توضیح : مراد از اینکه فرمود: «وقتى قول بر ایشان واقع مى‏شود»، تحقق مصداق قول، در ایشان و تعین ایشان در صدق قول بر آنان است (و معنایش این است که زمانى که امت اسلام مصداق قول خدا قرار مى‏گیرند و قول خدا درباره آنان محقق مى‏شود) هم چنان که در آیه بعدى هم که مى‏فرماید: «وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِما ظَلَمُوا- و به خاطر ظلمى که کردند قول بر ایشان واقع شد» (نمل/85)، مراد همین است، یعنى عذاب خدا بر آنان محقق گشته، مصداق آن قرار گرفتند.

پس، بنا بر این، جمله مورد بحث در معناى «حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ» (قصص/63) مى‏باشد، که در کلام خداى تعالى زیاد آمده. و فرق بین این دو تعبیر این است که در اولى، یعنى«وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ» (نمل/82) عنایت در این است که نامبردگان را متعین در مصداق قول کند و در دومى یعنى «حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ» (قصص/63) عنایت در این است که قول را در آنان ثابت و مستقر کند، بطورى که زوال پذیر نباشد.

و اما اینکه این قول چیست که بر آنان واقع مى‏شود، آنچه از کلام خداى تعالى صلاحیت دارد که این قول را تفسیر کند آیه «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» (فصلت/53) مى‏باشد، براى اینکه میدانیم مراد از این آیات که خدا به زودى به آنان نشان مى‏دهد غیر آیات آسمانى و زمینى است، که خود آنان همواره آنها را مى‏بینند، و دائما در پیش رو و بیخ گوششان قرار دارد، بلکه مراد، بعضى از آیاتى است که جنبه خارق عادت داشته باشد و مردم از دیدن آن ناگزیر به ایمان شوند و در حالى فرا رسد که به هیچ یک از آیات آسمانى و زمینى معمولى ایمان نداشته باشند، ولى از دیدن آن آیت که گفتیم ایمان بیاورند.

از این بیان روشن مى‏شود که جمله «أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ- مردم قبلا به آیات ما ایمان نمى‏آوردند»، تعلیل باشد براى اینکه چرا قول بر ایشان واقع مى‏شود و تقدیر جمله مذکور «لان الناس ...» است و کلمه «کانوا» استقرار بدون یقین آنان را مى‏رساند و مراد از آیات، آیات مشهوده و حسى آسمان و زمین است، نه آیات خارق العاده، البته کلمه «إن» به کسر همزه نیز قرائت شده و از نظر معنا این قرائت بهتر است از قرائت به فتحه و گفتار ما را تایید مى‏کند که- گفتیم- جمله «أَنَّ النَّاسَ ...» تعلیل را مى‏رساند، چیزى که هست اگر «إن» را به کسره بخوانیم خود جمله، تعلیل را مى‏رساند و احتیاجى به تقدیر لام ندارد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : جمله «أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ» بیان آن آیتى است که گفتیم مراد از آن، آیت خارق العاده‏اى است که در آیه «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» (فصلت/53) آن را وعده داده، و همین که جمله مورد بحث صفت قرار گرفته براى آن آیت خارق العاده، خود دلیل است بر اینکه مراد از اخراج از زمین، یا احیاء و بعث بعد از مرگ است و یا امرى است نزدیک بدان، (حال ببینیم کدام یک مى‏تواند باشد). و اما اینکه آن جنبنده، جنبنده‏اى باشد که با مردم صحبت کند، از آنجا که کلمه «دابه- جنبنده» به هر صاحب حیاتى اطلاق مى‏شود که در زمین راه مى‏رود، مى‏تواند انسان باشد و مى‏تواند حیوانى غیر انسان باشد، اگر انسان باشد که تکلم و سخن گفتنش امرى عادى است، نه خارق العاده و اگر حیوانى بى زبان باشد آن وقت حرف زدنش مانند بیرون شدنش از زمین امرى است خارق العاده.

لیکن- متاسفانه- در آیات کریمه قرآن چیزى که بتواند این آیت را تفسیر کند و معلوم سازد که این جنبده‏اى که خدا به زودى از زمین بیرون مى‏آورد چیست؟ و چه خصوصیاتى دارد؟ و صفات و نشانیهایش چیست؟ و با مردم چه تکلمى مى‏کند و چه خصوصیاتى دارد؟ و چگونه از زمین بیرون مى‏آید؟ و چه مى‏گوید؟ وجود ندارد، بلکه سیاق آیه بهترین دلیل است بر اینکه مقصود مبهم گویى است و جمله مزبور از کلمات مرموز قرآن است.و حاصل معنا این است که: وقتى برگشت امر مردم به این شود- که به زودى هم مى‏شود- که از آیات حسى و مشهود ما یقین برایشان حاصل نشود و به عبارت دیگر استعدادشان براى ایمان آوردن به ما به کلى باطل گشته، تعقل و عبرت‏گیرى از دستشان خارج شود، در این هنگام وقت آن مى‏رسد که آن آیت خارق العاده که وعده داده بودیم نشانشان دهیم، و حق را برایشان آن چنان بیان مى‏کنیم که دیگر جز اعتراف به حق چاره‏اى برایشان نماند، پس در آن هنگام آن آیت را که دابه و جنبنده‏اى است از زمین بیرون مى‏آوریم، تا با ایشان صحبت کند.
این آن معنایى است که با کمک سیاق و به هدایت تدبر در آیه به دست مى‏آید.

ولى مفسرین در معناى آن حرفهاى عجیب و غریبى زده‏اند و در معناى مفردات آیه و جمله‏هاى آن دقت‏هاى زیاده از حد کرده‏اند، و همچنین در آنچه از آیه فهمیده مى‏شود و در حقیقت این جنبنده، و صفات آن و معناى سخن گفتنش و کیفیت خروج آن، و زمان خروجش و اینکه چند مرتبه از زمین بیرون مى‏آید و در چه مکانى بیرون مى‏شود، اقوال بسیارى گفته‏اند، که به هیچ یک آنها نمى‏توان اعتماد کرد، مگر به زور و به همین جهت از نقل آنها و بحث در پیرامونش صرف نظر کردیم، اگر کسى بخواهد بدانها اطلاع یابد باید به تفاسیر مطول مراجعه کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر قمى (ج 2، ص 130) از پدرش از ابن ابى عمیر، از ابى بصیر امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است.

2-در مجمع البیان (ج 7، ص 234) از محمد بن کعب، قرظى، روایت کرده که گفته است: حضرت على (علیه‌السلام) از دابه در این آیه پرسید، حضرت فرمود: آگاه باشید به خدا سوگند این جنبده‏اى دم‏دار نیست، بلکه ریش دارد.

علامه طباطبایی: در این که این دابه چگونه خلقتى دارد، روایات بسیارى است، که حرف‏هاى عجیب و غریب در آنها آمده و در عین حال با هم متعارض هم هستند، اگر کسى‏ بخواهد به آنها دست یابد باید به کتب جوامع حدیث مانند الدر المنثور و یا تفاسیر طولانى چون روح المعانى مراجعه کند. [ بستن توضیحات ]