکره کردند، و هر یک نقشه‏اى که کشیده آن را مطرح کردند یکى گفت کشتن یوسف لازم است. دیگران گفتند باید او را به سرزمین دور دستى پرت کرد که نتواند نزد پدر برگردد، و روى خانواده را ببیند، و به تدریج اسمش فراموش شود، و توجهات پدر خالص براى ایشان باشد، و محبت و علاقه‏اش در ایشان صرف شود.
در این شور متفقا رأى داده و بر اصل آن تصمیم گرفتند، اما در جزئیات آن رأى نهائیشان این شد که او را در قعر چاهى بیندازند تا رهگذران و مکاریان او را گرفته با خود به شهرهاى دور دست ببرند و به کلى اثرش از بین برود.
پس، از اینکه در یکى از دو رأیى که دادند و گفتند: ‏«اقْتُلُوا یُوسُفَ» با اینکه قبلا ناراحتى از یوسف و برادرش هر دو داشتند و مى‏گفتند: ‏«لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى‏ أَبِینا مِنَّا» فهمیده مى‏شود که یعقوب گو اینکه هر دو برادر را دوست مى‏داشته، و بیش از دیگران مورد عنایت و اکرام قرار مى‏داده، و لیکن نسبت به یوسف علاقه‏اى مخصوص و محبتى زیادترى بر برادرش داشته، که باید هم مى‏داشت، زیرا یوسف کسى است که چنان خوابى دید و در عالم رؤیا به عنایات خاصه الهى و کرامات غیبى بشارت یافت. علاوه بر اینکه یوسف از آن برادر دیگرش بزرگتر بود، و از نظر برادران خطر او از آن دیگرى بیشتر و نزدیکتر. و بعید نیست اینکه یوسف را با برادرش اسم بردند اشاره به این باشد که یعقوب، مادر آن دو را دوست مى‏داشته، و دوستى او بالطبع باعث محبت بیشتر به فرزندان او شده، و این باعث شده که حسد برادران نسبت به آن دو تحریک و کینه‏هایشان آتشین گردد.
جمله ‏«أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً» حکایت از رأى دوم ایشان مى‏کند، و معنایش این است که او را دور کنید در زمینى که دیگر نتواند به خانه پدر برگردد، و این دست کمى از کشتن ندارد، زیرا بدین وسیله هم مى‏شود از خطر او دور شد.
دلیل این استفاده یکى نکره بودن ‏«ارض» است، و یکى کلمه ‏«طرح» است که به معناى دور انداختن چیزى است که دیگر انسان به آن احتیاج ندارد، و از آن سودى نمى‏برد.
و اینکه تردید در این دو رأى را به ایشان نسبت داده دلیل بر این است که اکثریتشان هر دو رأى را صحیح دانسته و قبول کردند، و به همین جهت در پیاده کردن یکى از آن دو به تردید افتادند، تا آنکه یکى کفه نکشتن را ترجیح داده گفت: ‏«لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ ... ».
و معناى جمله ‏«یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ» این است که یکى از این دو را انجام دهید تا روى پدرتان برایتان خالى شود و این کنایه است از اینکه محبتش خالص براى شما شود، و آن مانعى که محبت پدر را به خود مى‏کشد و نمى‏گذارد به ایشان برسد از میان برود. گویا وضع ایشان و یوسف و پدر اینطور است که اگر یوسف باشد میان ایشان و روى پدر حائل مى‏شود و روى پدر را متوجه خود مى‏کند، و وقتى این مانع برطرف شد همه روى پدر را مى‏بینند، و محبت و اقبال پدر منحصر در ایشان خواهد شد.
‏«وَ تَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحِینَ» یعنى بعد از یوسف، و یا بعد از کشتن یوسف، و یا بعد از طرد او (که برگشت همه به یک نتیجه است) با توبه از گناه، مردمى صالح شوید. [ نظرات / امتیازها ]

برادران یوسف این عمل را گناه و آن را جرم مى‏دانستند، و معلوم مى‏شود که ایشان احکام دین را محترم و مقدس مى‏شمردند و لیکن حسد در دلهایشان کورانى برپا کرده بود و ایشان را در ارتکاب گناه و ظلم جرأت داده طریقه‏اى تلقینشان کرده بود که از آن طریق هم گناه را مرتکب شوند و هم از عقوبت الهى ایمن باشند و آن این است که گناه را مرتکب شوند و بعد توبه کنند، غافل از اینکه اینگونه توبه به هیچ وجه قبول نمى‏شود، زیرا این مطلب وجدانى است که کسى که به خود تلقین مى‏کند که گناه مى‏کنم و بعد توبه مى‏کنم چنین کسى مقصودش از توبه بازگشت به خدا و خضوع و شکستگى در برابر مقام پروردگار نیست، بلکه او مى‏خواهد به خداى خود نیرنگ بزند و به خیال خود از این راه عذاب خدا را در عین مخالفت امر و نهى او دفع کند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

انسان در برخورد با نعمت، چهار حالت دارد: حسادت، بُخل، ایثار، غبطه. اگر پیش خود گفت: حال که ما فلان نعمت را نداریم، دیگران هم نداشته باشند، حسادت است. اگر گفت: فقط ما برخوردار از این نعمت باشیم ولى دیگران نه، این بُخل است. اگر گفت: دیگران از نعمت برخوردار باشند، اگر چه به قیمتى که ما محروم باشیم، این ایثار است. اگر گفت: حالا که دیگران از نعمت برخوردارند، اى کاش ما هم بهره‏مند مى‏شدیم، این غبطه است.
امام باقرعلیه السلام فرمودند: من گاهى به بعضى از فرزندانم محبّت مى‏کنم و آنها را روى زانوانم مى‏نشانم در حالى که استحقاق این همه محبّت را ندارند، تا مبادا علیه سایر فرزندانم حسادت بورزند و ماجراى یوسف تکرار شود.(31)

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

گوینده این پیشنهاد (قتل یوسف یا دورانداختن او) مشخص نیست و خداوند به رغم اطلاع از هویت گوینده، نام او را افشا نکرده است. غرض، بیان وجود چنین طرح و توطئه‌ای است که از زبان یکی از برادران(!) بیان شد. این توطئه شامل پیشنهاد قتل (اُقتُلوا) یا طرح (اَوِ اطرَحوهُ : به معنای دور انداختن! حذف ؛ یا کنار گذاشتن) یوسف بود تا توجه پدر به طور خالص معطوف به آنان شود (یخل لکم وجه ابیکم) و تا این که بعد از حذف او خاندان بی عیب و نقصی شوید (وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ)
در ترجمه و تفاسیر در ذیل این آیه به گونه‌ای بیان شده که منظور از «تَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ» این است که سپس توبه می‌کنیم و درستکار می‌شویم. بر طبق این فرضیه، تصور طراح قتل این است که بعد از انجام دادن این گناه، می‌توان از زمره درستکاران شد! و مفسرین در جواب، یادآور شده‌اند که توبه قبل از گناه، توبه نیست.
اما به نظر می‌رسد که چنین معنایی از ظاهر آیه به دور است! و اگر بنا بود چنین معنایی بیان شود، عبارت آیه بایستی به این صورت می‌بود: اقتلوا یوسف او اطرحوه ارضاً یخل لکم وجه ابیکم و «کونوا» من بعده قوما صالحین!
در چنین حالتی فعل امر «کونوا» عطف به اقتلوا و اطرحوا می شد. و معنا چنین می‌شد: او را بکشید یا دور بیاندازید و بعدش آدم های خوبی بشوید.
اما فعل «تکونوا» مجزوم است و نشان می‌دهد که عطف به «یخل» است یعنی جواب شرط و جزای شرط: او را بکشید تا «یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ» و تا «َتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ» در این صورت معنا چنین می¬شود: او را بکشید یا دور بیاندازید تا توجه پدر طور خالص معطوف به شما شود و تا این که بعد از (حذفِ) او خاندانی بی عیب و نقصی شوید.
و کونوا من بعده قوما صالحین عطف به اقتلوا فعل امر، توصیه به اقدامی بعد از اقدام قبلی (بکشید و... توبه کنید)
وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ عطف به یخلُ فعل مجزوم به معنای التزامی (تا بشوید) به معنای نتیجه اقدام قبلی
اگر دقت کنیم کلمه "صالح" به معنای بی عیب و نقص است و جمله « وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ» به معنای آن است که با حذف او، خانواده‌ای بی فساد و بی عیب و نقص باشیم! از نظر آنان عیب و نقص خانواده یعقوب شامل دو چیز بوده است: یکی یوسف که وصله ناهمرنگ قوم است و دیگری توجه بیش از حد پدر به او، و کم توجهی نسبی پدر به سایر برادران. در این صورت با حذف یوسف (قتل او یا انداختن او به جایی دور) این عیب و نقص برطرف می‌شد. یعنی استفاده از روش حذف رقیب، برای اقدام به اصلاح!!!
این که به مجزوم بودن و جواب امر بودن فعل «تکونوا» توجه کنیم، متوجه خواهیم شد که معنای «توبه کنید!» از آن استخراج نمی¬شود، مگر با تکلّف فراوان و منصوب دانستن آن به اضمار و تقدیر «أن» . شاید توجه به همین نکته بوده که برخی مفسرین قدما آن را به این گونه توضیح داده¬اند که «بعد از دور ساختن یوسف از چشم پدر، مناسبات شما با پدر به صلاح می¬گراید، و ناراحتى هائى که از این نظر داشتید از میان می¬رود». یا آن را به «صلاح در امور دنیایی» ارتباط داده¬اند. در این معنا توجه به جایگاه نحوی «تکونوا» شده است، هر چند برخی بزرگان آن را نقل کرده ولی نپسندیده باشند.
سوال اینجا است که چرا عمده مفسرین این قول را اختیار نکرده¬اند؟ به نظر می¬رسد ضعف بیان و استدلال کسانی که قائل به این معنای نسبتا درست بودند از یک سو، و تاثیر کلام پیشنیان در انتخاب معنای توبه کردن، از سوی دیگر موثر بوده است بویژه آن که اگر به انصاف بنگریم، معنای «اصلاح مناسبات با پدر» از عبارت «تکونوا قوماً صالحین» استخراج نمی¬شود. اما اگر گفته ¬شود معنای آن این است که «تا خاندانی بی عیب و نقص و بی فساد باشیم»، حقیقتِ عُجب و خودپسندی و خودبرترپنداری برادران یوسف از آن استنباط می¬شود و تمام داستان و تمام سوره بر اساس آن معنای جدید و رنگ تازه به خود می گیرد و بسیاری از مبهمات حل می شود. شاید سلامت نفس مفسرین بزرگوار باعث شده باشد تا ذهنشان اساساً به سراغ چنین خطر اخلاقی مهمی نرود، چیزی که متأسفانه در دوران ما با روشنی و وضوح در برخی مدعیان صلاح و سلامت قابل مشاهده است و برای ما بیشتر قابل لمس و فهم است.
در هر صورت، آن چه مهم است این است که ظاهر آیه، با معنای رایج درباره توبه کردن پس از انجام عمل، مغایرت دارد و باید معنای اصلی آن را دریافت.
[ نظرات / امتیازها ]