توضیح : این روایت را امالى شیخ صدوق (ص 363، مجلس 69، ح 1) از پدرش از على از پدرش از ابن ابى عمیر از ابان بن عثمان از ابى عبد اللَّه جعفر بن محمد (علیه‌السلام) روایت کرده است.

ادامه روایت:
ابو جهل گفت: اى قریش الآن فرصت خوبى دست داده، بپرسید مسجد اقصى چند ستون داشت؟ و چند قندیل در آن آویزان بود؟ پرسیدند اى محمد! در این جمع کسانى هستند که بیت المقدس را دیده باشند، اینک تو بیت المقدس را براى ما توصیف کن ببینیم راست مى‏گویى یا خیر، بگو ببینیم چند عدد ستون داشت؟ و قندیلها و محراب‏هایش چند تا بود؟
جبرئیل در دم نازل شده صورت بیت المقدس را در برابر آن جناب مجسم نمود، و آن جناب هر چه را ایشان مى‏پرسیدند پاسخ مى‏گفت، بعد از آنکه از جزئیات بیت المقدس فارغ شدند گفتند باید صبر کنى تا کاروان برسد، از کاروانیان نیز قضیه تو را بپرسیم، حضرت فرمود: شاهد صدق گفتار من این است که کاروانیان قریش هنگام طلوع آفتاب وارد مى‏شوند، در حالى که شترى خاکسترى رنگ پیشاپیش کاروانست.

فرداى آن روز قریش به استقبال کاروان آمده شکاف دره را نگاه مى‏کردند مى‏گفتند الآن آفتاب مى‏زند در همین بین در یک آن هم آفتاب طلوع کرد و هم کاروان نمودار شد در حالى که شترى خاکسترى رنگ پیشاپیش آن بود از داستان شب گذشته و آنچه رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرموده بود پرسیدند گفتند آرى همین طور بود شترى از ما در فلان محل گم شده بود و ما آب خود را در ظرفى ریخته بودیم صبح که برخاستیم دیدیم آب به زمین ریخته شده است. ولى مشاهده این معجزات چیزى جز بر طغیان قریش نیفزود.

علامه طباطبایی: در معناى این روایت، روایت دیگرى نیز از شیعه (منهج الصادقین، ج 5، ص 252) و سنى (الدر المنثور، ج 4، ص 155) وارد شده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را امالى صدوق (ص 290، ح 10، طبع بیروت) به سند خود از عبد اللَّه بن عباس روایت کرده است.

متن کامل روایت:
عبد اللَّه بن عباس روایت کرده که گفت رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) وقتى به آسمان عروج نمود جبرئیل او را به کنار نهرى رسانید، که آن را نهر نور مى‏گویند و آیه: «وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ» (أنعام/1) اشاره به آنست، وقتى به آن نهر رسیدند جبرئیل به او گفت: اى محمد! به برکت خدا عبور کن، زیرا خداوند چشمت را برایت نورانى کرده و پیش رویت را وسعت داده، آرى این نهرى است که تا کنون احدى از آن عبور نکرده نه فرشته‏اى مقرب و نه پیغمبرى مرسل، تنها و تنها من روزى یک بار در آن آب تنى مى‏کنم، و وقتى بیرون مى‏شوم بالهایم را بهم مى‏زنم هیچ قطره‏اى نیست که از بالم بچکد مگر آنکه خداى تعالى از آن قطره فرشته‏اى مقرب خلق مى‏کند که بیست هزار صورت و چهل هزار بال دارد و به هر زبانى با لغتى جداگانه حرف مى‏زند که زبان دیگرى آن را نمى‏داند و نمى‏فهمد.

رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از آن نهر عبور کرد تا رسید به حجابها و حجابها پانصد عدد بودند که میان هر دو حجابى پانصد سال راه بود آن گاه به وى گفت اى محمد! جلو برو رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پرسید چرا با من نمى‏آیى گفت من نمى‏توانم از اینجا پا فراتر بگذارم، رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آن قدر که خدا مى‏خواست جلو رفت تا آنکه گفتار خداى را شنید که مى‏فرمود من محمودم و تو محمدى اسمت را از اسم خودم مشتق نمودم پس هر که با تو بپیوندد من با او مى‏پیوندم و هر که با تو قطع کند با او قطع مى‏کنم برو به سوى بندگانم و ایشان را از کرامتى که به تو کردم خبر بده، هیچ پیغمبرى برنگزیدم مگر آنکه براى او وزیرى قرار دادم و تو پیغمبر من، و على بن ابى طالب وزیر تو است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را مناقب (ج 1، ص 179) از ابن عباس روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را احتجاج (ج 1، ص 48، طبع بیروت) از ابن عباس روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را روضه کافى (ص 103، ح 93) به سند خود از ابى الربیع روایت کرده است.

ادامه روایت:
نافع گفت به من بگو ببینم بین عیسى (علیه‌السلام) و خاتم الأنبیاء چند سال فاصله بود؟ فرمود نظریه خودم را بگویم یا رأى ترا؟ عرض کرد هر دو را، فرمود بنا به قول من پانصد سال فاصله شد و اما بنا بر قول تو ششصد سال بوده، گفت: بگو ببینم معناى کلام خدا که مى‏فرماید: «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ» (زخرف/45) چیست؟ و با اینکه بین رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و پیغمبر قبل او عیسى پانصد سال فاصله است این سؤال را از کدام پیغمبر بکند؟.
حضرت در جوابش این آیه را تلاوت فرمود: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا» و از جمله آیاتى که خداوند در بیت المقدس به او نشان داد این بود که خداوند انبیاء و مرسلین اولین و آخرین را محشور نموده به جبرئیل دستور داد تا اذان و اقامه را دو تا دو تا بگوید، و او در اذانش گفت حى على خیر العمل آن گاه به انبیاء نماز گزارد.

و چون از نماز فارغ شد رو به ایشان کرده پرسید شما به چه چیز شهادت مى‏دهید (عقاید دینى شما چیست؟) و چه چیزى را مى‏پرستیدید؟ گفتند ما شهادت مى‏دهیم به اینکه معبودى نیست جز خداى تعالى و او را شریکى نیست و نیز شهادت مى‏دهیم بر اینکه تو رسول خدایى بر این معنا از ما عهد و میثاقها گرفته‏اند، نافع گفت درست فرمودى اى ابا جعفر. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را علل شرایع (ج 1، ص 131، باب 112، ح 1) به سند خود از ثابت بن دینار روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر قمى (ج 2، ص 243) به سند خود از اسماعیل جعفى روایت کرده است.

ادامه روایت و توضیحات علامه طباطبایی:
پرسیدم فدایت شوم سبحه چیست؟ حضرت با صورت خود اشاره به زمین و با دست خود اشاره به آسمان کرد و سه نوبت گفت «جلال ربى جلال ربى» آن گاه خطاب شد که اى محمد، گفت لبیک یا رب، خطاب رسید سکنه آسمان در چه چیز مشاجره مى‏کنند؟ پیامبر گفت: خداوندا تو منزهى من علمى ندارم جز آنچه که تو به من آموختى.
رسول خدا سپس فرمود: پس خداى تعالى دست در میان دو پستانم گذاشت و من برودت آن را در میان دو کتفم احساس کردم، آن گاه هیچ چیز از گذشته و آینده از من نپرسید مگر آنکه پاسخ آن را دانستم، در پایان پرسید اى محمد! سکان آسمانها در چه چیز مخاصمه و نزاع دارند؟ گفتم در درجات و کفارات و حسنات.
فرمود: اى محمد نبوتت بپایان رسید، و خوردنت تمام شد، چه کسى را براى جانشینى خود در نظر گرفته‏اى؟ عرض کردم: پروردگارا من همه خلقت را آزمایش کرده‏ام کسى را مطیع‏تر از على براى خود نیافتم، فرمود: اى محمد! همچنین مطیع‏تر از همه خلق نسبت به دستورات منست، عرض کردم: پروردگارا همه خلقت را آزمودم کسى را نسبت بخودم علاقمندتر از على نیافتم، فرمود: و همچنین نسبت به من، پس اى محمد! او را بشارت بده به اینکه آیات هدایت و پیشواى اولیاى من و نور براى فرمانبران من و کلمه باقیه‏ایست که من متقین را ملزم به پذیرفتن آن کرده‏ام، هر که او را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر که او را دشمن بدارد مرا دشمن داشته، علاوه بر این، من او را به خصائصى اختصاص داده‏ام که احدى را به آن اختصاص نداده‏ام.

عرض کردم پروردگارا آخر او برادر من و صاحب و وزیر و وارث من است، فرمود: این امرى است که قضایش مقدر شده که او باید مبتلا شود و مردم هم به وسیله او امتحان شوند علاوه بر این من او را ارث داده‏ام وارث داده‏ام وارث داده‏ام وارث داده‏ام، چهار چیز را که گره آنها به دست اوست و او هرگز فاش نمى‏کند.

علامه طباطبایی: اینکه امام (علیه‌السلام) فرمود: «از اینجا به اینجا سیرش دادند» مقصود این است که آن جناب را از کعبه به بیت المعمور سیر دادند (و ما بین کعبه و بیت المعمور حرم است) نه اینکه مقصود این باشد که از کعبه تا بیت المقدس نرفته بلکه به مسجد اقصى رفته است، چون اخبار بسیارى وارد شده که مقصود از مسجد اقصى همان بیت المقدس است، نه اینکه خواسته باشد مسجد اقصى را به بیت المعمور تفسیر کرده باشد بلکه مقصود حضرت این است که منتهاى معراج بیت المقدس نبوده بلکه از آنجا هم گذشته به بیت المعمور که در آسمانها است برده شده.

و اینکه رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «اینجا بود که پروردگار خود را دیدم» معنایش دیدن به چشم قلب است نه به چشم سر، هم چنان که در پاره‏اى از روایات قبلى خود آن حضرت تصریح به آن کرده بود، روایاتى هم که رؤیت را به رؤیت قلبى تفسیر مى‏کند مؤید این معنا است.
و اینکه فرمود: «تنها سبحه میان پیامبر و خدا فاصله بود» معنایش این است که در نزدیکى به خدا به جایى رسید که میان خدا و پیامبر جز جلال او فاصله‏اى نماند.
و اینکه فرمود: «خداى تعالى دست در میان دو پستانم گذاشت ...» کنایه است از رحمت الهى، و حاصل معنایش این است که علمى از ناحیه او به قلبم وارد شد که هر شک و ریبى را از میان برد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 4، ص 136) از ابن ابى شیبه و مسلم و ابن مردویه از طریق ثابت از انس روایت کرده است.

ادامه روایت:
آن گاه ما به آسمان دوم عروج داده شدیم در آنجا نیز جبرئیل اذن ورود خواست، پرسیدند: تو کیستى؟ گفت: جبرئیلم، پرسیدند: چه کسى با تو است؟ گفت: محمد است، پرسیدند: مگر مبعوث شده؟ گفت: آرى مبعوث شده، ما را راه دادند، ناگهان دو پسر خاله‏ام عیسى بن مریم و یحیى بن زکریا را دیدم مرا مرحبا گفتند و برایم دعاى خیر کردند.
سپس به آسمان سوم برده شدیم در آنجا نیز جبرئیل اجازه ورود خواست، پرسیدند: تو کیستى؟ گفت: جبرئیلم، پرسیدند: همراهت کیست؟ گفت: محمد است، پرسیدند: مگر مبعوث شده؟ گفت: آرى مبعوث شده، ما را راه دادند، ناگهان یوسف را دیدم که بهره‏اى از زیبایى داشت مرحبا گفت و برایم دعاى خیر نمود.
آن گاه ما به آسمان چهارم برده شدیم، جبرئیل اجازه ورود خواست، پرسیدند کیستى؟ گفت جبرئیلم، پرسیدند: چه کسى با تو است؟ گفت محمد است، پرسیدند مگر مبعوث شده؟ گفت: آرى مبعوث شده، آن گاه ما را راه دادند وارد شدیم و من به ادریس برخوردم بر من مرحبا گفت و برایم دعاى خیر کرد.

آن گاه به آسمان پنجم رفتیم، و جبرئیل اجازه ورود خواست، گفتند: کیستى؟ گفت: جبرئیلم گفتند: آن کیست با تو؟ گفت: محمد است، پرسیدند: مگر مبعوث شده؟ گفت: آرى مبعوث شده، اجازه دادند وارد شدیم، و من به هارون برخوردم و مرا ترحیب گفت و برایم دعاى خیر کرد.
سپس به آسمان ششم عروجمان دادند در آنجا نیز جبرئیل اجازه خواست، گفتند: کیستى؟ گفت: جبرئیلم، پرسیدند: به همراه تو کیست؟ گفت: محمد است، پرسیدند: مگر مبعوث شده؟ گفت: آرى مبعوث شده، اجازه دادند وارد شدیم و من موسى را دیدم و مرا ترحیب گفت و دعاى خیر برایم کرد.

پس آن گاه به آسمان هفتم عروج داده شدیم و جبرئیل اجازه خواست، پرسیدند: کیستى؟ گفت: جبرئیلم، گفتند آن کیست؟ گفت محمد، پرسیدند، مگر مبعوث شده؟ گفت آرى مبعوث شده اجازه ورودمان دادند و من به ابراهیم برخوردم که تکیه به بیت المعمور داده بود و هر روز هفتاد هزار فرشته به دیدارش مى‏آمدند و دیگر آن عده نزد او نمى‏آمدند، بلکه هر روز یک عده‏اى دیگر او را دیدار مى‏کردند.
از آنجا عبور داده شدم و به سدرة المنتهى رسیدم، برگ درخت سدر را در آنجا دیدم که مانند گوش فیل بود و میوه‏اش همچون کوزه‏هاى بزرگ و چون امر الهى آن درخت را فرا گرفت وضعش تغییر کرد، در نتیجه احدى از خلق خدا قادر نیست که زیبایى آن را توصیف کند، آنجا بود که خداوند به من وحى کرد آنچه را که کرد، و پنجاه نماز بر من واجب کرد تا در هر شبانه روز به جاى آورم، پس فرود آمدم تا به موسى رسیدم، او پرسید: خدا چه چیز بر امت تو واجب کرد؟ گفتم پنجاه نماز گفت برگرد نزد پروردگارت، چرا که امت تو طاقت این مقدار را ندارند، آرى بنى اسرائیل را آزموده و این تجربه را به دست آوردم.

من به درگاه پروردگارم برگشته به عرض رساندم که به امت من تخفیف ده خداى تعالى پنج نماز را تخفیف داد و من نزد موسى برگشتم و گفتم که پنج نماز تخفیف داده شد، گفت: امتت طاقت این را هم ندارند برگرد و از پروردگارت درخواست تخفیف کن، مى‏فرماید من هم چنان برمى‏گشتم و تخفیف مى‏گرفتم تا آنکه خداى تعالى فرمود: اى محمد! حال رسید به پنج نماز، براى هر شبانه روز، و هر نماز اجر ده نماز را دارد و در نتیجه امتت از پنجاه نماز برخوردار مى‏شوند، و هر کس که تصمیم بگیرد حسنه‏اى را انجام دهد اگر نتوانست انجام دهد یک حسنه به حسابش مى‏نویسند و اگر انجام داد ده حسنه به حسابش نوشته مى‏شود و از طرفى اگر کسى تصمیم گرفت گناهى را مرتکب شود اما به آن گناه دست نیازید چیزى به حسابش نوشته نمى‏شود و اگر مرتکب شد یک سیئه برایش حساب مى‏شود، اینجا بود که به سوى موسى برگشته و جریان را برایش گفتم، باز موسى گفت که نزد پروردگارت برگرد و باز تخفیف بگیر، گفتم: نه آن قدر رفتم و برگشتم که دیگر خجالت مى‏کشم.

علامه طباطبایی: این روایت از انس به طرق مختلفى نقل شده (الدر المنثور، ج 4، ص 137)، از آن جمله طریق بخارى و مسلم و ابن جریر و ابن مردویه است که از طریق شریک بن عبد اللَّه بن ابى نمر از انس روایت کرده و روایتش چنین است که گفت: شبى که رسول خدا را از مسجد کعبه به معراج بردند سه نفر قبل از اینکه به آن جناب وحى بیاید نزد او آمدند در حالى که آن جناب در مسجد الحرام خوابیده بود یکى از آن سه نفر از بقیه پرسید کدامیک از ایشان است؟
وسطى گفت: بهتر از همه او است، دیگرى گفت بگیرید بهتر از همه را، و این جریان در آن شب زیاد ادامه نیافت و از نظر آن جناب ناپدید شدند تا آنکه در شبى دیگر آمدند در حالى که دیدگان آن جناب بسته بود ولى دلش بیدار بود و مى‏دید (البته این اختصاص به آن شب و به آن حضرت ندارد اصولا انبیاء چنین هستند که دیدگانشان بسته مى‏شود و لیکن دلهایشان بیدار است و مى‏بیند) هیچ سخن نگفتند و او را برداشته نزد چاه زمزم گذاشتند و از میان آنان جبرئیل جلو آمد و بین گلو تا آخر سینه آن جناب را شکافته و قسمت سینه و اندرون او را با آب زمزم شستشو داد تا اینکه اندرونش پاکیزه گشت، آن گاه طشتى طلایى پر از ایمان و حکمت آورده و سینه و رگهاى گردنش را از آن پر کرد آن گاه، روى هم گذاشته (بهبودش بخشید) و سپس به آسمان دنیایش عروج داد. (راوى حدیث را طبق حدیث قبلى ادامه مى‏دهد).

مساله شکافتن سینه و شستشو و پاکیزه کردن آن و پر کردنش از ایمان و حکمت، بیان یک حالت مثالى است که آن جناب مشاهده کرده نه اینکه طشتى مادى و از طلا در کار باشد و هم چنان که بعضى‏ها پنداشته‏اند مملو از امرى مادى بنام ایمان و حکمت شود بلکه همین پر کردن دل آن جناب از ایمان و حکمت، خود قرینه‏اى است بر اینکه طشت هم امرى معنوى و مثالى بوده.
اخبار معراج از اینگونه مشاهدات مثالى و تمثیل‏هاى روحى پر است و این معنا در عده‏اى از اخبار معراجیه که از طرق عامه نقل شده دیده مى‏شود، و پر واضح است که هیچ اشکالى هم ندارد.
ظاهر این روایت این است که معراج پیغمبر (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) قبل از بعثت بوده که هنوز وحى به او نازل نشده بود دیگر اینکه از آن بر مى‏آید که این پیشامد در خواب بوده نه در بیدارى.

اما اینکه قبل از بعثت بوده باشد احتمالى است که معظم روایات وارده در معراج که شاید از حد شمارش هم بیرون باشد آن را رد مى‏کند و علماى این بحث نیز همه اتفاق نظر دارند بر اینکه معراج بعد از بعثت بوده.
علاوه بر این، خود حدیث هم با این احتمال سازگار نیست، و آن را دفع مى‏کند زیرا در آن آمده است که در معراج پنجاه نماز و پس از چند نوبت گرفتن تخفیف، به راهنمایى موسى، پنج نماز واجب شده است، و واجب شدن نماز قبل از نبوت چه معنایى دارد؟ پس ناگزیر باید صدر حدیث را که داشت «قبل از آنکه به آن جناب وحى مى‏آمد نزد او آمدند» بر این حمل کنیم که ملائکه شبى قبل از شب بعثت آمدند و آن سخنان را با خود گفتند، آن گاه شب بعد که آن حضرت مبعوث به نبوت شده بود آمدند و به معراجش بردند.
در روایات ما امامیه (تفسیر قمى، ج 2، ص 13) آمده است که آن عده که در شب معراج با آن جناب در مسجد خوابیده بودند عبارت بودند از حمزة بن عبد المطلب و جعفر و على دو فرزند ابى طالب.
اما اینکه این واقعه در شب معراج در عالم خواب اتفاق افتاده ممکن است.- البته بعید است- بگوئیم که مساله شکافتن سینه و شستشوى اندرون آن حضرت در خواب بوده ولى پس از آن بیدارش کرده و به معراجش برده‏اند. ولى انصاف این است که ظهور این روایت در اینکه تمامى جریانات معراج، در خواب واقع شده بیشتر است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت در الدر المنثور (ج 4، ص 157) است که ابن اسحاق و ابن جریر از معاویة بن ابى سفیان روایت کرده‏اند.

ادامه توضیحات علامه طباطبایی:
خلاصه خواب دیدن پیغمبر بى‏سابقه و قدرت‏نمایى نیست چون خواب را همه کس چه صالح و چه طالح مى‏بیند و چه بسا فاسق و فاجر خوابهایى مى‏بینند که بسیار عجیب‏تر است از خوابهایى که یک مؤمن متقى مى‏بیند.
از آن جمله روایتى است که در الدر المنثور آمده و آن این است که ابن اسحاق و ابن جریر از معاویة بن ابى سفیان روایت کرده‏اند و اصلا خواب در نظر عامه مردم بیش از یک نوع تخیل چیز دیگرى نیست که عامه آن را دلیل بر قدرت یا سلطنت بدانند منتهى اثرى که دارد این است که با دیدن آن تفالى بزنند و امیدوار خیرى شوند و یا با دیدن آن تطیرى بزنند و احتمال پیشامد ناگوارى را بدهند.

2-نیز در همان کتاب (الدر المنثور، ج 4، ص 157) است که ابى اسحاق و ابن جریر از عایشه روایت کرده‏اند که گفت: من بدن رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را از بسترم غایب ندیدم و در آن شب خداوند روح او را به معراج برد.

علامه طباطبایی: همان اشکالى که به روایت قبلى وارد بود بر این روایت نیز وارد است. علاوه بر این در سقوط این روایت از درجه اعتبار، همین بس که تمام راویان حدیث و تاریخ‏نویسان اتفاق کلمه دارند بر اینکه معراج قبل از هجرت به مدینه واقع شده، و ازدواج رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با عایشه بعد از هجرت و در مدینه اتفاق افتاده آنهم بعد از گذشتن مدتى از هجرت و حتى دو نفر هم از راویان در این مطلب اختلاف نکرده‏اند.
خود آیه نیز صریح است در اینکه معراج آن جناب از مکه و مسجد الحرام بوده. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت در الدر المنثور (ج 4، ص 153) است که ترمذى (وى روایت را حسن دانسته) و طبرانى و ابن مردویه از ابن مسعود روایت کرده‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را الدر المنثور (ج 4، ص 153) از طبرانى از عایشه روایت کرده است.

2-این روایت را تفسیر قمى (ج 1، ص 365) از پدرش از ابن محبوب از ابن رئاب از ابى عبیده از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت در الدر المنثور (ج 4، ص 154) است که طبرانى در کتاب اوسط از ابن عمر روایت کرده است.

2-این روایت در الدر المنثور (ج 4، ص 154) است که ابن مردویه از على (علیه‌السلام) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را علل شرایع (ص 335، باب 32، ح 10) به سند خود از اسحاق ابن عمار روایت کرده است.

ادامه روایت:
دستور رسید اى محمد! بخوان: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» (فاتحه/1-2) تا آخر سوره، او چنین کرد دستورش داد تا به اصطلاح حسب و نسب خداى را بخواند و بگوید «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ» (إخلاص/1--2)، در اینجا خداى تعالى از تلقین بقیه سوره باز ایستاد رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) گفت: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ» (إخلاص/1-2).
آن گاه خداى تعالى دستورش داد: بگوید «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» (إخلاص/3-4) باز خداى تعالى از تلقین بقیه باز ایستاد و رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خودش پس از اتمام سوره گفت کذلک اللَّه ربى، کذلک اللَّه ربى.

بعد از آنکه رسول خدا این را بگفت خداى تعالى دستورش داد که براى پروردگارش رکوع کند رسول خدا رکوع کرد و دستور داده شد در حال رکوع بگوید «سبحان ربى العظیم و بحمده» رسول خدا سه بار این ذکر را گفت، دستور آمد سر از رکوع بردارد، رسول خدا سر برداشته در برابر پروردگار متعال ایستاد دستور آمد که اى محمد! سجده کن براى پروردگارت رسول خدا با صورت به سجده افتاد، دستور آمد بگو «سبحان ربى الاعلى و بحمده» او این ذکر را هم سه بار تکرار کرد. دستور رسید بنشیند، رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نشست جلالت پروردگار جل جلاله را متذکر گشته بى‏اختیار و بدون اینکه دستور داشته باشد به سجده افتاد و مجددا سه بار تسبیح گفت، خداى تعالى دستور داد برخیزد آن جناب تمام قامت برخاست، و در برخاستن آن جلالتى که از پروردگار خود باید مشاهده کند ندید.

خداى تعالى دستور داد اى محمد! بخوان همانطور که در رکعت اول خواندى، آن جناب انجام داده بعد از آنکه یکباره سجده کرد نشست باز متذکر جلال پروردگار تبارک و تعالى گشته بى‏اختیار به سجده افتاد بدون اینکه دستور داشته باشد بعد از تسبیح دستور رسید که سر بردار، خداوند ترا ثابت قدم کند و گواهى ده که معبودى نیست به غیر از خدا، و اینکه محمد فرستاده خداست و قیامت آمدنى است و شکى در آن نیست و اینکه خداوند همه مردگان را زنده مى‏کند و بگو «اللهم صل على محمد و آل محمد کما صلیت و بارکت و ترحمت على ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید اللهم تقبل شفاعته فى امته و ارفع درجته» رسول خدا همه اینها را گفت.
خداى تعالى فرمود اى محمد، رسول خدا روى خود به سوى پروردگارش نموده (و از ادب) سر بزیر افکند و گفت «السلام علیک» پس خداى جبار جل جلاله جوابش داد و گفت: «و علیک السلام یا محمد» به نعمت من نیرو بر طاعتم یافتى و به عصمتم. ترا پیغمبر و حبیب خود کردم.

امام ابو الحسن (علیهم السلام) سپس فرمود نمازى که خداى تعالى دستور داد دو رکعت بود و دو سجده داشت و او همانطور که برایت گفتم در هر رکعت دو سجده به جا آورد و مشاهده عظمت پروردگارش او را بى‏اختیار به تکرار سجده واداشت خداى تعالى هم همان دو سجده را واجب کرد.
پرسیدم فدایت شوم آن صاد که رسول خدا مامور شد از آن غسل کند چه بود؟ فرمود: چشمه‏ایست که از یکى از ارکان عرش مى‏جوشد و آن را آب حیات مى‏گویند و همان است که خداى تعالى در قرآن از آن یاد کرده و فرموده «ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ» (ص/1) و خلاصه دستور این بود که از آن چشمه وضو بگیرد و قرائت کند و نماز بخواند.

علامه طباطبایی: در این معنا روایت دیگرى نیز هست. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را اصول کافى (ج 1، ص 442، ح 13) به سند خود از على بن حمزه روایت کرده است.

ادامه توضیحات علامه طباطبایی:
و میل و انعطاف از خداى سبحان (بطورى که گفته شد) «رحمت» و از عبد «دعا» است. گفتارى هم که جبرئیل از خداى تعالى در صلواتش نقل کرد که مى‏فرماید: «رحمت من از غضبم پیشى گرفته» خود مؤید این معنا است.
و نیز به همین جهت بود که جبرئیل آن جناب را در آن موقف نگاهداشت موقفى که خود او گفت هیچ فرشته و پیغمبرى بدانجا راه نیافته است، و لازمه این وصفى که براى آن موقف کرده این است که موقف مذکور واسطه‏اى میان خلق و خالق و آخرین حدى از کمال بوده که ممکن است یک انسان بدانجا برسد، پس حد نامبرده همان حدى است که رحمت الهى در آن ظهور کرده، و از آنجا به ما دون و پائین‏تر افاضه مى‏شود، و به همین جهت در آنجا باز داشته شد که رحمت خداى را (بخود و بمادون خود) ببیند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را مجمع البیان (ج 6، ص 395) روایت کرده است.

ادامه روایت:
آن گاه داستان را نقل کرده تا رسیده به اینجا که وقتى به بیت المقدس رسیدم فرشتگانى از آسمان فرود آمده از ناحیه رب العزة به من بشارت دادند و احترام کردند و من در و در بعضى از روایات این باب آمده است که ابراهیم هم در میان خیل انبیاء مرا بشارت داد، آن گاه از وصف موسى و عیسى گفت و فرمود: سپس جبرئیل دست مرا گرفته بالاى صخره برد و در آنجا نشانید که ناگهان نردبان و معراجى دیدم که هرگز به زیبایى و جمال آن ندیده بودم.
پس به آسمان بالا صعود داده شدم و عجائب و ملکوتش را دیدم، ملائکه آنجا به من سلام کردند آن گاه جبرئیل مرا به آسمان دوم برد در آنجا عیسى بن مریم و یحیى بن زکریا را ملاقات کردم سپس، به آسمان سوم عروجم داد در آنجا یوسف را دیدم، مرا به آسمان چهارم بالا برد در آنجا ادریس را دیدم به آسمان پنجم برد در آنجا هارون را دیدم به آسمان ششم بالا برد در آنجا خلق کثیرى دیدم که موج مى‏زدند سپس به آسمان هفتم عروج داد در آنجا خلقى و فرشتگانى دیدم و در حدیث ابو هریره آمده است که در آسمان ششم موسى را و در آسمان هفتم ابراهیم را دیدم.
آن گاه فرمود: از آسمان هفتم هم گذشته به اعلى علیین رفتیم و اعلى علیین را وصف نموده و در آخر فرمود: پروردگارم با من سخن گفت و من با پروردگارم سخن گفتم بهشت و دوزخ را دیدم و عرش سدرة المنتهى را نظاره کردم و سپس به مکه بازگشتم.

همین که صبح شد داستان را براى مردم شرح دادم ابو جهل و مشرکین مرا تکذیب کردند مطعم بن عدى گفت: تو چنین مى‏پندارى که در یک شب دو ماه راه را پیموده‏اى من شهادت مى‏دهم بر اینکه تو از دروغگویانى.
راویان حدیث اضافه کرده‏اند که قریش گفتند بگو ببینم در این سفر چه چیزها دیدى رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: به کاروان فلان قبیله برخوردم و دیدم که شترى گم کرده دنبالش مى‏گشتند و در کاروانشان ظرف بزرگى از آب بود، از آب نوشیدم و روى ظرف را پوشاندم، شما مى‏توانید از ایشان بپرسید که آیا آب را در قدح دیدند یا نه. قریش گفتند: این یک نشانه، سپس فرمود به کاروان فلان قبیله برخوردم و دیدم که شتر فلانى فرار کرده و دستش شکسته بود شما از ایشان بپرسید، گفتند: این دو نشانه، آن گاه پرسیدند از کاروان ما چه خبر دارى؟ فرمود کاروان شما را در تنعیم دیدم، آن گاه از جزئیات بارها و وضع کاروان براى آنان مطالبى گفت و فرمود: پیشاپیش کاروان شترى خاکسترى رنگ در حرکت بود که دو فزاره بر دوش داشت در موقع طلوع خورشید پیدایشان مى‏شود گفتند این هم نشانه‏اى دیگر. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 2، ص 279، ح 11) از هشام بن حکم از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافى (ج 3، ص 487، ح 2) از عامرى از حضرت ابى جعفر (علیه‌السلام) روایت کرده است.

2-مرحوم صدوق در کتاب فقیه (من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 291، ح 2) به سند خود از سعید بن مسیب روایت کرده که: «وى از على بن الحسین (علیه‌السلام) پرسیده است، چه وقت نماز بدین طریق که امروز واجب است بر مسلمانان واجب شد؟ فرمود: در مدینه و بعد از ظهور اسلام و قوت گرفتن آن، که خداوند جهاد را بر مسلمانان واجب نمود، آن گاه رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هفت رکعت به آن اضافه کرد، دو رکعت در نماز ظهر و دو رکعت در عصر و یک رکعت در مغرب و دو رکعت در عشاء و نماز صبح را به حال خود به همان دو رکعتى که در مکه واجب شده بود باقى گذارد ...». [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت در الدر المنثور (ج 4، ص 150) است که احمد و نسایى و بزار و طبرانى و ابن مردویه و بیهقى (در کتاب دلائل) به سند صحیح از ابن عباس روایت کرده‏اند.

ادامه روایت:
همین که خواستند زن را در آن مس گداخته بیندازند، گفت: من درخواستى از تو دارم. پرسید چیست؟ گفت: حاجتم این است که وقتى مرا و فرزندانم را سوزاندى استخوانهاى ما را جمع‏آورى نموده و دفن کنى ...! فرعون قبول کرد و گفت اینکار را مى‏کنم زیرا تو به گردن ما حق دارى. آن گاه آنان را به نوبت در آن مس گداخته انداختند تا در آخر خواستند که طفل شیرخوارش را بسوزانند، مادرش فریادى کشید، طفل گفت: اى مادر پیش بیا و عقب نرو که تو بر حقى، سرانجام او و فرزندانش در آن مجسمه مسى سوختند.
ابن عباس اضافه کرده است که چهار نفر در کودکى به زبان آمده‏اند، یکى همین کودک است، دومى آن شاهدى بود که به بیگناهى یوسف شهادت داد و سومى طفل شیرخوار در داستان جریح و چهارمى عیسى بن مریم (علیه‌السلام) مى‏باشد.

علامه طباطبایی: این روایت به طرز دیگرى از ابن عباس از ابى بن کعب از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت شده است (الدر المنثور، ج 4، ص 150). [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 4، ص 150) از ابن مردویه از انس روایت کرده است.

ادامه توضیحات علامه طباطبایی:
این را هم باید دانست که آنچه که ما از اخبار معراج نقل کردیم فقط مختصرى از آن بود و گرنه اخبار در این زمینه بسیار زیاد است که به حد تواتر مى‏رسد و جمع کثیرى از صحابه مانند مالک و شداد بن اویس و على بن ابى طالب (علیه‌السلام) و ابو سعید خدرى و ابو هریره و عبد اللَّه بن مسعود و عمر بن خطاب و عبد اللَّه بن عمر و عبد اللَّه بن عباس و ابى ابن کعب و سمرة بن جندب و بریده و صهیب بن سنان و حذیفة بن یمان و سهل بن سعد و ابو ایوب انصارى و جابر بن عبد اللَّه و ابو الحمراء و ابو الدرداء و عروة و ام هانى و ام سلمه و عایشه و اسماء دختر ابى بکر همگى آن را از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت کرده‏اند، و جمع بسیارى از راویان شیعه از امامان اهل بیت (علیه‌السلام) نقل نموده‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این مطلب در روح المعانى (ج 15، ص 6 و مناقب، ج 1، ص 177) بیان شده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ممکن هم هست از آن نظر که گفتیم دوباره اتفاق افتاده بگوئیم: یکى از دو معراج از مسجد الحرام بوده و یکى دیگر از خانه ام هانى و اما اینکه از شعب ابى طالب بوده باشد در روایاتى که متضمن آنست چنین آمده که ابو طالب (علیه‌السلام) در تمام طول شب دنبال آن حضرت مى‏گشت، و به او دست نمى‏یافت تا آنچه با بنى هاشم در مسجد الحرام جمع شده شمشیرها را برهنه نموده قریش را تهدید کردند که اگر محمد رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پیدا نشود چنین و چنان مى‏کنیم، در همین حال بودند که رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از آسمان نازل شده نزد ایشان آمد، و مشاهدات خود را براى قریش تعریف کرد: و پر واضح است که این همه جزئیات و خصوصیات تصور نمى‏رود در ایامى اتفاق افتاده باشد که ابى طالب (علیه‌السلام) در شعب محاصره و دست بگریبان آن شدائد و بلایا بوده.

و به هر حال معراجى که آیه شریفه مورد بحث آن را اثبات مى‏کند معراجى که به بیت المقدس بود ابتدایش مسجد الحرام بوده و آیه شریفه در این معنى کمال ظهور را دارد، و جهت ندارد که ما آن را تاویل کنیم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بیان اختلاف مفسرین در کیفیت معراج:
بعضى از مفسرین (منهج الصادقین، ج 5، ص 240، روح المعانى، ج 15، ص 7، مجمع البیان، ج 6، پاورقى ص 396) گفته‏اند: هم روحانى و هم جسمانى بوده رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با بدن خاکى خود از مسجد الحرام به بیت المقدس و از آنجا نیز با جسد و روحش به آسمانها عروج نموده است، و این قول بیشتر مفسرین است.
بعضى دیگر (روح المعانى، ج 15، ص 7 به نقل از مازرى) گفته‏اند: با روح و جسدش تا بیت المقدس و از آنجا با روح شریفش به آسمانها عروج نموده است و این قول گروهى از مفسرین است.
و بعضى گفته‏اند: با روحش بوده و این خود از رؤیاهاى صادقى است که خداوند به پیغمبرش نشان داده، و این قول نادرى از مفسرین است.
در مناقب گفته: مردم در معراج اختلاف کرده‏اند، و خوارج آن را انکار و فرقه جهمیه معترض شده‏اند به اینکه روحانى و به صورت رؤیا بوده است، ولى فرقه امامیه و زیدیه و معتزله گفته‏اند تا بیت المقدس روحانى و جسمانى بوده، چون آیه شریفه دارد: «تا مسجد اقصى».

عده‏اى دیگر گفته‏اند: از اول تا به آخر حتى آسمانها را هم با جسد و روح خود معراج کرده است، و این معنى از ابن عباس و ابن مسعود، و جابر، و حذیفه و انس و عایشه و ام هانى روایت شده است.
و ما در صورتى که ادله مذکور دلالت کند آن را انکار نمى‏کنیم، و چگونه انکار کنیم با اینکه سابقه آن در دست هست، و آن معراج موسى بن عمران (علیه‌السلام) است که خداى تعالى او را با جسد و روحش تا طور سینا برد، و در قرآن در خصوص آن فرموده: «وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ- تو در جانب طور نبودى» (قصص/46)، و نیز ابراهیم را تا آسمان دنیا برده در قرآن فرموده «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ ...- اینچنین به ابراهیم نشان دادیم ...» (أنعام/75)، و عیسى را تا آسمان چهارم برده
در قرآن فرموده: «وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا- او را تا جایى بلند عروج دادیم» (مریم/57) و درباره رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرموده: «فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ- پس تا اندازه قاب دو قوس رسید» (نجم/9) و معلوم است که این بخاطر علو همت آن حضرت بود، این بود گفتار صاحب مناقب (مناقب، ج 1، ص 177).

علامه طباطبایی: ولى آنچه سزاوار است در این خصوص گفته شود این است که اصل «اسراء» و «معراج» از مسائلى است که هیچ راهى به انکار آن نیست چون قرآن درباره آن به تفصیل بیان کرده، و اخبار متواتر، از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امامان اهل بیت بر طبق آن رسیده است.
و اما درباره چگونگى جزئیات آن، ظاهر آیه و روایات محفوف به قرائنى است که آیه را داراى ظهور نسبت به آن جزئیات مى‏کنند. ظهورى که به هیچ وجه قابل دفع نیست، و با در نظر داشتن آن قرائن از آیه و روایات چنین استفاده مى‏شود که آن جناب با روح و جسدش از مسجد الحرام تا مسجد اقصى رفته، و اما عروجش به آسمانها، از ظاهر آیات سوره نجم که به زودى انشاء اللَّه به تفسیرش خواهیم رسید و صریح روایات بسیار زیادى که بر مى‏آید که این عروج واقع شده و به هیچ وجه نمى‏توان آن را انکار نمود، چیزى که هست ممکن است بگوئیم که این عروج با روح مقدسش بوده است.

و لیکن نه آن طور که قائلین به معراج روحانى معتقدند که به صورت رؤیاى صادقه بوده است، چه اگر صرف رؤیا مى‏بود دیگر جا نداشت آیات قرآنى اینقدر درباره آن اهمیت داده و سخن بگوید، و در مقام اثبات کرامت در باره آن جناب برآید.
و همچنین دیگر جا نداشت قریش وقتى که آن جناب قصه را بر ایشان نقل کرد آن طور به شدت انکار نمایند و نیز مشاهداتى که آن جناب در بین راه دیده و نقل فرموده با رؤیا بودن معراج نمى‏سازد، و معناى معقولى برایش تصور نمى‏شود.
بلکه مقصود از روحانى بودن آن این است که روح مقدس آن جناب به ما وراى این عالم مادى یعنى آنجایى که ملائکه مکرمین منزل دارند و اعمال بندگان بدانجا منتهى و اقدار از آنجا صادر مى‏شود عروج نموده و آن آیات کبراى پروردگارش را مشاهده و حقایق اشیاء و نتایج اعمال برایش مجسم شده، ارواح انبیاى عظام را ملاقات و با آنان گفتگو کرده است، ملائکه کرام را دیده و با آنان صحبت نموده است و آیاتى الهى دیده که جز با عبارات: «عرش» «حجب» «سرادقات» تعبیر از آنها ممکن نبوده است.

این است معناى معراج روحانى ولى آقایان چون قائل به اصالت وجود مادى بوده و در عالم به غیر از خدا هیچ موجود مجردى را قائل نیستند و از سوى دیگر که کتاب و سنت در وصف امور غیر محسوسه اوصافى را برمى‏شمارد که محسوس و مادى است مانند ملائکه کرام و عرش و کرسى و لوح و قلم و حجب و سرادقات ناگزیر شده این امور را حمل کنند بر اجسام مادیه‏اى که محسوس آدمى واقع نمى‏شوند و احکام ماده را ندارند، و نیز تمثیلاتى که در روایات در خصوص مقامات صالحین و معارج قرب آنان و بواطن صور معاصى از نتایج اعمال و امثال آن وارد شده بر نوعى از تشبیه و استعاره حمل نموده، در نتیجه خود را به ورطه سفسطه بیندازند حس را خطاکار دانسته قائل به روابطى جزافى و نامنظم در میان اعمال و نتایج آن شوند و محذورهاى دیگرى از این قبیل را ملتزم گردند.
و نیز به همین جهت بوده که وقتى یک عده از انسان‏ها معراج جسمانى رسول خدا را انکار کرده‏اند ناگزیر شده‏اند که بگویند معراج آن حضرت در خواب بوده چون رؤیا به نظر ایشان یک خاصیت مادى است براى روح مادى، و آن گاه ناچار شده‏اند آیات و روایاتى را که با این گفتارشان سازگارى نداشته تاویل کنند گو اینکه از آیات و روایات یکى هم با گفتار ایشان جور نمى‏آید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضى دیگر گفته‏اند که چهار آیه این سوره مدنى است یعنى آن دو آیه مذکور به اضافه آیه «وَ إِذْ قُلْنا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ ...» (إسراء/60)، و آیه «وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ ...» (إسراء/80).
و از حسن نقل شده که گفته است: همه آیات این سوره جز پنج آیه‏اش مکى است، و آن پنج آیه عبارتند از آیه «وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ ...» (إسراء/33) و آیه «وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى‏ ...» (إسراء/32) و آیه «أُولئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ ...» (إسراء/57) و آیه «أَقِمِ الصَّلاةَ ...» (إسراء/78)، و آیه «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ ...» (إسراء/26).
و از مقاتل نقل شده که گفته است که تمام سوره مکى است مگر پنج آیه زیر: «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ ...» (إسراء/73) و آیه «وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ ...» (إسراء/76) و آیه «وَ إِذْ قُلْنا لَکَ ...» (إسراء/60) و آیه «وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی ...» (إسراء/80) و آیه «إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ ...» (إسراء/107).
و از قتاده و معدل از ابن عباس روایت شده که گفته است: همه آن مکى است مگر هشت آیه و آنها عبارتند از آیه «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ ...» (إسراء/73) تا آیه «وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی ...» (إسراء/80).
و لیکن در مضامین آیات مذکور هیچ دلیلى بر اینکه در مدینه نازل شده باشند دیده نمى‏شود، و احکامى هم که در این آیات هست احکامى نیست که نزولش اختصاص به مدینه داشته باشد، چون نظائر آن در سوره‏هاى مکى نیز دیده مى‏شود، مانند سوره انعام و اعراف. [ بستن توضیحات ]

توضیح : سپس به همین مناسبت کلام را به وضع این امت معطوف ساخته، که بر این امت نیز کتاب نازل کرده پس اگر اطاعت کنند اجرا مى‏برند، و اگر عصیان بورزند عقاب مى‏شوند، و ملاک کار ایشان مانند آنان به همان اعمالى است که مى‏کنند، و به طور کلى با هر انسانى بر طبق عملش معامله مى‏کنند، و سنت الهى در امتهاى گذشته نیز بر همین منوال بوده است.
پس آن گاه حقایق مهم و بسیارى از معارف مربوط به مبدأ و معاد و شرایع عامه از اوامر و نواهى و غیر آن را بیان مى‏کند.

و از آیات برجسته، در این سوره آیه شریفه «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏- بگو چه خدا را بخوانید و چه رحمان را، به هر نامى که بخوانید براى او است اسماى حسنى-» (إسراء/110) و نیز آیه «کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً- هر یک از طایفه مؤمن و غیر مؤمن را از عطاء پروردگارت مدد مى‏رسانیم و عطاء پروردگار تو ممنوع نیست» (إسراء/20) و نیز آیه «وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها- و هیچ قریه‏اى نیست مگر آنکه ما هلاک کننده آنیم» (إسراء/58) و همچنین آیات دیگر، است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در مجمع البیان (ج 6، ص 395) مى‏گوید: موضعى که آن جناب بدانجا سیر داده شد مورد اختلاف است که کجا بوده، نظر ما این است که بیت المقدس بوده چون قرآن کریم این مطلب را به آن صراحت بیان نموده که هیچ مسلمانى نمى‏تواند آن را انکار نماید. و اینکه بعضى‏ها گفته‏اند:
این جریان در خواب واقع شده کلامى است ظاهر البطلان، زیرا اگر خواب مى‏بود دیگر معجزه و برهان نبود.
و حال آنکه در روایات دارد که پیغمبر ما به آسمان عروج کرد و این مضمون را بسیارى از صحابه از قبیل ابن عباس و ابن مسعود و جابر بن عبد اللَّه و حذیفه و عایشه و ام هانى و دیگران روایت کرده‏اند چیزى که هست در نقل جزئیات آن کم و زیاد دارند.

و اگر همه آن جزئیات را به دقت مورد نظر قرار دهیم خواهیم دید که از یکى از چهار وجه خالى نیستند.
1-یا خصوصیاتى هستند که هم اخبار متضمن آنها، متواتر است و به هیچ وجه نمى‏توان انکارش نمود و هم اینکه علم ما مى‏تواند به صحت آنها حکم کند.
2-و یا جزئیات و خصوصیاتى هستند که هر چند اخبار در دلالت بر آنها به حد تواتر نمى‏رسد و لیکن از آنجایى که امورى غیر معقول و مخالف با اصول نیستند، و خلاصه عقل حکم به امکان آنها مى‏کند، که ما نیز آنها را انکار ننموده، و تجویزش مى‏کنیم، و مى‏گوئیم ممکن است چنین وقایعى اتفاق افتاده باشد و با فرض تواتر حکم قطعى مى‏کنیم که اینگونه امور در بیدارى اتفاق افتاده.

3-و یا امورى است که ظاهرش با اصول مسلمه ما مخالفت دارند و لیکن وضع روایاتى که بر آنها دلالت مى‏کند طورى است که مى‏توان ظاهرش را تاویل نمود و محمل معقولى برایش درست کرد، در این صورت از ظاهر آن روایات صرفنظر نموده بر آن معانى معقول حمل مى‏کنیم، حملى که هم با حق بسازد و هم با دلیل و روایت.
4-و یا امورى است که نه ظاهرش معقول و صحیح است و نه ممکن است بر محمل صحیحى حملشان نمود، و حمل نمودن آنها به اصطلاح بدون سریش صورت نمى‏گیرد، اینگونه جزئیات و خصوصیات راجع به معراج را قبول ننموده ادله آنها را رد مى‏کنیم.

از جمله مطالبى که درباره معراج جزء دسته اول است، یعنى مورد یقین است اصل معراج است و اینکه اجمالا آن جناب را به معراج برده‏اند.
و از جمله مطالبى که جزء دسته دوم است این است که آن جناب آسمانها را گشته و انبیاء و عرش و سدرة المنتهى و بهشت و دوزخ را دیده است.
و مطالب جزء دسته سوم از قبیل دیدن اهل بهشت و تنعم آنان و اهل دوزخ و کیفیت عذاب ایشان است که مى‏توان بر این معنا حمل کرد که رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اسماء و صفات ایشان را دیده و به اصطلاح لیست بهشتیان و دوزخیان را قرائت فرموده است.
و مطالبى که جزء دسته چهارم است و چاره‏اى جز طرح و طرد روایات آن نیست، مطالبى است که از ظاهر ادله آن تشبیه بر مى‏آید مثل سخن گفتن علنى با خدا و دیدن خدا و با او بر تخت نشستن و امثال آن که ظاهرش جسمانیت و شباهت خدا به خلق را مى‏رساند، و خدا از آنها منزه است، و از همین دسته است آن روایتى که دارد شکم رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را شکافته و دل او را شستند. چون دل آن جناب از هر بدى و عیبى طاهر و مطهر بوده و چنان دلى که مرکز آن همه معارف و عقائد حقه است چگونه احتیاج به شستشو دارد.

علامه طباطبایی: و بسیار خوب گفته است، جز اینکه بیشتر مثالهایى که آورده مورد اشکال است، مثلا گردش در آسمانها و دیدن انبیاء و امثال آن و همچنین شکافتن سینه رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و شستشوى آن را از دسته چهارم شمرده و حال آنکه از نظر عقل هیچ اشکالى ندارد. زیرا مى‏توان گفت همه آنها از باب تمثلات برزخى و یا روحى بوده است، و روایات معراج پر است از این نوع تمثلات، مانند مجسم شدن دنیا در هیات زنى که همه رقم زیور دنیایى به خود بسته و تمثل دعوت یهودیت و نصرانیت و دیدن انواع نعمت‏ها و عذابها براى بهشتیان و دوزخیان و امثال اینها.
از جمله مؤیداتى که گفتار ما را تایید مى‏کند اختلاف لحن اخبار این باب است در بیان یک مطلب، مثلا در بعضى از آنها در باره صعود رسول خدا به آسمان مى‏گوید که به وسیله براق صورت گرفته و در بعضى دیگر بال جبرئیل مده و در بعضى نردبانى که یکسرش روى صخره بیت المقدس و سر دیگرش به بام فلک و آسمانها رفته است، و از این قبیل اختلاف تعبیر در بیان یک حقیقت بسیار است که اگر کسى بخواهد دقت کند در خلال روایات این باب بسیار خواهد دید.
بنا بر این از همین جا مى‏توان حدس زد که منظور از این بیانات مجسم ساختن امرى غیر جسمى و غیر مادى است به صورت امرى مادى به نحو تمثیل و یا تمثیل و وقوع اینگونه تمثیلات در ظواهر کتاب و سنت امرى است واضح که به هیچ وجه نمى‏شود انکارش کرد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : هر چند بعضی از مفسرین (مجمع البیان، ج 6، ص 396) اصرار دارند که آن را براى تعجب بگیرند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و معناى آیه این است که: «باید تنزیه کند تنزیه کردن مخصوصى آن خدایى را که با عظمت و کبریائیش بنده خود محمد (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را شبانه سیر داد، نهایت قدرت و سلطنت خود را به وى نشان داده در دل یک شب او را از مسجد الحرام به سوى مسجد اقصى برده که همان بیت المقدسى است که پیرامونش را مبارک گردانیده بود، و این بدان جهت است که عظمت و کبریایى و آیات کبراى خود را به وى بنمایاند، چون او شنواى به گفتار و بصیر و داناى به حال او بود، و مى‏دانست که او لایق چنین عنایت و مکرمتى هست». [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر قمى (ج 2، ص 3 الى ص 12) از پدرش از ابن ابى عمیر از هشام بن سالم از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است.

ادامه روایت:
منادى دیگر از طرف چپ ندایم داد که هان اى محمد! به او نیز پاسخ نگفته و توجهى ننمودم، زنى با دست و ساعد برهنه و غرق در زیورهاى دنیوى به استقبالم آمد و گفت اى محمد به من نگاه کن تا با تو سخن گویم به او نیز توجهى نکردم و هم چنان پیش مى‏رفتم که ناگهان آوازى شنیدم و از شنیدنش ناراحت شدم، از آن نیز گذشتم، اینجا بود که جبرائیل مرا پایین آورد و گفت اى محمد، نماز بخوان من مشغول نماز شدم سپس گفت هیچ مى‏دانى کجا است که نماز مى‏خوانى؟ گفتم نه، گفت: طور سینا است، همانجا است که خداوند با موسى تکلم کرد، تکلمى مخصوص، آن گاه سوار شدم، خدا مى‏داند که چقدر رفتیم که به من گفت پیاده شو و نماز بگزار. من پایین آمده نماز گزاردم، گفت: هیچ مى‏دانى کجا نماز خواندى؟ گفتم نه، گفت این بیت اللحم بود، و بیت اللحم ناحیه‏ایست از زمین بیت المقدس که عیسى بن مریم در آنجا متولد شد.

آن گاه سوار شده براه افتادیم تا به بیت المقدس رسیدیم، پس براق را به حلقه‏اى که قبلا انبیاء مرکب خود را به آن مى‏بستند بسته وارد شدم در حالى که جبرئیل همراه و در کنارم بود، در آنجا به ابراهیم خلیل و موسى و عیسى در میان عده‏اى از انبیاء که خدا مى‏داند چقدر بودند برخورد نمودم که همگى به خاطر من اجتماع کرده بودند و مهیاى نماز بودند و من شکى نداشتم در اینکه به زودى جبرئیل جلو مى‏ایستد و بر همه ما امامت مى‏کند ولى وقتى صف نماز مرتب شد جبرئیل بازوى مرا گرفت و جلو برد و بر آنان امامت نمودم و البته غرور و عجبى نیست.
آن گاه خازنى نزدم آمد در حالى که سه ظرف همراه داشت یکى شیر و دیگرى آب و سومى شراب و شنیدم که مى‏گفت اگر آب را بگیرد هم خودش و هم امتش غرق مى‏شوند و اگر شراب را بگیرد هم خودش و هم امتش گمراه مى‏گردند و اگر شیر را بگیرد خود هدایت شده و امتش نیز هدایت مى‏شوند.

آن گاه فرمود من شیر را گرفتم و از آن آشامیدم، جبرئیل گفت هدایت شدى و امتت نیز هدایت شدند آن گاه از من پرسید در مسیرت چه دیدى؟ گفتم صداى هاتفى را شنیدم که از طرف راستم مرا صدا زد. پرسید آیا تو هم جوابش را دادى؟ گفتم نه و هیچ توجهى به آن نکردم گفت او مبلغ یهود بود اگر پاسخش گفته بودى امتت بعد از خودت به یهودى‏گرى مى‏گرائیدند، سپس پرسید دیگر چه دیدى؟ گفتم هاتفى از طرف چپم صدایم زد، پرسید آیا تو هم جوابش گفتى؟ گفتم نه و توجهى هم نکردم، گفت او داعى مسیحیت بود اگر جوابش مى‏دادى امتت بعد از تو مسیحى مى‏شدند آن گاه پرسید چه کسى در روبرویت ظاهر شد؟
گفتم زنى دیدم با بازوانى برهنه که همه زیورهاى دنیوى بر او بود به من گفت: اى محمد به سوى من بنگر، تا با تو سخن گویم، جبرئیل پرسید آیا تو هم با او سخن گفتى؟ گفتم نه سخن گفتم و نه به او توجهى کردم، گفت او دنیا بود اگر با او همکلام مى‏شدى امتت دنیا را بر آخرت ترجیح مى‏دادند.
آن گاه آوازى هول‏انگیز شنیدم که مرا به وحشت انداخت جبرئیل گفت اى محمد مى‏شنوى؟ گفتم آرى، گفت این سنگى است که من هفتاد سال قبل از لب جهنم به داخل آن پرتاب کرده‏ام الآن در قعر جهنم جاى گرفت و این صدا از آن بود، اصحاب مى‏گویند به همین جهت رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تا زنده بود خنده نکرد.

آن گاه فرمود: جبرئیل بالا رفت و من هم با او بالا رفتم تا به آسمان دنیا رسیدیم و در آن فرشته‏اى را دیدم که او را اسماعیل مى‏گفتند و هم او بود صاحب خطفه که خداى عز و جل در باره‏اش فرموده: «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ- مگر کسى که خبر را برباید پس تیر شهاب او را دنبال مى‏کند» (صافات/10).
و او هفتاد هزار فرشته زیر فرمان داشت که هر یک از آنان هفتاد هزار فرشته دیگر زیر فرمان داشتند فرشته مذکور پرسید اى جبرئیل، این کیست همراه تو؟ گفت این محمد رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است، پرسید: مبعوث هم شده؟ گفت آرى، فرشته در را باز کرد من به او سلام کردم او نیز به من سلام کرد من جهت او استغفار کردم او هم جهت من استغفار کرد و گفت مرحبا به برادر صالح و پیغمبر صالح و همچنین ملائکه یکى پس از دیگرى به ملاقاتم مى‏آمدند تا به آسمان دوم وارد شدم در آنجا هیچ فرشته‏اى ندیدم مگر آنکه خوش و خندانش یافتم تا اینکه فرشته‏اى دیدم که از او مخلوقى بزرگتر ندیده بودم، فرشته‏اى بود کریه المنظر و غضبناک او نیز مانند سایرین با من برخورد نمود، هر چه آنها گفتند او نیز بگفت و هر دعا که ایشان در حقم نمودند او نیز کرد، اما در عین حال هیچ خنده نکرد، آن چنان که دیگر ملائکه مى‏کردند، پرسیدم: اى جبرئیل این کیست که این چنین مرا به فزع انداخت؟ گفت: جا دارد که ترسیده شود خود ما هم همگى از او مى‏ترسیم او خازن و مالک جهنم است، و تا کنون خنده نکرده، و از روزى که خدا او را متصدى جهنم نموده تا به امروز روز به روز بر غضب غیظ خود نسبت به دشمنان خدا و گنهکاران- مى‏افزاید، و خداوند به دست او از ایشان انتقام مى‏گیرد، و اگر بنا بود به روى احدى تبسم کند، چه آنها که قبل از تو بودند و چه بعدیها قطعا به روى تو تبسم مى‏کرد، پس من بر او سلام کردم و او بر من سلام کرده به نعیم بهشت بشارتم داد.

پس من به جبرئیل گفتم آیا ممکن است او را فرمان دهى تا آتش دوزخ را به من نشان دهد؟ جبرئیل (یعنى همان کسى که خداوند در باره‏اش فرمود «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ» (تکویر/21)
) گفت آرى، و به آن فرشته گفت: اى مالک، آتش را به محمد نشان بده، او پرده جهنم را بالا زد، و درى از آن را باز نمود لهیب و شعله‏اى از آن بیرون جست و به سوى آسمان سر کشید و هم چنان بالا رفت که گمان کردم مرا نیز خواهد گرفت، به جبرئیل گفتم دستور بده پرده‏اش را بیندازد، او نیز مالک را گفت تا به حال اولش برگردانید.
آن گاه به سیر خود ادامه دادم، مردى گندم‏گون و فربه را دیدم از جبرئیل پرسیدم این کیست؟ گفت: این پدرت آدم است، سپس مرا معرفى بر آدم نمود و گفت: این ذریه تو است، آدم گفت (آرى) روحى طیب و بویى طیب از جسدى طیب.
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به اینجا که رسید سوره مطففین را از آیه هفدهم که مى‏فرماید: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ» (مطففین/18-21) تا آخر سوره را تلاوت فرمود، پس آن گاه فرمود: من به پدرم آدم سلام کردم، او هم بر من سلام کرد، من جهت او استغفار نموده او هم جهت من استغفار کرد و گفت مرحبا به فرزند صالحم پیغمبر صالح و مبعوث در روزگار صالح، آن گاه به فرشته‏اى از فرشتگان گذشتم که در مجلسى نشسته بود، فرشته‏اى بود که همه دنیا در میان دو زانویش قرار داشت، در این میان دیدم لوحى از نور در دست دارد و آن را مطالعه مى‏کند، و در آن چیزى نوشته بود، و او سرگرم دقت در آن بود، نه به چپ مى‏نگریست و نه به راست و قیافه‏اى (چون قیافه مردم) اندوهگین به خود گرفته بود، پرسیدم: این کیست اى جبرئیل؟ گفت: این ملک الموت است که دائما سرگرم قبض ارواح مى‏باشد، گفتم مرا نزدیکش ببر قدرى با او صحبت کنم وقتى مرا نزدیکش برد سلامش کردم و جبرئیل وى را گفت که این محمد نبى رحمت است که خدایش به سوى بندگان گسیل و مبعوث داشته عزرائیل مرحبا گفت و با جواب سلام تحیتم داد و گفت: اى محمد مژده باد ترا که تمامى خیرات را مى‏بینم که در امت تو جمع شده.

گفتم حمد خداى منان را که منتها بر بندگان خود دارد، این خود از فضل پروردگارم مى‏باشد آرى رحمت او شامل حال منست، جبرئیل گفت این از همه ملائکه شدید العمل‏تر است پرسیدم آیا هر که تا کنون مرده و از این به بعد مى‏میرد او جانش را مى‏گیرد؟ گفت آرى از خود عزرائیل پرسیدم آیا هر کس در هر جا به حال مرگ مى‏افتد تو او را مى‏بینى و در آن- واحد بر بالین همه آنها حاضر مى‏شوى؟ گفت آرى.
ملک الموت اضافه کرد که در تمامى دنیا در برابر آنچه خدا مسخر من کرده و مرا بر آن سلطنت داده بیش از یک پول سیاه نمى‏ماند که در دست مردى باشد و آن را در دست بگرداند و هیچ خانه‏اى نیست مگر آنکه در هر روز پنج نوبت وارسى مى‏کنم و وقتى مى‏بینم مردمى براى مرده خود گریه مى‏کنند مى‏گویم گریه مکنید که باز نزد شما بر مى‏گردم و آن قدر مى‏آیم و مى‏روم تا احدى از شما را باقى نگذارم.
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود اى جبرئیل فوق مرگ واقعه‏اى نیست! جبرئیل گفت بعد از مرگ شدیدتر از خود مرگ است.
آن گاه فرمود به راه خود ادامه دادیم تا به مردمى رسیدیم که پیش رویشان طعامهایى از گوشت پاک و طعامهایى دیگر از گوشت ناپاک بود. ناپاک را مى‏خوردند و پاک را فرو مى‏گذاشتند پرسیدم اى جبرئیل اینها کیانند؟ گفت اینها حرام خوران از امت تو هستند که حلال را کنار گذاشته و از حرام استفاده مى‏برند.

فرمود آن گاه فرشته‏اى از فرشتگان را دیدم که خداوند امر او را عجیب کرده بود بدین صورت که نصفى از جسد او را از آتش و نصف دیگرش را از یخ آفریده بود که نه آتش یخ را آب مى‏کرد و نه یخ آتش را خاموش و او با صداى بلند مى‏گفت: «منزه است خدایى که حرارت این آتش را گرفته نمى‏گذارد این یخ را آب کند، و برودت یخ را گرفته نمى‏گذارد این آتش را خاموش سازد، بار الها اى خدایى که میان آتش و آب را سازگارى دادى میان دلهاى بندگان با ایمانت الفت قرار ده»، پرسیدم اى جبرئیل این کیست؟ گفت فرشته‏ایست که خدا او را به اکناف آسمان و اطراف زمین‏ها موکل نموده و او خیرخواه‏ترین ملائکه است نسبت به بندگان مؤمن از سکنه زمین، و از روزى که خلق شده همواره این دعا را که شنیدى به جان آنان مى‏کند.
و دو فرشته در آسمان دیدم که یکى مى‏گفت پروردگارا به هر کسى که انفاق مى‏کند خلف و جایگزینى عطا کن و به هر کسى که از انفاق دریغ مى‏ورزد تلف و کمبودى ده.
آن گاه به سیر خود ادامه داده به اقوامى برخوردم که لبهایى داشتند مانند لبهاى شتر، گوشت پهلویشان را قیچى مى‏کردند و به دهانشان مى‏انداختند، از جبرئیل پرسیدم اینها کیانند؟ گفت سخن‏چینان و مسخره‏کنندگانند.

باز به سیر خود ادامه داده به مردمى برخوردم که فرق سرشان را با سنگ‏هاى بزرگ مى‏کوبیدند پرسیدم اینها کیانند؟ گفت آنان که نماز عشاء نخوانده مى‏خوابند.
باز به سیر خود ادامه دادم به مردمى برخوردم که آتش در دهانشان مى‏انداختند و از پائینشان بیرون مى‏آمد پرسیدم اینها کیانند گفت اینها کسانى هستند که اموال یتیمان را به ظلم مى‏خورند که در حقیقت آتش مى‏خورند و بزودى به سعیر جهنم مى‏رسند.
آن گاه پیش رفته به اقوامى برخوردم که از بزرگى شکم احدى از ایشان قادر به برخاستن نبود از جبرئیل پرسیدم اینها چه کسانى هستند؟ گفت اینها کسانى هستند که ربا مى‏خورند، بر نمى‏خیزند مگر برخاستن کسى که شیطان ایشان را مس نموده و در نتیجه احاطه‏شان کرده.
در این میان به راه آل فرعون بگذشتم که صبح و شام بر آتش عرضه مى‏شدند و مى‏گفتند پروردگارا قیامت کى بپا مى‏شود.
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: پس از آنجا گذشته به عده‏اى از زنان برخوردم که به پستانهاى خود آویزان بودند، از جبرئیل پرسیدم اینها چه کسانى هستند؟ گفت اینها زنانى هستند که اموال همسران خود را به اولاد دیگران ارث مى‏دادند آن گاه رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: غضب خداوند شدت یافت در باره زنى که فرزندى را که از یک فامیل نبوده داخل آن فامیل کرده و او در آن فامیل به عورات ایشان واقف گشته اموال آنان را حیف و میل کرده است.

آن گاه فرمود: (از آنجا گذشته) به عده‏اى از فرشتگان خدا برخوردم که خدا به هر نحو که خواسته خلقشان کرده و صورت‏هایشان را هر طور خواسته قرار داده هیچ یک از اعضاى بدنشان نبود مگر آنکه جداگانه از همه جوانب و به آوازهاى مختلف خدا را حمد و تسبیح مى‏کردند، و فریاد آنان به ذکر و گریه از ترس خدا بلند بود، من از جبرئیل پرسیدم اینها چه کسانى هستند؟ گفت خداوند اینها را همین طور که مى‏بینى خلق کرده و از روزى که خلق شده‏اند هیچیک از آنان به رفیق بغل دستى خود نگاه نکرده و حتى یک کلمه با او حرف نزده از ترس و خشوع در برابر خدا به بالاى سر خود و پائین پایشان نظر نینداخته‏اند من به ایشان سلام کرده ایشان بدون اینکه به من نگاه کنند با اشاره جواب دادند، آرى خشوع در برابر خدا اجازه چنین توجهى را به ایشان نمى‏داد، جبرئیل مرا معرفى نمود، و گفت: این محمد پیغمبر رحمت است که خدایش به سوى بندگان خود به عنوان نبوت و رسالت فرستاده، آرى این خاتم النبیین و سید المرسلین است، آیا با او هم حرف نمى‏زنید؟ ملائکه وقتى این حرف را شنیدند روى به من آورده سلام کردند و احترام نمودند، و مرا و امتم را به خیر مژده دادند.

سپس به آسمان دوم صعود کردیم، در آنجا ناگهان به دو مرد برخوردیم که شکل هم بودند، از جبرئیل پرسیدم، این دو تن کیانند؟ جبرئیل گفت اینان دو پسر خاله‏هاى تو یحیى و عیسى بن مریم (علیهما‌السلام)، من بر آن دو سلام کردم، ایشان نیز بر من سلام کردند، و برایم طلب مغفرت نموده من هم براى ایشان طلب مغفرت کردم به من گفتند مرحبا به برادر صالح و پیغمبر صالح، در این میان نگاهم به ملائکه‏اى افتاد که در حال خشوع بودند، خداوند چهره‏هایشان را آن طور که خواسته قرار داده بود احدى از ایشان نبود مگر اینکه خداى را با صوتهاى مختلف حمد و تسبیح مى‏کردند.
آن گاه به آسمان سوم صعود کردیم در آنجا به مردى برخوردم که صورتش آن قدر زیبا بود که از هر خلق دیگرى زیباتر بود، آن چنان که ماه شب چهارده از ستارگان زیباتر است، از جبرئیل پرسیدم این کیست؟ گفت: این برادرت یوسف است، من بر او سلام کردم و جهتش استغفار نمودم او هم به من سلام کرده برایم طلب مغفرت نمود، و گفت مرحبا به پیغمبر صالح و برادر صالح و مبعوث در زمان صالح.
در این بین ملائکه‏اى را دیدم که در حال خشوع بودند به همان نحوى که در باره ملائکه آسمان دوم توصیف کردم جبرئیل همان حرفهایى را که در آسمان دوم در معرفى من زد اینجا نیز همان را تکرار نمود ایشان هم همان عکس العمل را نشان دادند.
آن گاه به سوى آسمان چهارم صعود نمودیم در آنجا مردى را دیدم از جبرئیل پرسیدم این مرد کیست؟ گفت این ادریس است که خداوند به مقام بلندى رفعتش داده، من به او سلام کرده برایش طلب مغفرت نمودم، او نیز جواب سلامم داد، و برایم طلب مغفرت نمود و از ملائکه در حال خشوع همان را دیدم که در آسمانهاى قبل دیده بودیم همه مرا و امتم را بشارت به خیر دادند، به علاوه آنها در آنجا فرشته‏اى دیدم که بر تخت نشسته هفتاد هزار فرشته زیر فرمان داشت که هر یک از آنها هفتاد هزار ملک زیر فرمان داشتند در اینجا به خاطر مبارک رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خطور کرد که نکند این همان باشد، پس جبرئیل با صیحه و فریاد به او گفت بایست و او اطاعتش نموده بپا خاست و تا قیامت هم چنان خواهد ایستاد.

آن گاه به آسمان پنجم صعود کردیم در آنجا مردى سالخورده و بزرگ چشم دیدم که بعمرم، پیر مردى به آن عظمت ندیده بودم، نزد او جمع کثیرى از امتش بودند من از کثرت ایشان خوشم آمد، از جبرئیل پرسیدم این کیست؟ گفت: این پیغمبرى است که امتش دوستش مى‏داشتند، این هارون پسر عمران است، من سلامش کردم، جوابم را داد برایش طلب مغفرت کردم او نیز براى من طلب مغفرت نمود، در همان آسمان باز از ملائکه در حال خشوع همان را دیدم که در آسمانهاى قبلى دیده بودم.
آن گاه به آسمان ششم صعود نمودیم، در آنجا مردى بلند بالا و گندم‏گون دیدم که گویى از شنوه (قبیله معروف عرب) بود، و اگر هم دو تا پیراهن روى هم مى‏پوشید باز موى بدنش از آنها بیرون مى‏آمد، و شنیدم که مى‏گفت: بنى اسرائیل گمان کردند که من محترم‏ترین فرزندان آدم نزد پروردگار هستم و حال آنکه این مرد گرامى‏تر از من است از جبرئیل پرسیدم این کیست؟ گفت: این برادر تو موسى بن عمران است، پس او را سلام کردم او نیز به من سلام کرد، سپس براى همدیگر استغفار نمودیم، و باز در آنجا از ملائکه در حال خشوع همانها را دیدم که در آسمان‏هاى قبلى دیده بودم.
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) سپس فرمود آن گاه به آسمان هفتم صعود نمودیم و در آنجا به هیچ فرشته از فرشتگان عبور نکردیم مگر آنکه مى‏گفتند اى محمد حجامت کن و به امتت بگو حجامت کنند، در ضمن در آنجا مردى دیدم که سر و ریشش جو گندمى، و بر کرسى نشسته بود از جبرئیل پرسیدم این کیست که تا آسمان هفتم بالا آمده و کنار بیت المعمور در جوار پروردگار عالم مقام گرفته؟ گفت: اى محمد این پدر تو ابراهیم است در اینجا محل تو و منزل پرهیزکاران از امت تو است، آن گاه رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ» (آل‌عمران/68).

پس به وى سلام کردم، بعد از جواب سلامم گفت: مرحبا به پیغمبر صالح و فرزند صالح و مبعوث در روزگار صالح، در آنجا نیز از ملائکه در حال خشوع همان را دیدم که در دیگر آسمانها دیده بودم، ایشان نیز مرا و امتم را به خیر بشارت دادند.
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اضافه کرد که در آسمان هفتم دریاها از نور دیدم که آن چنان تلألؤ داشتند که چشم‏ها را خیره مى‏ساخت و دریاها از ظلمت و دریاها از رنج دیدم که نعره مى‏زد و هر وقت وحشت مرا مى‏گرفت یا منظره هول‏انگیزى مى‏دیدم از جبرئیل پرسش مى‏کردم، مى‏گفت بشارت باد ترا اى محمد شکر این کرامت الهى را بجاى آور و خداى را در برابر این رفتارى که با تو کرد سپاسگزارى کن، خداوند هم دل مرا با گفتار جبرئیل سکونت و آرامش مى‏داد وقتى اینگونه تعجب‏ها و وحشت‏ها و پرسشهایم بسیار شد جبرئیل گفت: اى محمد! آنچه مى‏بینى به نظرت عظیم و تعجب‏آور مى‏آید، اینها که مى‏بینى یک خلق از مخلوقات پروردگار تو است، پس فکر کن خالقى که اینها را آفریده چقدر بزرگ است با اینکه آنچه تو ندیده‏اى خیلى بزرگتر است از آنچه دیده‏اى آرى میان خدا و خلقش هفتاد هزار حجابست و از همه خلایق نزدیک‏تر به خدا من و اسرافیلم و بین ما و خدا چهار حجاب فاصله است حجابى از نور حجابى از ظلمت حجابى از ابر و حجابى از آب.
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) افزود از عجائب مخلوقات خدا (که هر کدام بر آنچه که خواسته اوست مسخر ساخته) خروسى را دیدم که دو بالش در بطون زمینهاى هفتم و سرش نزد عرش پروردگار است و این خود فرشته‏اى از فرشتگان خداى تعالى است که او را آن چنان که خواسته خلق کرده، دو بالش در بطون زمینهاى هفتم و رو به بالا گرفته بود تا سر از هوا در آورد و از آنجا به آسمان هفتم و از آنجا هم چنان بالا گرفته بود تا اینکه شاخش به عرش خدا نزدیک شده بود.

شنیدم که مى‏گفت: منزه است پروردگار من هر چه هم که بزرگ باشى نخواهى دانست که پروردگارت کجا است، چون شان او عظیم است و این خروس دو بال در شانه داشت که وقتى باز مى‏کرد از شرق و غرب مى‏گذشت و چون سحر مى‏شد بالها را باز مى‏کرد و به هم مى‏زد و به تسبیح خدا بانگ بر مى‏داشت و مى‏گفت: «منزه است خداى ملک قدوس، منزه است خداى کبیر متعال، معبودى نیست جز خداى حى قیوم» و وقتى این جملات را مى‏گفت، خروس‏هاى زمین همگى شروع به تسبیح نموده بالها را به هم مى‏زدند، و مشغول خواندن مى‏شدند و چون او ساکت مى‏شد همه آنها ساکت مى‏گشتند. خروس مذکور پرهایى ریز و سبز رنگ و پرى سفید داشت که سفیدیش سفیدتر از هر چیز سفیدى بود که تا آن زمان دیده بودم و زغب (پرهاى ریز) سبزى هم زیر پرهاى سفید داشت آنهم سبزتر از هر چیز سبزى بود که دیده بودم.
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) چنین ادامه داد که: سپس به اتفاق جبرئیل به راه افتاده وارد بیت المعمور شدم، در آنجا دو رکعت نماز خواندم و عده‏اى از اصحاب خود را در کنار خود دیدم که عده‏اى لباسهاى نو به تن داشتند و عده‏اى دیگر لباسهایى کهنه، آنها که لباسهاى نو در برداشتند با من به بیت المعمور روانه شدند و آن نفرات دیگر بجاى ماندند.

از آنجا بیرون رفتم دو نهر را در اختیار خود دیدم یکى از آنها به نام «کوثر» دیگرى به نام «رحمت» از نهر کوثر آب خوردم و در نهر رحمت شستشو نمودم آن گاه هر دو برایم رام شدند تا آنکه وارد بهشت گشتم که ناگهان در دو طرف آن خانه‏هاى خودم و اهل بیتم را مشاهده کردم و دیدم که خاکش مانند مشک معطر بود، دخترى را دیدم که در نهرهاى بهشت غوطه‏ور بود، پرسیدم دختر! تو از کیستى؟ گفت از آن زید بن حارثه مى‏باشم صبح این مژده را به زید دادم.
نگاهم به مرغان بهشت افتاد که مانند شتران بختى (عجمى) بودند انار بهشت را دیدم که مانند دلوهاى بزرگ بود، درختى دیدم که آن قدر بزرگ بود که اگر مرغى مى‏خواست دور تنه آن را طى کند، مى‏بایست هفتصد سال پرواز کند و در بهشت هیچ خانه‏اى نبود مگر اینکه شاخه‏اى از آن درخت بدانجا سر کشیده بود. از جبرئیل پرسیدم این درخت چیست؟ گفت این درخت «طوبى» است که خداوند آن را به بندگان صالح خود وعده داده، و فرموده: «طُوبى‏ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ- طوبى و سرانجام نیک مر ایشان راست-» (رعد/29).

رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود وقتى وارد بهشت شدم به خود آمدم و از جبرئیل از آن دریاهاى هول‏انگیز و عجائب حیرت‏انگیز آن سؤال نمودم، گفت اینها سیر اوقات و حجابهایى است که خداوند به وسیله آنها خود را در پرده انداخته و اگر این حجابها نبود نور عرش تمامى آنچه که در آن بود را پاره مى‏کرد و از پرده بیرون مى‏ریخت.
آن گاه به درخت سدرة المنتهى رسیدم که یک برگ آن امتى را در سایه خود جاى مى‏داد و فاصله من با آن درخت همان قدر بود که خداى تعالى در باره‏اش فرمود: «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنى‏» (نجم/9).
در اینجا بود که خداوند ندایم داد و فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ» (بقره/285) در پاسخ، از قول خودم و امتم عرض کردم: «وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ» (بقره/285) خداى تعالى فرمود: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ» (بقره/286) عرض کردم: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا» (بقره/286) خداى تعالى فرمود تو را مؤاخذه نمى‏کنم عرض کردم:«رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا» (بقره/286) خداوند تعالى خطاب فرمود: «نه، تحمیلت نمى‏کنم»، من عرض کردم «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرِینَ» (بقره/286)
خداى تعالى فرمود: این را که خواستى به تو و به امت تو دادم.

امام صادق (علیه‌السلام) در اینجا فرمود: «هیچ میهمانى به درگاه خدا گرامى‏تر از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) (در آن وقتى که این تقاضاها را براى امتش مى‏کرد) نبوده است».
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) عرض کرد: پروردگارا تو به انبیایت فضائلى کرامت فرمودى، به من نیز عطیه‏اى کرامت کن، فرمود: به تو نیز در میان آنچه که داده‏ام دو کلمه عطیه داده‏ام که در زیر عرشم نوشته شده، و آن کلمه: «لا حول و لا قوة الا باللَّه» و کلمه: «لا منجى منک الا الیک» مى‏باشد.
رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: در اینجا بود که ملائکه کلامى را به من آموختند، تا در هر صبح و شام بخوانم، و آن این است: «اللهم ان ظلمى اصبح مستجیرا بعفوک و ذنبى اصبح مستجیرا بمغفرتک و ذلى اصبح مستجیرا بعزتک، و فقرى اصبح مستجیرا بغناک و وجهى الفانى اصبح مستجیرا بوجهک الباقى الذى لا یفنى- خدایا اگر ظلم مى‏کنم دلگرم به عفو توام و اگر گناه مى‏کنم پناهنده به مغفرتت هستم، خدایا ذلتم از دلگرمى به عزت تو است و فقرم پناهنده به غناى تو است و وجه فانیم مستجیر به وجه باقى تو» و من این را در موقع عصر مى‏خوانم.

آن گاه صداى اذانى شنیدم و ناگاه دیدم فرشته‏ایست که اذان مى‏گوید، فرشته‏ایست که تا قبل از آن شب کسى او را در آسمان ندیده بود، وقتى دو نبوت گفت «اللَّه اکبر» خداى تعالى فرمود درست مى‏گوید بنده من، من از هر چیز بزرگترم، او گفت: «اشهد ان لا اله الا اللَّه» خداى تعالى فرمود: بنده‏ام درست مى‏گوید، منم اللَّه، که معبودى نیست مگر من و معبودى نیست به غیر من.
او گفت: «اشهد ان محمدا رسول اللَّه اشهد ان محمدا رسول اللَّه» پروردگار فرمود: بنده‏ام راست مى‏گوید محمد بنده و فرستاده من است، من او را مبعوث کرده‏ام، او گفت: «حى على الصلاة حى على الصلاة» خداى تعالى فرمود: راست مى‏گوید بنده من و به سوى واجب من دعوت مى‏کند هر کس از روى رغبت و به امید اجر دنبال واجب من برود همین رفتنش کفاره گناهان گذشته او خواهد بود.
او گفت: «حى على الفلاح حى على الفلاح» خداى تعالى فرمود: آرى نماز صلاح و نجاح و فلاح است آن گاه در همان آسمان بر ملائکه امامت کردم و نماز گزاردیم آن طور که در بیت المقدس بر انبیاء امامت کرده بودم (این روایت از دستبرد عامه محفوظ نمانده و گرنه جا داشت حى على خیر العمل هم در آن ذکر شده باشد).

سپس فرمود بعد از نماز، مهى همانند ابر مرا فرا گرفت به سجده افتادم پروردگارم مرا ندا داد: من بر همه انبیاى قبل از تو پنجاه نماز واجب کرده بودم همان پنجاه نماز را بر تو و امتت نیز واجب کردم این نمازها را در امتت بپاى دار، رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مى‏گوید: من برخاسته به طرف پایین به راه افتادم، در مراجعت به ابراهیم برخوردم، چیزى از من نپرسید، به موسى برخوردم، پرسید چه کردى؟ گفتم: پروردگارم فرمود: بر هر پیغمبرى پنجاه نماز واجب کردم، و همان را بر تو و بر امتت نیز واجب کردم، موسى گفت: اى محمد امت تو آخرین امتند، و نیز ناتوان‏ترین امتهایند، پروردگار تو نیز هیچ خواسته‏اى برایش زیاد نیست و امت تو طاقت این همه نماز را ندارد برگرد و درخواست کن که قدرى به امت تو تخفیف دهد.
من به سوى پروردگارم برگشتم تا به سدرة المنتهى رسیده در آنجا به سجده افتادم، و عرض کردم پنجاه نماز بر من و امتم واجب کردى نه من طاقت آن را دارم و نه امتم پروردگارا قدرى تخفیفم بده، خداى تعالى ده نماز تخفیفم داد، بار دیگر نزد موسى برگشتم و قصه را گفتم گفت تو و امتت طاقت این مقدار را هم ندارید، برگرد به سوى پروردگار، برگشتم ده نماز دیگر از من برداشت، باز نزد موسى آمدم و قصه را گفتم. گفت باز هم برگرد و در هر بار که بر مى‏گشتم تخفیفى مى‏گرفتم. تا آنکه پنجاه نماز را به ده نماز رساندم، و نزد موسى بازگشتم، گفت: طاقت این را هم ندارید، به درگاه خدا شدم پنج نماز دیگر تخفیف گرفته نزد موسى آمدم، و داستان را گفتم، گفت: این هم زیاد است طاقتش را ندارید، گفتم: من دیگر از پروردگارم خجالت مى‏کشم، و زحمت پنج نماز برایم آسانتر از درخواست تخفیف است، اینجا بود که گوینده‏اى ندا در داد: حال که بر پنج نماز صبر کردى در برابر همین پنج نماز ثواب پنجاه نماز را دارى، هر یک نماز به ده نماز و هر که از امت تو تصمیم بگیرد که به امید ثواب کار نیکى بکند اگر آن کار را انجام داد ده برابر ثواب برایش مى‏نویسم و اگر (به مانعى برخورد و نکرد بخاطر همان تصمیمش) یک ثواب برایش مى‏نویسم، و هر که از امتت تصمیم بگیرد کار زشتى انجام دهد، اگر انجام هم داد فقط یک گناه برایش مى‏نویسم، و اگر منصرف شد و انجام نداد، هیچ گناهى برایش نمى‏نویسم.

امام صادق (علیه‌السلام) در اینجا فرمود: خداوند از طرف این امت به موسى (علیه‌السلام) جزاى خیر بدهد «او باعث شد که تکلیف این امت آسان شود» این است تفسیر آیه: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ».

علامه طباطبایی: قریب به مضمون این روایت، روایات بسیار زیادى از طرق شیعه (مجمع البیان، ج 6، ص 395) و سنى (روح المعانى، ج 15، ص 5) وارد شده است، و اینکه در این روایت داشت: («مردى گندم‏گون» در عبارت عربیش دارد) «رجل آدم» و آدم به معناى گندم‏گون است، و کلمه: «طامه» به معناى امرى است شدید که با شدتش بر هر امر دیگرى غلبه کند، و به همین جهت در قرآن کریم، قیامت، «طامه» خوانده شده است.
و کلمه: «اکتاف» جمع کتف (شانه) است، ولى مقصود از این کلمه در این روایت، اطراف و نواحى است و اینکه در شرح گذشتن از آسمان چهارم داشت «به خاطر رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) چنین خطور کرد که نکند این همان باشد» مقصود این است که نکند این همان کسى باشد که تدبیر امور عالم به دست اوست، و همه امور به او منتهى مى‏گردد.
و اینکه در عبورش از آسمان ششم داشت که «به مردى برخوردم که گویى از شنوه بود» مقصود از «شنوه» قبیله‏ایست از عرب که به بلندى قامت معروفند.
و اینکه در خصوص آسمان هفتم داشت «به مردى برخوردم که سر و ریشش اشمط بود» مقصود از «اشمط» این است که موى سر و یا ریش سفید و سیاه باشد.

و اینکه در باره آن خروس داشت «خروس مذکور زغبى سبز روى پرها و زغبى دیگر زیر پرها داشت» معنایش در مرغها آن پرهاى خیلى ریز است و در حیوانات موى‏دار مویهاى خیلى ریز است.
و اینکه داشت: «نگاهم به مرغان بهشت افتاد که مانند شتران بختى بودند»، مقصود از آن شتران خراسانى است، و کلمه: «دلى» (با ضم دال و کسر لام و تشدید یاء) جمع دلو است که در اصل دلوى بر وزن فعول بوده، و ضبابه اگر با صاد بى نقطه باشد باید به فتحه صاد خواند و معنایش شوق و عشق رقیق است، و اگر ضبابه با ضاد نقطه‏دار باشد، باید با ضمه ضاد خواند و معنایش ابر رقیق است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پیغمبر اکرم ﷺ فرمود: من عرض کردم پــــروردگارا عـــلی ع برادر و وزیر و وارث و صاحب من است, خطاب آمد که: اینها اموری است که قضا و قدر بر آنها سبقت گرفته او امتحان شده و جمیع خلایق باو امتحان میشوند و نهایتاً به عــــلی ع چهار چیز عطا کرده ام که کسی پرده از روی آن بر نخواهد داشت." [ بستن توضیحات ]

توضیح : خلاصه مطالب سوره اسراء عبارت است از بیان معراج رسول اکرم(ص) و شرح حالات بنی اسراییل از جهت ترقی و تنزل و انحطاط و پند و اندرز به مسلمانان و پیروی نکردن آنها از یهود در ارتکاب معاصی و کردار زشتیکه سبب سخط و غضب الهی میگردد و بیان آنکه هر چه در آسمان ها و زمین است همه به ذکر و تسبیح پروردگار اشتغال دارند. [ بستن توضیحات ]