توضیح : آیه شریفه، وضع پیشوایان کفر و رؤساى ضلالت که ظلم نموده و کفران نعمت کردند را بیان مى‏کند که چگونه نعمتها از هر طرف احاطه‏شان کرده، و ایشان به جاى شکر نعمت خدا و ایمان به پروردگار، کفران نعمت نمودند، با اینکه قبلا تذکر داده بود، که چگونه خداى تعالى آسمان و زمین را خلق کرده، و هیچ احتیاجى به آنها نداشت، و فقط منظور و غرضش انعام بود. و نیز فرموده بود که کلمه حق، که انبیاء مردم را به آن و به آثار نیکو و ثابت آن مى‏خوانند، نعمتى دیگر است.
و لازمه به هلاکت کشاندن قوم، این است که خود را هم به هلاکت کشانده باشند، چون پیشواى ضلالت بودند. و پیشواى ضلالت معلوم است که هم خود و هم دیگران را به گمراهى مى‏کشاند، و دیگران او را در ضلالتى که دارد پیروى مى‏کنند. و نظیر این تعبیر در آیه« یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ» (هود/98) در باره فرعون است.

بنابراین، معناى آیه این مى‏شود: آیا به پیشوایان و رؤساى ضلالت، چه در امتهاى گذشته و چه در امت خودت نمى‏نگرى که چگونه شکر نعمت خدا را مبدل به کفران کرده، و مردمى هم پیرویشان نمودند. و در نتیجه هم خود و هم مردم خود را به هلاکت و شقاوت و آتش کشاندند؟. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» وضع طاغوتها، یعنى پیشوایان ضلالت امتهاى گذشته و امت اسلام را بیان مى‏کند. به دلیل اینکه مى‏فرماید: «وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» (سرانجام کار، قوم خود را به هلاکت کشانیدند) که به خوبى اشعار دارد که اینها افرادى متنفذ بودند، که از آنها شنوایى داشتند.

جمله «جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ» (إبراهیم/29)، «دار البوار» را معنا مى‏کند. بعضى (روح المعانى، ج 13، ص 218) احتمال داده‏اند کلمه «جهنم» به عامل اشتغال منصوب شده باشد یعنى تقدیر کلام این بوده: «یصلون جهنم یصلونها»، و جمله مزبور بیان دار البوار نبوده، بلکه جمله‏اى مستانفه باشد. لیکن احتمال ایشان صحیح نیست، چون دلیلى ندارد زیرا منصوب بودن کلمه مرجوح است. و مستانفه بودن جمله هم، هیچ نکته اضافى را نمى‏رساند.
و از همین جا فساد گفتار بعضى دیگر (روح المعانى، ج 13، ص 218، فخر رازى، ج 19، ص 23)، روشن مى‏شود که گفته‏اند: آیات مورد بحث، در مدینه نازل شده و مقصود از کفار، بزرگان مکه و صنادید قریش است، که لشکرى فراهم ساخته و در بدر با رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) جنگیدند و کشته شدند و مردم را هم به کشتن دادند.
و فسادش از این جهت است که گفتیم آیه شریفه مطلق است و هیچ دلیلى بر تخصیص آن به کشته شدگان در بدر نیست. بلکه آیه شریفه شامل تمامى پیشوایان ضلالت، که قوم خود را به گمراهى و دار البوار کشانده و مى‏کشانند مى‏شود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 2، ص 229، ح 24) از اصبغ بن نباته روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت در الدر المنثور (ج 4 ص 84) است که ابن جریر، و ابن منذر، و ابن ابى حاتم، و طبرانى (در کتاب تفسیر اوسط) و ابن مردویه، و حاکم (وى حدیث را صحیح دانسته) از طرق مختلفى از على بن ابى طالب (علیه‌السلام) نقل کرده‏اند.

روایات دیگر در باب تطبیق آیه: «الذین بدلوا نعمة اللَّه کفرا ...» بر بنى امیه و بنى مغیره:

2-در کتاب تفسیر عیاشى (ج 2 ص 230 ح 28) از معصم مسرف از على بن ابى طالب (علیه‌السلام) نقل کرده که در ذیل جمله «وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» فرمود: مقصود دو فامیل از قریش است که فاجرترین فامیل‏ها بودند، فامیل بنى امیه و فامیل بنى مغیرة.

3-در الدر المنثور (ج 4 ص 84) آمده که بخارى در تاریخ خود، و ابن جریر، و ابن منذر، و ابن مردویه، از عمر بن خطاب روایت کرده‏اند که در تفسیر آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» گفته است منظور از آنها که نعمت خدا را کفران کردند دو فامیل از قریش است که فاجرترین ایشان است، یکى بنى مغیره و یکى بنى امیه که خدا شر بنى مغیره را در روز بدر، از سر شما کوتاه کرد، و اما بنى امیه چندى مهلت داده شدند.

4-در کتاب الدر المنثور (ج 4 ص 84) است که ابن مردویه از ابن عباس روایت کرده که گفت: به عمر گفتم در باره آیه:« الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» چه مى‏گویى گفت: مقصود از آن دو فامیل از قریش است که فاجرترین ایشانند، و آنها دایى‏هاى من و عموهاى توأند، اما دایى‏هاى مرا خداوند در جنگ بدر منقرضشان کرد، و اما عموهاى تو، خداوند تا مدتى مهلتشان داده است.

5-در تفسیر عیاشى (ج 2 ص 229 ح 25) از ذریح از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده که گفت شنیدم مى‏فرمود: ابن الکواء خدمت امیر المؤمنین (علیه‌السلام) آمده، از کلام خدا که مى‏فرماید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا»، سؤال نمود، حضرت فرمود: مقصود قریشند که نعمت خدا را مبدل به کفر کرده پیغمبر او را در روز بدر تکذیب نمودند.

علامه طباطبایی: اختلافى که در تطبیق این روایت و روایات دیگر دیده مى‏شود خود شاهد بر همین است که مقصود از این بیانات تطبیق و بیان مصداق است، نه بیان شان نزول آیه. [ بستن توضیحات ]