34) خواننده عزیز متوجه شد که داستان سجده تقریباً و یا تحقیقاً میان دو جمله (انّی اعلم مالا تعقلون) و جمله (و اعلم ما تبدون و ما کنتم تکتمون) واقع شده است و یا مثل آن است که واقع شده باشد. در نتیجه آیه (و اذ قال ربّک للملائکه اسجدوا لآدم) نظیر جمله ‌ای می ‌ماند که از میان چند جمله استخراج شده باشد تا راهی برای انتقال به داستان بهشت پیدا شود. چون اگر به خاطر داشته باشید گفتیم این آیات منظور اصلی اش بیان خلافت انسان و موقعیت او و چگونگی نازل شدنش به دنیا و مآل کار او از سعادت و شقاوت است. پس در چنین مقامی اعتنای زیادی به نقل داستان سجده ندارد، مگر به اشاره اجمالی آن تا به این ترتیب وسیله ‌ای شود برای ذکر داستان بهشت و هبوط آدم (دقت فرمایید).

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) نسبت کتمان به همه ملائکه دادن با اینکه فقط یک نفر از آنان به نام ابلیس کفر درونی خود را پنهان کرده بود، از باب رعایت دأب کلامی است که عمل یک نفر را به جماعتی که با آن یک نفر آمیخته ‌اند و امتیازی بینشان نیست، نسبت می ‌دهند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) سجده براى غیر خداوند جائز است در صورتى که منظور از آن احترام و تکریم آن غیر خدا و در عین حال خضوع و اطاعت امر خداوند نیز بوده باشد. {اسْجُدُوا لِآدَمَ}

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) و اما اینکه بعضى چه بسا گمان کرده‏اند: که سجده عبادت ذاتى است، و بجز عبادت هیچ عنوانى دیگر بر آن منطبق نیست، صحیح نیست، و نباید بدان اعتناء کرد، براى اینکه چیزى که ذاتى شد، دیگر تخلف و اختلاف نمى‏پذیرد، و سجده اینطور نیست‏.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) آنچه در شرع و یا عقل ممنوع است، این است که انسان با سجده خود براى غیر خداوند بخواهد براى آن غیر، اثبات ربوبیت کند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) 1- امام صادق (علیه السلام) فرمودند: بعد از آنکه خداى تعالى آدم را آفرید، ملائکه را امر فرمود تا براى او سجده کنند. ملائکه در دل به خود گفتند: «ما گمان نمى ‏کنیم خداوند خلقى بیافریند که نزدش گرامى ‏تر از ما باشد. ما همسایگان او و مقرب ‏ترین خلق نزد اوئیم». خداى تعالى فرمود: «آیا به شما نگفتم که من آنچه را اظهار و یا کتمان مى ‏کردید می دانم؟ یعنى آنچه را درباره جن زادگان (که قبلا در زمین فساد مى ‏کردند) اظهار داشتید و آنچه را که (درباره لیاقت خود براى خلافت) پنهان کردید، می دانم». و به همین جهت ملائکه به خاطر آنچه گفته بودند و نیز آنچه پنهان کرده بودند به عرش خداوند پناهنده شدند.

2- امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: وقتى ملائکه به خطاى خود پى بردند، متوسل به عرش شدند. این خطا از عده ‏اى از فرشتگان بود، نه از همه آنان و آن عده، فرشتگان پیرامون عرش بودند- تا آنجا که فرمود:- و این عده تا روز قیامت هم چنان پناهنده عرش هستند.

علامه طباطبایی: ممکن است مضمون این دو روایت را از آیه ‏اى که حکایت کلام ملائکه است استفاده کرد. آنجا که گفتند: «وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ- تا جمله - سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ». ولکن روایت نامبرده خالى از اشکال نیست، براى اینکه در آیه همه ملائکه مامور به سجده شدند و به غیر از ابلیس کسى در امتثال استثنا نشد. در جاى دیگر هم فرمود: «ملائکه کلهم اجمعین سجده کردند». ولى به هر حال در توجیه روایت مى ‏گوییم که به زودى خواهد آمد که عرش خداوند عبارت است از علم. روایات وارده از ائمه اهل بیت (علیه السلام) نیز همین را می گوید. پس ملائکه ‏اى که آن اعتراض را کرده بودند، فرشتگانى بودند که با علم خداوند سر و کار داشتند و چون به خطاى خود پى بردند، باز به علم او پناهنده شدند و گفتند: «تو منزهى از آنچه ما پنداشتیم و ما جز آنچه تو به ما داده اى علمى نداریم. تنها داناى حکیم تویى) (دقت بفرمائید).

بنابراین مراد به جمله (وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ) الخ، این خواهد بود که ابلیس از زمره قوم و قبیله جنى خودش بود. همان هایى که قبل از خلقت آدم در زمین زندگى مى ‏کردند. قرآن کریم در جاى دیگر درباره ‏شان فرموده است: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ» (حجر/27). بنابراین روایت، دیگر نسبت کتمان به همه ملائکه دادن عنایتى زائد لازم ندارد و نسبت نامبرده به نحو حقیقت خواهد بود. براى اینکه معناى مکتوم معنایى بود که به قلب همه ملائکه خطور کرد.

خواهى گفت: «آن وقت این روایت با روایتى که مى ‏گفت منظور، کتمان ابلیس است که نخوت و امتناع از سجده براى آدم را کتمان کرده بود، منافات دارد».

در جواب مى ‏گوییم که هیچ منافاتى نیست و همه آن ها را می توان از آیه استفاده کرد، چون واقع مطلب هم همین بوده است. شیطان تصمیم گرفته بود که اگر مامور به سجده بر آدم شود، مخالفت کند. ملائکه هم آن پندار غلط را پنداشته بودند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به سوال آیا ملائکه سجده کردند؟ و جبهه ‏هاى خود را بر زمین نهادند؟ فرمودند: آرى، از ناحیه خداوند مامور به این تکریم و احترام از آدم شدند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) روایت آمده است که سجده ملائکه براى آدم (شرک نبود)، بلکه اطاعت خداوند و محبتى بود که ملائکه نسبت به آدم ورزیدند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) موسى بن جعفر (علیه السلام) از پدران بزرگوارش (علیه السلام) روایت آورده است که فرمودند: مردى یهودى از امیر المؤمنین (علیه السلام) از معجزات رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) پرسید که آن جناب در مقابل سایر انبیا چه معجزاتى داشت؟ مثلا همین آدم (آن قدر بزرگ بود که) خداوند ملائکه را وادار کرد تا براى او سجده کنند. آیا از محمد (صلّی الله علیه و آله) نیز چنین احترامى کرد؟ ایشان فرمودند: «درست است همین طور بود، ولکن سجده ملائکه براى آدم اطاعت و عبادت آدم نبود و ملائکه آدم را در مقابل خداوند نپرستیدند، بلکه خداى تعالى آنان را بر اینکار واداشت، تا اعترافى باشد از ملائکه بر برترى آدم و رحمتى باشد از خداوند براى او. ولى محمد (صلّی الله علیه و آله) را فضیلتى بالاتر از این داد. خداى جلّ و علا با آن بزرگى و جبروتى که دارد و با تمامى ملائکه‏ اش بر محمد صلوات و درود فرستاد و صلوات فرستادن مؤمنین بر او را عبادت خود خواند و تو اى یهودى تصدیق مى ‏کنى که این فضیلت بزرگتر است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) خداوند از آدم نخست مجسمه ‏اش را ساخت و چهل سال به همان حال‏ باقى گذاشت. چون ابلیس لعین از او مى ‏گذشت به آن مجسمه می گفت: «خدا تو را براى امرى درست کرده است». آن گاه عالم آل محمد (علیه السلام) فرمودند: «ابلیس با خود گفت اگر خدا مرا به سجده بر این موجود امر کند هرگز زیر بار نمى ‏روم». تا آنجا که عالم فرمود: «آن گاه خداوند به ملائکه فرمود: «براى آدم سجده کنید». ملائکه سجده کردند و ابلیس آنچه را در دل پنهان کرده بود بیرون انداخت و حسد درونى خود را اظهار کرد و از سجده براى آدم امتناع ورزید.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

34) امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: ابلیس به سجده بر آدم مامور شد. در جواب عرضه داشت: «پروردگارا به عزتت سوگند مرا از سجده بر آدم معاف بدار و من در عوض تو را عبادتى بکنم که تا کنون احدى مثل آن عبادتت نکرده باشد». خداى تعالى فرمود: «من اطاعت بر طبق اراده و خواست خودم را دوست می دارم» آن گاه فرمود: «ابلیس چهار بار ناله کرد. یکى آن روزى که لعنت شد و روزى دیگر روزى که به زمین هبوط نمود و روزى که حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله) مبعوث گردید، بعد از مدتى فترت که انبیایى مبعوث نشده بودند و چهارم آن هنگامى که سوره فاتحه نازل گردید. و دو بار صداى فرح ‏آمیزى درآورد. یکى آن هنگامى که آدم از درختى که نهى شده بود بخورد و یکى هم آن هنگامى که از بهشت بیرون شد و به زمین هبوط کرد». و در تفسیر جمله (فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما) ایشان فرمودند: «قبل از خوردن از آن درخت، عورت آن دو دیده نمی شد و بعد از خوردن آن ظاهر گشت و دیدنى شد». و نیز فرمودند: «آن درختى که آدم از خوردنش نهى شده بود سنبله بود».

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) مسئله بهشت آدم، و داستان آن جز در سه جای قرآن نیامده است:

1- همین آیات مورد بحث از سوره بقره.

2- در سوره اعراف که فرموده است: «وَ یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‏ حِینٍ قالَ فِیها تَحْیَوْنَ وَ فِیها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ» الخ (اعراف/25- 19).

3- در سوره طه که فرموده است: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلى‏ آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبى، فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى‏ إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیها وَ لا تَعْرى‏ وَ أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَ لا تَضْحى، فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطانُ قالَ یا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلى‏ شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْکٍ لا یَبْلى؟ فَأَکَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى، ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدى، قالَ اهْبِطا مِنْها جَمِیعاً بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقى‏ وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى، قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمى؟ وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسى» الخ (126- 115). [ نظرات / امتیازها ]

35) حضرت آدم (علیه السلام) برای این خلق شده بود که در زمین زندگی کند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) اگر خداى تعالى او را (چند روزى) در بهشت منزل داد براى این بود که امتحان خود را بدهد و در نتیجه آن نافرمانى عورتشان هویدا بگردد تا بعد از آن به زمین هبوط کند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) علت بیرون شدن از بهشت و زمینى شدن حضرت آدم (علیه السلام) آن خطیئه نبود بلکه علت این بود که به وسیله آن خطیئه عیب آن دو ظاهر گشت و این به وسیله وسوسه شیطان لعین صورت گرفت.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) ظهور عیب در زندگى زمینى برای حضرت آدم (علیه السلام) به وسیله خوردن از آن درخت، یکى از قضاهاى حتمى خداوند بود که باید می شد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) در سوره طه در صدر قصه فرموده است: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلى‏ آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً» (طه/115). عهد در این آیه با عهد به معناى میثاق بر ربوبیت خداوند و عبودیت آدم، مناسب ‏تر است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) آثار توجه به عهد الهی (عهد به معناى میثاق بر ربوبیت خداوند و عبودیت آدم):

1- انسان مى ‏فهمد که هیچ چیزى در عالم مکروه نیست تا از آن بدش آید. هیچ مخوفى نیست تا از آن بترسد. هیچ مهیبى نیست تا از آن به دلهره بیفتد. هیچ محذورى نیست تا از آن بر حذر شود.

2- انسان می فهمد که آنچه هست همه حسن و زیبایى و محبوب است مگر آن چیزهایى که پروردگارش به او دستور داده باشد که مکروه و دشمن بدارد.

3-چنین کسى غیر از پروردگارش دیگر هیچ هم و غمى ندارد و به هیچ چیز دیگر نمى ‏پردازد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) آثار عدم توجه به عهد الهی (عهد به معناى میثاق بر ربوبیت خداوند و عبودیت آدم):

1- چنین فردی در سرتاسر زندگى دارای ترس است از آنچه مى ‏رسد و دارای حذر از آنچه از آن پرهیز مى ‏کند و دارای اندوه از آنچه از دست می دهد و دارای حسرت از آنچه از او کم می شود از مال و جاه و فرزندان و یاران و سایر آنچه محبوب او است و به آن تکیه و اعتماد دارد و در زندگى خود مؤثر می داند.

2- چنین فردی هرگاه با یک ناملایمى خو بگیرد و با تلخى آن عادت کند با ناملایم تازه ‏ترى و سوزنده ‏ترى روبرو می شود تا عذاب را با ذائقه قلبش بچشد و دلش همواره دچار اضطراب و پریشانى باشد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) کلمه (رغد) به معناى گوارایى و خوشى زندگى است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) نهى در این جمله نهى از خوردن میوه آن درخت بود نه خود درخت. {وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ}

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) شجره نامبرده درختى بوده است که نزدیکى به آن مستلزم تعب و بدبختى در زندگى دنیا بود. آن بدبختی این است که انسان در دنیا پروردگار خود را فراموش کند و از مقام او غفلت بورزد. گویا آدم نمى ‏خواست میانه آن درخت و میثاقى که از او گرفته بودند جمع کند، هم آن را داشته باشد و هم این را، ولى نتوانست و نتیجه‏ اش فراموشى آن میثاق و وقوع در تعب زندگى دنیا شد و در آخر این خسارت را با توبه خود جبران نمود.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) ظالم در این آیه از ریشه ظلم (ستم) گرفته شده است نه از ظلمت (تاریکی).

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) نهی در این آیه از نوع نهى تنزیهى و ارشادى و خلاصه خیرخواهانه بوده است نه نهى مولوى که نافرمانیش عذاب داشته باشد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) شیطان با وسوسه‌ ای که در دل ها می ‌اندازد انسان ها را فریب می دهد ولی وسوسه ‌اش در مورد حضرت آدم (علیه السلام) و حوّا به نوعی بود که آن ‌ها شیطان را می ‌دیدند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) شیطان که داخل بهشت نمی شود؟ چطور حضرت آدم (علیه السلام) و همسرش را فریب داده است؟

این اشکال وقتى وارد است که بهشت مورد بحث بهشت خلد باشد و چنین نبود بلکه این جریان در بهشتى دیگر صورت گرفت به دلیل اینکه همگى آن ها از آن بهشت بیرون شدند و اگر بهشت خلد بود با بیرون شدن نمى ‏ساخت.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) از ظاهر سیاق برمى ‏آید که خطاب در این آیه متوجه حضرت آدم (علیه السلام) و همسرش و ابلیس همگى است. ولى در سوره اعراف خطاب را متوجه خصوص ابلیس کرد و فرمود: «فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها» (اعراف/13) الخ و این از آن جهت است که در حقیقت خطاب در آیه مورد بحث، نظیر جمع بین دو خطاب است تا آنچه خداوند قضائش را رانده است حکایت کند. مانند عداوت میانه ابلیس ملعون و آن دو و ذریه آنان و نیز مانند زندگى کردن آدمیان در زمین و مردنشان در همان جا و مبعوث شدنشان از آنجا. [ نظرات / امتیازها ]

36) اگر خداوند آن روز ملائکه را وادار کرد تا براى حضرت آدم (علیه السلام) سجده کنند از این جهت که خلیفه خداوند در زمین است، در حقیقت این حکم سجده شامل همه افراد بشر می شود و در حقیقت سجده ملائکه براى خصوص حضرت آدم (علیه السلام) از این باب بود که حضرت آدم (علیه السلام) قائم مقام و نمونه و نایب از همه جنس بشر بوده است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) بیان سرگذشت حضرت آدم (علیه السلام) در بهشت و فرود آمدن آن بر زمین، مجسم کردن حال انسان است که چگونه با پیروی از نفس به مقام پست زمینی می‌ رسد. در قالب این مثال این معنا را بیان مى ‏کند که نه تنها حضرت آدم (علیه السلام) را بعد از توبه ‏اش به دار کرامت و سعادت برگردانید، بلکه هر انسانى که راه خطا پیموده است، اگر برگردد و به سوى پروردگار خود رجوع کند، خداى تعالى او را به دار کرامت و سعادتش برمى ‏گرداند و اگر برنگردد و همچنین دست به دامن زمین بزند و هواهاى نفس را پیروى کند، چنین کسى به جاى شکر نعمت خداوند، کفران ورزیده و خود را به دار البوار کشانده است. جهنمى که خود افروخته و چه بد قرارگاهى است. [ نظرات / امتیازها ]

37) کلمه (تلقى) به معناى تلقن است و تلقن به معناى گرفتن کلام است اما با فهم و علم.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

37) توبه دو گونه است:

1. توبه خداوند و بازگشت او به سمت بنده به رحمت.

2. توبه بنده و بازگشت او به سمت خداوند باستغفار، و دست بردارى از معصیت‏. [ نظرات / امتیازها ]

37) توبه بنده محفوف و پیچیده به دو توبه از خدا است و در بین آن دو قرار مى ‏گیرد:

1- اگر بنده بخواهد از لجن ‏زار گناه نجات یافته و توبه کند، محتاج به این است که خداوند چنین توفیقى به او بدهد و اعانت و رحمت خود را شامل حال او بسازد تا او موفق به توبه گردد.

2- اگر بنده موفق به توبه شد، تازه باز محتاج به یک توبه دیگرى از خداست و آن این است که باز خداوند به رحمت و عنایتش به سوى بنده رجوع کند و رجوع او را بپذیرد.

پس توبه بنده وقتى قبول شود، بین دو توبه از خداوند قرار گرفته است همچنانکه آیه «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا» (توبه/118) بر این معنا دلالت دارد. [ نظرات / امتیازها ]

37) در میانه اسمایى که خداوند به حضرت آدم (علیه السلام) تعلیم داد، چیزى بود که براى معصیت کار بعد از معصیتش به درد می خورد و چاره گناه او را مى ‏کرد. پس اى بسا تلقى حضرت آدم (علیه السلام) از پروردگار خود مربوط به یکى از آن اسما بوده باشد (دقت بفرمائید).

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

37) اگر پدر و مادر بشر به زمین نمى ‏آمدند چه وقت می توانستند متوجه فقر و ذلت و مسکنت و حاجت و قصور خود شوند؟ چگونه بدون برخورد با تعب و زحمت و رنج زندگى به روح و راحت در حظیرة القدس و جوار رب العالمین مى ‏رسیدند؟ و براى جلوه کردن اسمای حسناى خداوند از عفو، مغفرت، رأفت، توبه، ستر، فضل، رأفت و رحمت موردى یافت نمی شد. چون مورد این اسمای حسناى خداوند گنهکارانند و خدا را در ایام دهر نسیم ‏هاى رحمتى است که از آن بهره ‏مند نمی شوند مگر گنهکارانى که متعرض آن شوند و خود را در معرض آن قرار دهند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

38) این آیه و آیه بعد خلاصه و عصاره تمام احکام و تشریعاتی است که خداوند به وسیله انبیا و کتب آسمانی نازل کرده است و تا قیامت چیزی به آن ها افزوده نمی ‌گردد. [ نظرات / امتیازها ]

38) قضایى که خداوند بعد از خطای حضرت آدم (علیه السلام) راند تنها زندگى در زمین بود (همان زندگى شقاوت بارى که آن روز وقتى او را از آن درخت نهى مى‏ کرد، از آن زندگى تحذیرش کرد) ولى با توبه‏ اى که کرد، خداوند همان زندگى را زندگى طیب و طاهرى کرد به نحوى که هدایت به سوى عبودیت را با آن زندگى ترکیب نمود و یک زندگى خاصى از ترکیب دو زندگى زمینى و آسمانى فراهم آورد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

38) توبه وقتى از حضرت آدم (علیه السلام) و همسرش سر زده است که هنوز از بهشت جدا نشده بودند هر چند که در بهشت هم نبودند و موقعیت قبلى را نداشتند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

38) بهشت حضرت آدم (علیه السلام) در آسمان بوده است هر چند که بهشت آخرت و جنت خلد (که هر کس داخل آن شود دیگر بیرون نمی شود) نبوده باشد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) بیرون شدن از بهشت به دنبال خوردن از درخت، اثر ضرورى و خاصیت تکوینى آن خوردن بوده است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

38) اولین تشریعی که در دنیا واقع شد بعد از امر به هبوط و فرود آمدن در زمین بوده است و در نتیجه هنگام مخالفت حضرت آدم (علیه السلام) با نهی خداوند هنوز نه دینی تشریع شده بود و نه تکلیف ولایی در کار بود و معصیت و گناه معنی نداشت. [ نظرات / امتیازها ]

38) وقتى نهى خداوند نهى ارشادى باشد و نه نهى مولوى، دیگر چه معنا دارد که خداوند عمل آدم را ظلم و عصیان و غوایت بخواند؟

در جواب مى ‏گوییم:

1- اما ظلم بودن عمل آدم که در گذشته درباره ‏اش سخن رفت و گفتیم معنایش ظلم به نفس خود بوده است.

2- اما کلمه عصیان در لغت به معناى تحت تاثیر قرار نگرفتن و یا به سختى قرار گرفتن است. مثلا وقتى گفته می شود: «کسرته فانکسر و کسرته فعصى» معنایش این است که من آن چیز را شکستم و آن شکست، و من آن را شکستم ولى نشکست. یعنى از عمل من متاثر نشد. پس عصیان به معناى متاثر نشدن است و عصیان امر و نهى هم به همین معنا است و این هم در مخالفت تکالیف مولوى صادق است و هم در مورد خطاب هاى ارشادى؛ چیزى که هست در عصر ما و در عرف ما مسلمانان این کلمه تنها متعین در معناى مخالفت اوامر مولوى از قبیل (نماز بخوان و روزه بگیر و حج بجاى آر) و نیز مخالفت نواهى مولوى مانند (شراب مخور و زنا مکن) و امثال آن شده است. پس تعیین کلمه مورد بحث در معناى نامبرده تعیین لغوى نیست بلکه یا شرعى است و یا تعیین در عرف متدیّنین است و این جور تعین ضررى به عمومیت معنا از نظر لغت و عرف عام و جهانى نمى ‏زند (دقت بفرمائید). [ نظرات / امتیازها ]

38) اگر ظلم و عصیان و غوایت همه در مورد نهى ارشادى باشد دیگر توبه چه معنا دارد که حضرت آدم (علیه السلام) بگوید: «و اگر ما را نیامرزى و به ما رحم نکنى حتما از خاسران خواهیم شد»؟

در جواب مى ‏گوییم:

توبه همانطور که قبلا نیز گفتیم به معناى برگشتن است و برگشتن در موارد مختلف معانى مختلفى به خود مى ‏گیرد. همانطور که یک بنده سرکش و متمرد از اوامر مولا و اراده او می تواند به سوى مولایش برگردد و مولایش هم او را به مقام قربى که داشت و از دست داده بود برگرداند؛ همچنین یک مریضى که طبیبش او را از خوردن چیزى از میوه ‏ها و یا خوردنى دیگر نهى کرده است و به خاطر حفظ سلامتى او نهى کرد و بیمار دستور وى را مخالفت نمود و در نتیجه بیماریش شدت یافت و خطر مرگ تهدیدش نمود، او هم می تواند توبه کند و دوباره به طبیب مراجعه نماید تا او به رژیمى دستور دهد تا دوباره به حال اول برگردد و عافیت از دست رفته خود را بازیابد که در این مورد طبیب به وى می گوید: «باز یافتن عافیت محتاج به تحمل مشقت و دشوارى و ریاضت در فلان مقدار از زمان است. باید در این مدت این رژیم دشوار را عملى کنى تا سلامتى مزاجت که داشتى، به تو برگردد و بلکه از اول هم بهتر شوى» (دقت بفرمائید). اما مسئله طلب مغفرت آدم و نیز طلب رحمت و همچنین کلمه خسران که در کلامش آورد. پاسخ یک یک آن ها از جواب هاى گذشته به دست مى ‏آید که گفتیم: «اینگونه کلمات در موارد مختلف معانى مختلف به خود مى ‏گیرند». [ نظرات / امتیازها ]

35) امام صادق (علیه السلام) در پاسخ از سوال آیا بهشت آدم از بهشت ‏هاى دنیا بود و یا از بهشت هاى آخرت؟ فرمودند: از بهشت ‏هاى دنیا بود. آفتاب و ماه در آن طلوع مى ‏کردند. و اگر از بهشت ‏هاى آخرت بود آدم تا ابد از آن بیرون نمی شد. و نیز فرمودند: خداى تعالى آدم را در بهشت منزل داد و همه چیز را به غیر از یک درخت برایش مباح کرد و چون مخلوقى از خداوند بود که بدون امر و نهى و غذا و لباس و منزل و ازدواج نمی توانست زندگى کند؛ چون جز به توفیق خداوند نفع و ضرر خود را تشخیص نمی داد، لاجرم فریب دستورات و سوگند ابلیس را خورد. ابلیس نزد او و همسرش آمده و گفت: «اگر از این درخت که خداوند شما را نهى کرده است بخورید، فرشته می شوید و براى همیشه در بهشت باقى می مانید. ولى اگر از آن نخورید، خداوند از بهشت بیرونتان خواهد کرد» و سپس سوگند خورد براى آن دو که من خیرخواه شمایم. همچنانکه خداى عزوجل داستان را حکایت کرده است و مى ‏فرماید: «ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ» (اعراف/21- 20). آدم این سخن را از او پذیرفته و از آن درخت خوردند و شد آنچه که خداى تعالى حکایت کرد: «فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما» یعنى لباس هاى بهشتى که خداوند بر تن آنان پوشانده بود بیفتاد و شروع کردند به پوشاندن خود از برگ بهشت «وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ» (اعراف/22). بعد از این عتاب که خدا به آنان کرد گفتند: «رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» (اعراف/23). پس خداى تعالى به ایشان فرمود: «فرود شوید در حالیکه بعضى دشمن بعضى دیگرتان باشید و شما در زمین قرارگاه و تا مدتى معین زندگى دارید». آن گاه امام فرمودند: یعنى تا روز قیامت در زمین خواهید بود، سپس فرمودند: آدم بر کوه صفا هبوط کرد و همسرش حوا به کوه مروه و به مناسبت اینکه آدم صفى خدا بود صفا را صفا و به مناسبت اینکه حوا مرئه و زن بود کوه مروه را مروه خواندند.

آدم چهل روز به سجده بود و بر بهشتى که از دست داده بود مى ‏گریست تا آنکه جبرئیل بر او نازل شد و گفت: «آیا جز این بود که خدا تو را به دست قدرت خود آفریده و از روح خود در تو دمید؟ و ملائکه را به سجده بر تو وا داشت؟» آدم گفت: «همین طور بود». جبرئیل گفت: «پس چرا وقتى تو را نهى کرد از خوردن آن درخت، نافرمانى کردى؟». آدم گفت: «آخر ابلیس به دروغ برایم سوگند خورد».

علامه طباطبایی: در اینکه بهشت آدم از بهشت‏ هاى دنیا بود، روایاتى دیگر از طرف اهل بیت (علیه السلام)‏ رسیده است هر چند که بعضى از آن ها در اینکه یکى از راویانش ابراهیم بن هاشم است، مشترکند. (بحار الانوار ج 11 ص 143 ح 12 و علل)

و مراد به اینکه گفتیم از بهشت ‏هاى دنیا بود، این است که از بهشت ‏هاى برزخى بوده است که در مقابل بهشت خلد است و در بعضى از قسمت هاى این روایات اشاره به این معنا هست. مثل اینکه در روایت بالا فرمود: «آدم بر صفا و حوا بر مروه هبوط کرد». و نیز مانند این تعبیر که فرمود: «مراد به (مَتاعٌ إِلى‏ حِینٍ) تا روز قیامت است». در نتیجه مکثى که مردگان در برزخ و رسیدن روز قیامت دارند مکث زمینى است. و در همین زمین زندگى مى‏ کنند همچنانکه آیه «(قالَ) کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِینَ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّینَ قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (مومنون/113) و نیز آیه «وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلى‏ یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» (روم/56) نیز این معنا را افاده مى ‏کند (چون در هر دو آیه وقتى سؤال از زندگى برزخ مى ‏کنند، مى ‏پرسند: «چقدر در زمین مکث کردید») پس معلوم می شود زندگى برزخى در همین زمین است. علاوه بر اینکه عده ‏اى از روایات از اهل بیت (علیه السلام) دلالت دارد بر اینکه بهشت آدم در آسمان بود و او با همسرش از آسمان نازل شدند. از این هم که بگذریم کسانى که انس ذهنى به روایات دارند از اینکه بهشت نامبرده در آسمان باشد و آدم از آنجا به زمین هبوط کرده باشد با اینکه در زمین خلق شده و در آن زندگى کرده باشند، هیچ تعجب نمى ‏کند. همچنانکه در روایات در عین اینکه آمده که بهشت در آسمان است در عین حال آمده که سؤال قبر در قبر است و همین قبر یا روضه ‏ای است از ریاض بهشت و یا حفره ‏ای است از حفره‏ هاى دوزخ و از این قبیل تعبیرات. و ما امیدواریم در بحثى که گفتیم به زودى پیرامون معناى آسمان خواهیم کرد این اشکال و اشکال هاى دیگر نظیر آن برطرف شود. ان شاء اللَّه العزیز.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) اینکه مسئله داخل شدن ابلیس در بهشت و اغواى حضرت آدم (علیه السلام) در آنجا، با اینکه بهشت اولا مقام قرب و نزاهت و طهارت است و به حکم آیه «لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ» (طور/23) جاى لغو و گناه و نیرنگ نیست و ثانیا بهشت در آسمان قرار دارد و ابلیس بعد از امتناعش از سجده بر حضرت آدم (علیه السلام) به فرمان «فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ» (حجر/34) و نیز به حکم «فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها» (اعراف/12) از بهشت رانده شد و چون می خواست تکبر کند و بهشت جاى تکبر نبود فرود آمد و با این حال چطور دوباره به بهشت راه یافت؟

پاسخ:

1- جواب از اشکال اول این است که همانطور که بعضى دیگر نیز گفته ‏اند قرآن کریم آنچه از لغو و تاثیم که از بهشت نفى کرده است، از بهشت خلد نفى کرد یعنى آن بهشتى که مؤمنین در آخرت داخل آن می شوند و همچنین از بهشت برزخى که بعد از مرگ و رحلت از دار تکلیف در آنجا به سر مى ‏برند. اما بهشت دنیایى که حضرت آدم (علیه السلام) و همسرش داخل آن شدند و هنوز در دار تکلیف و مورد توجه امر و نهى قرار نگرفته بودند، قرآن کریم درباره آن بهشت هیچ مطلبى بیان نکرده است و بلکه می توان گفت بالعکس گفتار اشکال کننده جایى بوده است که لغو و تاثیم در آن ممکن بوده است و شاهد بر آن همین کافى است که قرآن وقوع عصیان حضرت آدم (علیه السلام) را در آن حکایت کرده است. علاوه بر اینکه لغو و تاثیم از امور نسبى است که وقتى تحقق پیدا مى ‏کند که انسان در دنیا آمده باشد و امر و نهى متوجه او شده باشد و خلاصه انسان مکلف شده باشد.

2- جواب از اشکال دوم این است که اولا برگشتن ضمیر (هاء) در جمله (فاخرج منها) و جمله (فاهبط منها) الخ، به کلمه (سماء) از آیه روشن نیست و دلیلى نداریم که به آن برگردد براى اینکه در کلام سابق نامى از سما برده نشد و معهود ذهن نبود. پس ممکن است به عنایتى بگوئیم: مراد خروج از میانه ملائکه و هبوط از میان آنان باشد و یا مراد خروج و هبوط از منزلت و کرامت باشد. ثانیا ممکن است امر به خروج و هبوط کنایه باشد از نهى از ماندن در آن بهشت و میانه ملائکه نه از اصل بودن در آنجا و عروج و عبور. خلاصه ماندن ابلیس چون ملائکه در بهشت ممنوع شد نه بالا رفتن و عبورش از آن.

و این معنا از آیاتى که مى‏فرماید ابلیس به آسمان مى ‏رفت تا استراق سمع کند نیز استفاده می شود در روایات هم آمده است که شیطان ها تا قبل از بعثت حضرت عیسى (علیه السلام) تا آسمان هفتم بالا مى ‏رفتند. همین که آن جناب مبعوث شد از آسمان چهارم به بالا ممنوع شدند و سپس وقتى پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) مبعوث شد از همه آسمان ها ممنوع گردیدند و هدف تیرهاى شهاب قرار گرفتند. ثانیا اینکه در کلام خداى تعالى نیامده است که ابلیس داخل بهشت شده باشد و بنابراین اصلا موردى براى اشکال نمى ‏ماند. آنچه در این باره آمده است در روایات است که آن هم به خاطر اینکه روایات آحاد است و به حدّ تواتر نمى ‏رسد قابل اعتنا نیست. علاوه بر اینکه احتمال آن هست که راویان آن ها روایت را نقل به معنا کرده باشند و عین الفاظ امام را نیاورده باشند و به همین خاطر چیزى در کلمات آنان اضافه شده باشد.

تنها آیه ‏اى از قرآن که دلالت دارد بر اینکه ابلیس داخل بهشت شده است حکایت کلام ابلیس به آدم است که مى ‏فرماید: «وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ» (اعراف/20). و دلالتش بر این معنا از این جهت است که کلمه (هذا) در آن آمده است و چون این کلمه مخصوص اشاره به نزدیک است، پس گویا ابلیس در نزدیکى آن درخت به آن اشاره کرد و این سخن را به آدم گفت. ولکن استدلال به این آیه نیز درست نیست براى اینکه اگر کلمه (هذا) همه جا دلالت بر نزدیک بودن مکانى مشارالیه باشد باید در آیه «وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ» (اعراف/19) که نهى خدا و خطابش به حضرت آدم (علیه السلام) و همسر اوست، این دلالت را بکند و حال آنکه خداوند بزرگتر از آن است که به نزدیکى و دورى مکانى توصیف شود (پس همچنانکه در این آیه دلالت ندارد چه مانعى دارد که بگوئیم در آن آیه نیز دلالت ندارد). [ نظرات / امتیازها ]

35) عبد السلام هروى گفت: «به حضرت رضا (ع) عرضه داشتم: یا بن رسول اللَّه (ص)، از درختى که آدم و حوا از آن خوردند برایم بگو تا بینم چه درختى بود؟ چون مردم درباره آن اختلاف دارند. بعضى روایت مى ‏کنند که گندم بوده است. بعضى دیگر روایت مى ‏کنند که درخت حسد بوده است». حضرت فرمودند: «هر دو درست است» عرضه داشتم: «با اینکه دو معناى متفاوت دارد چطور ممکن است هر دو درست باشد» ایشان فرمودند: «اى ابى صلت، یک درخت بهشت می تواند چند نوع باشد مثلا درخت گندم می تواند انگور هم بدهد. چون درخت بهشت مانند درخت هاى دنیا نیست و آدم بعد از آنکه خداى تعالى به او احترام کرد و ملائکه را واداشت تا براى او سجده کنند و او را داخل بهشت کرد، در دل با خود گفت: «آیا خداوند بشرى گرامى ‏تر از من خلق کرده است؟». خداى عز و جل از آنچه در دل او گذشت خبردار شد. پس او را ندا داد: «سر خود را بلند کن و به ساق عرش بنگر تا چه مى ‏بینى؟» آدم سر به سوى عرش بلند کرد و به ساق عرش نگریست و در آن دید که نوشته شده است لا اله الا اللَّه و محمد رسول اللَّه و على بن ابى طالب امیر المؤمنین و همسرش فاطمه سیده زنان عالمیان و حسن و حسین دو سید جوانان اهل بهشتند. آدم پرسید: «پروردگارا، اینان چه کسانیند؟» خداى عزوجل فرمود: «اى آدم اینان ذریه ‏هاى تواند و از تو بهترند و از همه خلایق من بهترند و اگر این ها نبودند من تو را و بهشت و دوزخ و آسمان و زمین را خلق نمى ‏کردم. پس زنهار مبادا به چشم حسد بر اینان بنگرى که از جوار من بیرون خواهى شد». پس آدم به چشم حسد بر آنان نظر افکند و آرزوى مقام و منزلت آنان کرد و خداوند شیطان را بر او مسلط ساخت تا سرانجام از آن درخت که نهى شده بود بخورد و بر حوا هم مسلطش کرد. او هم به مقام فاطمه به چشم حسد نگریست تا آنکه از آن درخت بخورد. همچنانکه آدم خورد و در نتیجه خداى تعالى هر دو را از بهشت بیرون کرد و به زمین فرستاد تا در جوار زمین باشند».

علامه طباطبایی: «این معنا در عده ‏اى از روایات آمده است که بعضى از آن ها، از روایات مورد بحث مفصل ‏تر و طولانى ‏تر است و بعضى دیگر مجمل ‏تر و کوتاه ‏تر». و این روایت همانطور که ملاحظه مى ‏فرمائید، این معنا را مسلم گرفته است که درخت نامبرده هم گندم بود و هم حسد. اینکه آن دو از درخت گندم خوردند ولى ثمره ‏اش حسد شد و مقام و منزلت محمد و آل او (علیه السلام) را آرزو کردند.

مقتضاى معناى اول این است که درخت نامبرده پست ‏تر و نالایق ‏تر از آن بوده است که اهل بهشت اشتهاى خوردن از آن را بکنند. مقتضاى معناى دوم این است که درخت نامبرده گرانمایه ‏تر از آن بود که آدم و همسرش از آن استفاده کنند. همچنانکه در روایتى دیگر آمده که آن درخت عبارت بوده از علم محمد و آل او (علیه السلام). و به هر حال هر چند حسد و گندم دو معناى مختلف دارند ولکن با رجوع به بیانى که ما درباره میثاق کردیم، خواهى دید که معنا یکى است و آن این است که آدم (علیه السلام) خواسته است میان تمتع و بهره ‏مندى از بهشت که مقام قرب خداست و میثاق در آنجا واقع شده که جز به خدا توجه نکند و میان استفاده از درخت منهیه که مستلزم تعب تعلق به دنیا است جمع کند. ولى این جمع برایش فراهم نیامد و به زمین هبوط نموده و آن میثاق را فراموش کرد و هر دو امر که همان مقام رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و تمتع از درخت گندم باشد برایش جمع نشد. آن گاه خداوند او را با اجتبا هدایت نمود و با توبه ارتباط و علقه ‏اش به دنیا را برید و به آن میثاق که از یاد برده بود ملحق نمود (دقت بفرمائید).

و منظور از اینکه در روایت فرمود: «پس آدم به چشم حسد بر آنان نظر افکند و آرزوى منزلت ایشان نمود» الخ، بیان این معنا است که مراد به حسد آدم در حقیقت غبطه و به فارسى رشک بوده است نه حسدى که (طغیان این غریزه) و یکى از اخلاق رذیله است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) در اینجا دو روایت یکى از امام باقر (علیه السلام) و یکى دیگر از یکى از دو امام باقر و صادق (علیهما السلام) آمده است که به ظاهر با هم متنافیند ولى با بیانی که در ذیل می آید، تنافى آن دو از بین مى ‏رود.

1- امام باقر (ع) فرمودند: خداى عزوجل به آدم عهد کرده بود که به درخت نامبرده نزدیک نشود ولى وقتى آن هنگام رسید که در علم خدا گذشته بود که آدم بالآخره از آن درخت خواهد خورد، آدم عهد نامبرده را فراموش کرد و از آن درخت بخورد و این است مراد خداى تعالى به اینکه فرمود: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلى‏ آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً» (طه/115) تا آخر حدیث.

2- یکى از دو امام باقر و صادق (علیهما السلام) در پاسخ به سوال چگونه خداى تعالى آدم را به فراموشى مؤاخذه کرد (با اینکه فراموش کار مؤاخذه نمی شود)؟ فرمودند: «آدم فراموش نکرد و چگونه ممکن است بگوئیم فراموش کرد؟ با اینکه ابلیس او را به یاد نهى خداوند انداخت و به او گفت: «پروردگار شما، شما را از این درخت نهى نکرد مگر براى اینکه فرشته نشوید و یا جاودانه در بهشت باقى نمانید) (تا آخر حدیث).

با دقت در بیان گذشته که گفتیم آدم می خواست میان بهره ‏مندى از بهشت و میان خوردن از درخت را جمع کند ولى نتوانست. این تنافى برداشته می شود.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) روزى که مامون دانشمندان مذاهب اسلام و دیانت هاى یهود و نصارى و مجوس و صابئیان و سایر صاحبان نظریه را براى بحث با على بن موسى الرضا (علیه السلام) جمع کرد، هیچ یک با آن جناب طرف بحث نشد مگر آنکه امام او را ملزم کرد به طورى که گویى سنگ به دهانش انداخته است تا آنکه على بن محمد بن جهم برخاسته و عرضه داشت: «یا بن رسول اللَّه (صلّی الله علیه و آله) آیا نظر شما درباره انبیا این است که معصومند؟». ایشان فرمودند: «بله»، پرسید: «با این کلام خداى عزوجل چه مى ‏کنى که فرمود: «وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى» (طه/121)» تا آنجا که می گوید: مولانا حضرت رضا (ع) فرمودند: «واى بر تو اى على، از خدا بترس و نسبت کارهاى زشت به انبیا نده و کتاب خداوند را براى خودت تاویل نکن، چون خداى عزوجل مى ‏فرماید: «وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» (آل عمران/7). اما اینکه خداى عزوجل فرمود: «وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى» در این زمینه بوده است که آدم را به منظور اینکه حجت و خلیفه ‏اش در زمین باشد خلق کرد، نه براى اینکه در بهشت بماند. نافرمانى او در بهشت بود نه در زمین و تازه آن نافرمانى هم به مقتضاى تقدیر الهى بوده است. همین که به زمین هبوط کرد و حجت و خلیفه او در زمین گردید به مقام عصمت نیز برسید که خداى عزوجل درباره عصمتش فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ» (تا آخر حدیث) (آل عمران/33).

علامه طباطبایی: اینکه امام فرمود: «نافرمانى آدم در بهشت بود» اشاره است به آن بیانى که ما کردیم که تکلیف نخوردن از درخت تکلیف مولوى نبود، بلکه ارشادى بوده است. چون در بهشت هنوز تکالیف دینى جعل نشده بود و موطن تکلیف دینى زندگى زمینى است که خداوند براى آدم از پیش مقدر کرده بود. پس معصیت نامبرده معصیت امر ارشادى بوده است نه مولوى. پس دیگر جا ندارد که مانند بعضى از مفسرین خود را به زحمت انداخته و حدیث نامبرده را تاویل کنیم.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) على بن محمد بن جهم گفت: به مجلس مامون درآمدم و دیدم که على بن موسى (علیه السلام) نیز در آنجا هستند. مامون به آنجناب گفت: «یا بن رسول اللَّه آیا نظر شما این نیست که انبیا معصومند؟» ایشان فرمودند: «بله، همین است». پرسید: «پس چرا خداى تعالى فرموده است: «وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى». ایشان فرمودند: خداى تعالى به آدم دستور داده بود که تو و همسرت در بهشت سکنى کنید و از هر چه می خواهید بخورید، ولى نزدیک این درخت نشوید. و اشاره فرمود به درخت معینى از گندم که در آنجا بود و فرمود: «اگر از این بخورید از ستمکاران می شوید» و نفرموده بود که از جنس این درخت نخورید. آدم هم خیال کرد تنها از آن بوته معین نهى شده است و لذا از آن بوته معین نخورد، بلکه از بوته ‏اى دیگر خورد، آن هم به وسوسه شیطان خورد. چون شیطان به او و همسرش گفت: «پروردگارتان از خصوص این بوته شما را نهى کرده است که از آن نخورید و اما غیر این بوته را فرموده نزدیکش نشوید نه اینکه از آن نخورید. از خوردن آن هم که نهى کرده است، براى این نهى کرد که مبادا فرشته و یا از جاودانان در بهشت شوید. برایشان سوگند هم خورد که من از خیر خواهان شما هستم. آدم و حوا هم تا آن روز به کسى برنخورده بودند که به دروغ سوگند خورده باشد. به همین جهت فریب او را خورده و به سوگند او اعتماد نمودند و از آن درخت خوردند. تازه این جریان قبل از رسیدن او به مقام نبوت بود و این نافرمانى هم گناه کبیره نبوده که به خاطر آن مستحق آتش شود بلکه از صغیره ‏هایى بوده است که خداوند کسى را به خاطر آن عذاب نمى ‏کند و صدور آن از انبیا قبل از آنکه مورد وحى قرار گیرند جائز است.

و اما بعد از آنکه خدا او را اجتبا کرد و به مقام نبوتش برگزید، از معصومین شد که نه گناه صغیره مى ‏کنند و نه کبیره. به همین جهت است که خداى عزوجل درباره او هم فرموده است: «وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى، ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدى» (طه/122) و هم فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ دَمَ، وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ) (تا آخر حدیث) (آل عمران/33).

علامه طباطبایی: صدوق علیه الرحمه بعد از نقل این حدیث که حدیثى است طولانى، گفته است: «این حدیث از طریق على بن محمد بن جهم که یک مرد ناصبى و دشمن اهل بیت بوده است خیلى عجیب است» (این بود گفتار مرحوم صدوق).

و این حدیث آن مرحوم را به تعجب درنیاورده است مگر به خاطر اینکه مشتمل است بر تنزیه انبیا و آن مرحوم در اصولى که در حدیث مزبور مسلم گرفته شده است دقت نکرده است وگرنه متوجه می شد که با مذهب ائمه اهل بیت سازگار نیست. چون مذهب امامان اهل بیت این است که صدور نافرمانى از انبیا به خاطر اینکه معصومند هم قبل از نبوت آنان محال است و هم بعد از نبوت هم نافرمانی هاى صغیره و هم کبیره. علاوه بر اینکه آن طور که این مرد ناصبى حدیث را نقل کرده است مستلزم آن است که جمله ‏اى از آیه حذف شده باشد و تقدیر (ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَکُونا)، جمله (ما نهاکما ربکما عن هذه الشجرة و انما نهاکما عن غیرها و ما نهاکما عن غیرها الا ان تکونا) الخ، باشد یعنى خدا اصلا شما را از این بوته نهى نکرده است بلکه از غیر این نهى کرده است و از آن غیر هم نهى نکرده است مگر براى اینکه فرشته و یا جاودان نباشید) در حالیکه آیه «ى آدم آیا می خواهى تو را به درختى راهنمایى کنم که درخت جاودانگى و ملک دائمى است» (طه/120) دلالت دارد بر اینکه ابلیس وى را تشویق مى ‏کرد بر اینکه از عین آن درخت که ممنوع شده بود بخورد و به این منظور او را تطمیع مى ‏کرد به اینکه اگر از آن بخورى جاودان می شوى تا از آن درخت که با نهى خدا از آن محجوب‏ شده بود، بخورد.

از این هم که بگذریم اصلا این مرد یعنى على بن محمد بن جهم در حدیث سابق جواب صحیح و تمام را خودش در مجلس مامون از آن جناب گرفت، پس این روایت که صدوق آورده است خالى از اشکال نیست هر چند که بعضى از وجوه اشکالى که گفتیم امکان حمل بر محملى صحیح داشته باشد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) امام باقر(علیه‌السلام) از پدران بزرگوارش از رسول خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) روایت کرده است که فرمودند: مکث آدم و حوا در بهشت، از هنگامى که وارد آن شدند تا ساعتى که بیرون شدند تنها هفت ساعت از ایام دنیا بود و در همان روز که این جریان واقع شد خدا از بهشتش بیرون کرد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) شخصى از امام صادق(علیه‌السلام) سؤالى کرد و آن این بود که آدم و همسرش چقدر در بهشت ماندند که به خاطر خطایى که کردند بیرون شدند؟ ایشان فرمودند: خداى تبارک و تعالى بعد از ظهر روز جمعه بود که از روح خود در آدم بدمید و آن گاه از پائین دنده ‏هایش همسرش را خلق کرد و بعد فرشتگان را به سجده بر او امر فرمود و بعد در همان روز او را داخل بهشت کرد و به خدا سوگند که بیش از شش ساعت از همان روز در بهشت نماند که دچار نافرمانى خداوند شد و خدا او و همسرش را از آنجا بیرون کرد، در حالیکه آفتاب تازه غروب کرده بود. آن شب را تا صبح پشت در بهشت به سر بردند تا صبح شد. ناگهان متوجه عریانى خود شدند. پروردگارشان نداشان داد که آیا شما را از آن درخت که می دانید نهى نکردم؟ آدم خجالت کشیده و سر به زیر افکند و گفت: «پروردگارا ما به نفس خود ستم کردیم و اینک به گناهان خود اعتراف مى ‏کنیم. پس ما را بیامرز». خداى تعالى در پاسخشان فرمود: «باید که از آسمان هاى من به زمین هبوط کنید چون هیچ نافرمان و سرکش در آسمان هاى من همجوار من نمی شود.

علامه طباطبایی: ممکن است از آنچه این روایت مشتمل بر آن است کیفیت بیرون شدن آن دو را از بهشت استفاده کرد و فهمید که آن دو نخست از بهشت بیرون شدند و در بیرون در بهشت قرار گرفتند و سپس از بیرون در بهشت به زمین هبوط کردند. چون در قرآن کریم و آیات این قصه که همان آیه فوق باشد دو بار امر به هبوط شده است با اینکه این امر امر شرعى نبود بلکه امر تکوینى بود که به هیچ وجه قابل تخلف نیست. و همچنین از اینکه سیاق را تغییر داده است در آیه «وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ» تا به آخر به سیاق (متکلم مع الغیر گفتیم) و در آیه «وَ ناداهُما رَبُّهُما» (اعراف/22) الخ به سیاق غایب (پروردگارشان ندایشان کرد) آورد و نیز در اولى تعبیر به (بگفتار) و در دومى به ندا که صدا زدن از دور است تعبیر کرد و باز در اولى با کلمه (هذا) که مخصوص باشاره به نزدیک است و در دومى با کلمه (تلک) که مخصوص اشاره به دور است بیاورد. از این تعبیرات می توان فهمید که امر به هبوط یک بار در داخل بهشت صورت گرفته است و با آن آدم از بهشت بیرون شد. یک بار هم در بیرون بهشت صورت گرفت و از آنجا به زمین هبوط کرد.

نقطه ضعفى که در این روایت است این است که در این روایت خلقت حوا را مطابق تورات از دنده آدم دانسته است و این معنا را در روایات وارده از ائمه اهل بیت (علیه السلام) به طورى که در بحث از خلقت آدم خواهى دید تکذیب مى ‏کند، هر چند که ممکن است این نقطه ضعف را جبران نموده و گفت: مراد از دنده پائین آدم زیادى گل آدم است. آن گلى که با آن اضلاع و دنده ‏هاى آدم را آفرید (دقت بفرمائید). اما ساعت هایى که براى مکث آدم در بهشت تعیین نمود؛ در یک جا شش ساعت و جایى دیگر هفت ساعتش خوانده است. علاج این اختلاف آسان است براى اینکه مى ‏گوییم: منظور از ساعت شصت دقیقه نیست بلکه منظور بیان زمان تقریبى جریان است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

37) یکى از دو امام باقر و صادق(علیهما السلام) در ذیل جمله «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ» فرمودند: آن کلمات این است لا اله الا انت سبحانک اللهم و بحمدک عملت سوءا و ظلمت نفسى فاغفر لى و انت خیر الغافرین لا اله الا انت سبحانک اللهم و بحمدک عملت سوءا و ظلمت نفسى فارحمنى و انت خیر الغافرین لا اله الا انت سبحانک اللهم و بحمدک عملت سوءا و ظلمت نفسى فارحمنى و انت خیر الراحمین لا اله الا انت سبحانک اللهم و بحمدک عملت سوءا و ظلمت نفسى فاغفر لى و تب على انک انت التواب الرحیم.

علامه طباطبایی: این معنا را معانى الاخبار(ص 108 ح 1) و عیاشى(ج 1 ص 41 ح 25) و تفسیر قمى(ج 1 ص 44) و دیگران نیز روایت کرده‏اند. از طرق اهل سنت و جماعت هم قریب به آن روایت شده است. چه بسا الدر المنثور(ج 1 ص 60) از آیات داستان نیز همین معنا استفاده بشود.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

37) در تفسیر جمله «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ» آمده است که فرمود: خدا را به حق محمد و على و فاطمه و حسن و حسین سوگند داد.

علامه طباطبایی: این معنا را معانى الاخبار(ص 125 ح 1- 2) و عیاشى(ج 1 ص 41 ح 27) و قمى و دیگران نیز روایت کرده ‏اند و قریب به آن از طرق اهل سنت و جماعت نیز روایت شده است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

37) رسول خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: وقتى آدم آن گناه را مرتکب شد، سر به سوى آسمان بلند کرد و گفت: «از تو به حق محمد مسئلت مى‌‏کنم که مرا بیامرزى. پس خدا به او وحى کرد که محمد کیست؟ گفت: «اى خدا که نامت والا است، وقتى مرا آفریدى سر به سوى عرش تو بلند کردم، دیدم در آنجا نوشته شده است لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه، فهمیدم که در درگاه تو احدى عظیم المنزله تر از او نیست که نامش را با نام خود قرار داده ‏اى». پس خداى تعالى وحى کرد که اى آدم، او آخرین پیامبران از ذریه تو است و اگر او نبود تو را خلق نمى ‏کردم.

علامه طباطبایی: و این معنا هر چند که در بدو نظر از ظاهر آیات بعید است ولکن اگر کاملا در آن ها دقت شود، چه بسا تا اندازه ‏اى قریب باشد چون جمله «فَتَلَقَّى آدَمُ» الخ، تنها به معناى قبول آن کلمات نیست بلکه کلمه تلقى به معناى قبول با استقبال و روى آورى است (کانْه آدم روى به آن کلمات آورد و آن را فرا گرفت). این دلالت دارد بر اینکه آدم این کلمات را از ناحیه خداوند گرفته است و قهرا قبل از توبه علم به آن کلمات پیدا کرده بود. قبلا هم تمامى اسما را از پروردگارش آموخته بود، آنجا که پروردگارش فرمود: «من می خواهم در زمین خلیفه بگذارم». ملائکه گفتند: «آیا کسى را در زمین مى ‏گذارى که در آن فساد کند و خونریزی ها کند با اینکه ما تو را به حمدت تسبیح مى ‏گوییم و برایت تقدیس مى ‏کنیم» و پروردگارش به ایشان فرمود: «من چیزى می دانم که شما نمی دانید». سپس علم تمامى اسما را به او آموخت و معلوم است که علم به تمامى اسما هر ظلم و گناهى را از بین مى ‏برد و دواى هر دردى می شود وگرنه جواب از ایراد ملائکه تمام نمی شود و حجت بر آنان تمام نمى ‏گردد. براى اینکه خداى سبحان در مقابل این اشکال آنان که (در زمین فساد انگیزند و خون ها بریزند) چیزى نفرمود و چیزى در مقابل آن قرار نداد به جز اینکه (خدا همه اسما را به او تعلیم کرد). پس معلوم می شود علم نامبرده تمامى مفاسد را اصلاح مى ‏کرد. در سابق هم حقیقت آن اسما را شناختى که گفتیم موجودات عالیه ‏اى غایب و در پس پرده آسمان ها و زمین بوده ‏اند واسطه هایى براى فیوضات خداوند به مادون خود بوده ‏اند که کمال هیچ مستکملى جز به برکات آنان تمام نمیشد. همچنانکه در بحار الانوار (ج 11 ص 175 ح 20) وارد شده است که آدم (علیه السلام) شبح ‏هایى از اهل بیت (علیه السلام) و انوار ایشان را در هنگام تعلیم اسما بدید. و نیز اخبارى رسیده است که آن انوار را در هنگامى دید که خداى تعالى ذریه ‏اش را از پشتش بیرون کشید. نیز وارد شده است که آن انوار را در همان هنگامى که در بهشت بود دید. خواننده عزیز خودش باید به آن اخبار مراجعه نماید (و راهنما خداست).

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

35) ابوذر گفت: «حضور حضرت رسول(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) عرضه داشتم یا رسول اللَّه، آیا به نظر شما آدم پیغمبر بود یا نه». ایشان در پاسخ فرمودند: «هم نبى بود و هم رسول. چون خداى تعالى قبلا با او صحبت کرده بود و فرموده بود: «یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ» پس معلوم می شود به آنجناب وحى می شد».

علامه طباطبایی: اهل سنت و جماعت قریب به این معنا را به چند طریق روایت کرده‌‏اند.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

36) امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: حضرت موسى(علیه‌السلام) از پروردگارش مسئلت کرد که بین او و حضرت آدم(علیه‌السلام) جمع کند و خداوند هم جمع نمود و وى را موفق به زیارت او نمود. حضرت موسى(علیه‌السلام) گفت: «اى پدر، مگر جز این بود که خدا تو را به دست قدرت خود بیافرید و از روح خود در تو بدمید و ملائکه را به سجده بر تو وادار نمود؟ پس چرا وقتى دستور داد از یک درخت بهشت نخورى نافرمانى کردى؟». حضرت آدم(علیه‌السلام) گفت: «اى موسى بگو ببینم خطیئه من در تورات چند سال قبل از خلقتم نوشته شده است؟» حضرت موسى(علیه‌السلام) گفت: «سى هزار سال». حضرت آدم(علیه‌السلام) گفت: «همین طور است»». آن گاه امام صادق (علیه السلام) فرمودند: حضرت آدم(علیه‌السلام) با همین کلام حضرت موسى(علیه‌السلام) را قانع ساخت.

علامه طباطبایی: قریب به این معنا را علامه سیوطى در الدرالمنثور (ج 1 ص 54) به چند طریق از رسول خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نقل کرده است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

38) امام على(علیه‌السلام)