وَ لَوْ شِئْنا لَآتَیْنا کُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ «13»
وَ لَوْ شِئْنا: و اگر خواستیم ما بر وجه قهر و جبر و الجاء، لَآتَیْنا کُلَّ نَفْسٍ هُداها: هر آینه مى‌دادیم در دنیا هر نفسى را هدایت به ایمان و عمل صالح که مجبور شوند در آن، لکن با تکلیف منافى باشد، زیرا تکلیف باید به اختیار باشد تا بنده مستحق ثواب و عقاب گردد. از این جهت ایشان را بر ایمان ملجأ نساختیم، بلکه زمام کفر و ایمان و طاعت و معصیت را تحت اختیار بندگان وا گذاشتیم: «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» و جماعت کفار به سوء اختیار، کفر را بر ایمان و ضلالت را بر هدایت اختیار کردند، لا جرم مستحق جهنم و عقاب گردیدند چنانچه اشاره فرماید: وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی: و لکن ثابت و محقق شده گفتار مشتمل بر وعید از جانب من، لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ: هر آینه البته البته پر سازم جهنم را، مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ: از کفار جن و آدمیان در حالى که مجتمع باشند در آن.
نکته: ایراد لام قسم به جهت آنست که فرمایش حق تعالى بمنزله قسم است. ملخص آیه شریفه آنکه: ما بندگان را از روى الجاء و اضطرار بر ایمان وا نداشتیم، بلکه تبیین امر ایمان نمودیم بر وجه اختیار، و لکن ایشان ضلالت را بر هدایت اختیار کردند و بدان جهت عذاب واجب گشت بر اهل ضلالت و غوایت، نه بر اهل هدایت و بصیرت.
[ نظرات / امتیازها ] وَ لَو شِئنا لَآتَینا کُلَّ نَفس‌ٍ هُداها وَ لکِن حَقَّ القَول‌ُ مِنِّی لَأَملَأَن‌َّ جَهَنَّمَ مِنَ الجِنَّةِ وَ النّاس‌ِ أَجمَعِین‌َ «13»
خداوند می‌فرماید: و اگر بر فرض محال ما می‌خواستیم هر آینه به طریق اجبار هر نفسی را هدایت کنیم قدرت داشتیم و لکن حق و ثابت است قول ما که در دنیا به آنها خبر دادیم که هر آینه پر می‌کنیم جهنم را از جن و انس مجموع آنها را.
توضیح کلام: اینکه که مقتضای حکمت و مصلحت اینکه است که انسان به اختیار راه هدایت را اتخاذ کند نه به اجبار و زور سر نیزه زیرا خوبی و بدی به اجبار تحقق پیدا نمی‌کند لذا می‌فرماید:
وَ لَو شِئنا باجبار.
لَآتَینا کُلَّ نَفس‌ٍ هُداها قدرت داشتیم و لکن اینکه امر بر خلاف حکمت و مصلحت است زیرا حسن و قبح معلوم نمی‌شود مثلا اگر خداوند بهشت و جهنم را در دنیا آورده بود و مشهود خلایق قرار داده بود و ملائکه رحمت و عذاب را بالای سر هر یک از افراد قرار داده بود احدی نمی‌توانست راه جهنم را بگیرد و نمی‌گرفت باید انبیا را بفرستد، کتاب‌ها نازل کند بشارات و انذارات را خبر دهد و تکلیفات را معین کند و انسان را مختار قرار دهد تا مؤمن و کافر، مطیع و عاصی، خوب و بد، مهدی و ضال، موافق و مخالف، دوست و دشمن از هم تمیز داده شود لذا در قیامت که بهشت و جهنم و ملائکه رحمت و عذاب مشهود می‌شود ایمان پذیرفته نمی شود مثل فرعون که موقع غرق بگوید ایمان آوردم لذا می‌فرماید: وَ لَیسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِین‌َ یَعمَلُون‌َ السَّیِّئات‌ِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم‌ُ المَوت‌ُ قال‌َ إِنِّی تُبت‌ُ الآن‌َ وَ لَا الَّذِین‌َ یَمُوتُون‌َ وَ هُم کُفّارٌ- الایه (نساء آیه 18) چون حین احتضار پرده برداشته می‌شود و بعد از موت مشهود
می‌گردد ایمان و توبه به نحو اجبار است نه اختیار.
وَ لکِن حَقَّ القَول‌ُ مِنِّی گفتم و در قرآن مجیدم در موارد بسیاری گوشزد بندگان کردم و رسولانی فرستادم و راه سعادت و شقاوت را نشان دادم و گفتم:
لَأَملَأَن‌َّ جَهَنَّمَ مِنَ الجِنَّةِ وَ النّاس‌ِ أَجمَعِین‌َ.
سؤال: اولا اینکه آیه منافی است با آیه شریفه یَوم‌َ نَقُول‌ُ لِجَهَنَّم‌َ هَل‌ِ امتَلَأت‌ِ وَ تَقُول‌ُ هَل مِن مَزِیدٍ (ق آیه 30) و ثانیا جمیع جن و انس در جهنم نمی‌روند و مؤمنین آنها اهل سعادت هستند.
جواب: اما کلمه «هَل مِن مَزِیدٍ» خداوند هم زیاد می‌فرماید و جهنم جای خالی نمی‌ماند که عذاب باشد و دامن کسی را نگیرد زیرا لغو است، جهنم مملو از عذاب می‌شود و اما اجمعین کلمه «من» تبعیضیه نفرمود جمیع جن و انس را جهنم می‌برم بلکه از جن و انس آنهایی که مستحق جهنم و عذاب هستند از جمیع آنها پر می‌کنم جهنم را.
[ نظرات / امتیازها ]