توضیح : در دوران جاهلیت به طوری که در تاریخ و در روایات آمده رسم چنین بوده که همسر مردی که می‏مرده اگر مادر وراث نبود ، جزء ارث به حسابش می‏آوردند ، ورثه ، او را نیز مانند اموال میت به ارث می‏بردند ، و در اینکه کدامیک از ورثه ، همسر میت را ارث ببرد رسم چنین بود که هر کس می‏خواست ، جامه‏ای بر سر او می‏انداخت ، و زن از آن او می‏شد ، اگر دلش می‏خواست با او ازدواج می‏کرد ، آنهم بدون مهریه ، چون او را ارث برده بود ، و اگر علاقه‏ای به این کار نمی‏داشت نزد خود نگه می‏داشت تا به نحوی از او استفاده مادی کند ، یا شوهرش دهد ، و مهریه‏اش را بگیرد و خرج کند ، و یا اگر خواستگاری نمی‏داشت - در خانه‏اش بماند و بمیرد تا اموالش را - اگر مالی داشت - بارث ببرد .
و آیه مورد بحث هر چند ظاهرش این است که می‏خواهد از سنت جاری در مردم جاهلیت نهی کند ، همان سنت بارث بردن زنان ، و هر چند که بعضی از مفسرین همین ظاهر را گرفته و گفته‏اند که آیه می‏خواهد از آن سنت بسیار زشت جلوگیری نماید ، الا اینکه ذیل آیه شریفه که می‏فرماید : «کرها »با این ظاهر سازگاری ندارد ، حال چه اینکه ما این قید را توضیحی بگیریم ، و بگوئیم همیشه بارث بردن زنان به کراهت آنان است ، هیچ زنی دوست نمی‏دارد بعد از مرگ شوهرش مانند اثاث البیت او به ارث برود ، و یا احترازی بگیریم و بگوئیم می‏خواهد بفرماید در صورتی که زن کراهت دارد او را ارث نبرید .
برای اینکه اگر آن را توضیحی بگیریم معنایش این می‏شود که به ارث رفتن زنان همیشه به کراهت خود زنان است ، و حال آنکه اینطور نیست - چون غیر این صورت نیز فرض دارد ، و ممکن است زنی یا بخاطر علاقه به ورثه شوهر و یا به جهاتی دیگر بخواهد دائما در آن خانه بماند ، و اگر قید را احترازی بگیریم معنای آیه چنین می‏شود که اگر زن راضی باشد ، به ارث برده می‏شود ، و نهی مخصوص مواردی است که ارث رفتن زن به دلخواه خود زن نباشد ، این را هم می‏دانیم که باطل است و حکم خدا غیر آن است .
بله آنچیزی که همیشه و یا غالبا مورد کراهت زنان شوهر مرده بوده است محرومیت از ازدواج و به ارث رفتن اموال آنان است ، و ظاهرا آیه شریفه می‏خواهد از این معنا نهی کند ، و بفرماید این ارث چون با کراهت صاحب مال است درست نیست ، و اما ازدواج کردن با آنان به ملاک ارث مطلبی است که آیه‏ای دیگر که بعدا می‏آید و می‏فرماید :« و لا تنکحوا ما نکح آباؤکم من النساء» متعرض آن است ، و هم چنین شوهر دادن آنان و خوردن ارثشان مطلبی است که آیه شریفه :« و للنساء نصیب مما اکتسبن»(النساء/32) متعرض آن است ، آیه شریفه زیر نیز به همه این جهالت دلالت دارد : «فلا جناح علیکم فیما فعلن فی انفسهن من معروف»( البقره/240).
و اما اینکه بعد از کلمه کرها فرمود :« و لا تعضلوهن لتذهبوا ...» منظور از این عضل ، غیر عضل از ازدواج برای خوردن مال او به عنوان ارث است ، برای اینکه دنبال اینکه فرمود : زنان را عضل - منع - مکنید ، می‏فرماید :« لتذهبوا ببعض ما آتیتموهن» و آنان را از هیچ مقداری که به ایشان داده‏اید محروم نکنید ، پس این جمله دلالت می‏کند بر اینکه مراد از عضل نامبرده ، ندادن مهریه‏ای است که مرد باید به زن بپردازد ، نه خوردن مال او از طریقی غیر طریق مهر و سخن کوتاه این که آیه شریفه می‏خواهد نهی کند از وراثت اموال زنان با این که خودشان راضی نیستند ، نه وراثت خود زنان ، پس اضافه ارث به کلمه نساء به تقدیر کلمه ( اموال ) است ، و تقدیر آن ان ترثوا اموال النساء است ، و ممکن هم هست کلمه اموال را در تقدیر نگیریم ، و بگوئیم تعبیر ارث بردن زنان مجازی عقلی است ، که باز معنایش ارث بردن اموال ایشان است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و این آیه با آیه دیگری که در باب بخشیدن مهریه می‏فرماید : «و لا یحل لکم ان تاخذوا مما اتیتموهن شیئا الا ان یخافا الا یقیما حدود الله ، فان خفتم الا یقیما حدود الله فلا جناح علیهما فیما افتدت به» (البقره/229)، منافات ندارد ، چون این آیه بطور عموم نهی می‏کند از اینکه زن را به اجبار وادارند چیزی از مهریه‏اش را ببخشد ، مگر آنکه این بخشش با تراضی طرفین باشد ، و اما آیه مورد بحث ، آیه سوره بقره را تخصیص می‏زند ، و یک مورد از موارد اجبار و اکراه را استثنا می‏کند ، و آن صورتی است که زن مرتکب فاحشه شده باشد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و اما اگر یک فرد از جامعه غیر این رفتار کند - و معلوم است که غیر این تنها یک فرض دارد - و آن این است که دیگران به او ستم کنند و استقلال او در جزئیت برای جامعه را باطل نموده ، تابع و غیر مستقل سازند ، به این معنا که دیگران از حاصل کار او بهره‏مند بشوند ، ولی او از حاصل کار دیگران بهره‏ای نبرد ، و شخص او را مورد استثنا قرار دهند . [ بستن توضیحات ]

توضیح : بلکه مجتمعاتی که در آن عصر روی پای خود ایستاده بودند ، یا مجتمعی بود که زن را موجودی طفیلی و خارج از جامعه انسانی و ملحق بدان می‏دانست ، ملحق دانستنش از باب ناچاری بود ، چون می‏خواست از وجودش استفاده کند ، و یا مجتمعی بود که او را انسان می‏دانست ، ولی انسانی ناقص در انسانیت ، نظیر کودکان و دیوانگان ، با این تفاوت که کودکان بالاخره روزی بالغ می‏شوند ، و داخل انسانهای تمام عیار می‏شوند ، و دیوانگان نیز احتمالا روزی بهبودی می‏یافتند ، ولی زنان برای همیشه به انسانیت کامل نمی‏رسیدند ، در نتیجه باید برای همیشه در تحت استیلای مردان زندگی کنند ، و شاید این که در جمله : «فان کرهتموهن ...» کراهت را به خود زنان نسبت داد ، و فرمود : ( اگر از زنان کراهت داشتید ) و نفرمود :( اگر از ازدواج با زنان کراهت داشتید) ، به خاطر این بوده که به این معنا اشاره کرده باشد . [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 229) روایت کرده است.

2-در تفسیر قمى در روایت ابى الجارود از امام باقر (علیه‏السلام) آمده که در معنای آیه :« یا ایها الذین آمنوا لا یحل لکم ان ترثوا النساء کرها» فرموده : در جاهلیت و در اوائلی که قبائل عرب اسلام آوردند رسم چنین بود که وقتی شخصی دوستش می‏مرد ، و زنی از او می‏ماند ، او جامه خود را بر سر آن زن می‏انداخت و همین باعث می‏شد ازدواج با آن زن را به ارث ببرد ، به این معنا که این ازدواج دیگر مهریه نمی‏خواست ، با همان مهریه‏ای که رفیقش او را همسر خود کرده بود همسر وی می‏شد ، همانطوری که اگر این شخص پسر متوفی بود هم نکاح زن پدر را ارث می‏برد و هم مال پدر را ، مثلا وقتی که ابو قیس بن أسلت از دنیا رفت ، پسرش محصن بن أبی قیس ، جامه خود را بر سر همسر پدرش کبیشه دختر معمر بن معبد انداخت ، و در نتیجه با مهریه‏ای که پدر به او داده بود وارث نکاحش شد و سپس او را بلاتکلیف رها کرد ، نه با وی همخوابگی کرد ، و نه نفقه‏اش را داد ، کبیشه نزد رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) شکایت برد ، که یا رسول الله شوهرم ابو قیس بن أسلت از دنیا رفت ، و پسرش محصن وارث نکاح من شد ، نه با من همخوابگی دارد ، و نه نفقه‏ام را می‏دهد ، و نه رهایم می‏کند که به خانواده و اهلم بپیوندم .
رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) فرمود : تو فعلا به خانه‏ات برگرد تا اگر خدای تعالی در باره مساله‏ات حکمی نازل کرد خبرت کنم ، در این میان آیه شریفه :« و لا تنکحوا ما نکح آباؤکم من النساء الا ما قد سلف انه کان فاحشة و مقتا و ساء سبیلا» نازل شد و کبیشه به اهل خودش پیوست ، این تنها کبیشه نبود که چنین شد ، در مدینه زنانی دیگر بودند که نکاحشان به ارث رفته بود ، چیزی که هست نکاح کبیشه را پسر شوهر ارث برده بود ، که خدای تعالی این آیه را نازل کرد که : «یا ایها الذین آمنوا لا یحل لکم ان ترثوا النساء کرها» .(منبع روایت، تفسیر قمى ج 1 ص 134)

علامه طباطبایی: آخر روایت خالی از اضطراب در معنا نیست ، و این داستان و اینکه آیات مورد بحث در باره آن نازل شده در عده‏ای از روایات اهل سنت نیز آمده است ، چیزی که هست ، همه و یا بیشتر این روایات در این مورد وارد شده ، که آیه شریفه :« یا ایها الذین آمنوا لا یحل لکم ان ترثوا النساء ... »در باره این قصه نازل شده ، و خواننده محترم توجه کرد که در بیان قبلی گفتیم : سیاق آیات با این معنا سازگار نیست . و با این حال در اینکه چنین سنتی در جاهلیت وجود داشته ، و در اینکه آیات قرآنی مورد بحث به وجهی ارتباط با آن و با عادت جاریه در بین عرب آن روز که آیات نازل می‏شده داشته . کم و بیش شکی نیست ، پس آنچه در این باب مورد اعتماد است همان بیان سابق ، است و بس .(یعنی نهی آیه در مورد این است که اموال زنان را با کراهت به ارث نبرید نه اینکه بگوید خود زنان را به ارث نبرید) [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر الدر المنثور (ج 2 ص 132) از ابن جریر از جابر روایت کرده است.

2-در تفسیر الدر المنثور (ج 2 ص 132) است که ابن جریر از ابن عمر روایت کرده که گفت : رسول خدا(صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) فرمود : ایها الناس زنان نزد شما ، زمین لگد خورده‏اند و شما آنان را به امانت خدا گرفته‏اید ، و با کلمه خدا آلت تناسلی‏شان را برای خود حلال کرده‏اید ، البته شما به گردن آنان حقوقی دارید ، که یکی از آنها این است که احدی را در بستر زناشوئی شما راه ندهند ، و در هیچ کار پسندیده نافرمانی‏تان نکنند ، که اگر چنین کردند رزقشان و لباسشان را بطور شایسته می‏برند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : روى این حساب دو طایفه مرد و زن از نظر و زن و از نظر اثر وجودى با هم متعادلند، هم چنان که افراد طایفه مردان با همه اختلافى که در شؤون طبیعى و اجتماعى دارند، بعضى قوى و عالم و زیرک و بزرگ و رئیس و مخدوم و شریف، و بعضى دیگر ضعیف و جاهل و کودن و مرءوس و خادم و پست‏اند، و همچنین تفاوتهایى دیگر از این قبیل دارند، در عین حال از نظر وزن و تاثیرى که در ساختمان این مجتمع بشرى دارند متعادلند.
پس مى‏توان گفت و بلکه باید گفت که این است آن حکمى که از ذوق مجتمع سالم و دور از افراط و تفریط منبعث مى‏شود، از ذوق مجتمعى که طبق سنت فطرت تشکیل شده و عمل‏ مى‏کند و از آن منحرف نمى‏شود، اسلام نیز در آیه مورد بحث و دستورات دیگر خواسته است انحراف جامعه را برطرف نموده، به طرف همان سنت فطرت بکشاند، بنا بر این براى چنین جامعه‏اى هیچ چاره‏اى جز این نیست که حکم تسویه در معاشرت در آن جارى شود، و این همان است که به عبارت دیگر از آن به حریت اجتماعى و آزادى زنان و مردان تعبیر مى‏کنیم، و حقیقت آن این است که انسان بدان جهت که انسان است داراى فکر و اراده است، و نیز داراى اختیار است، مى‏تواند آنچه برایش سودمند است از آنچه مضر است انتخاب کند، و در این اختیارش استقلال دارد، و همین انسان وقتى وارد اجتماع مى‏شود، در آن حال نیز اختیار دارد، و لیکن در حدودى که مزاحم با سعادت مجتمع انسانى نباشد، در این چهار دیوارى استقلال در انتخاب را دارد، و هیچ مانعى نمى‏تواند از اختیار او جلو بگیرد، و یا او را در انتخاب و اختیار تابع بى‏چون و چراى غیر سازد.
این معنا نیز منافات ندارد با اینکه بعضى از طبقات و یا بعضى از افراد از یک طبقه به خاطر مصالحى از پاره‏اى مزایا برخوردار و یا از پاره‏اى امتیازات محروم باشند. مثلا مردان در اسلام بتوانند قاضى و حاکم شوند، و به جهاد بروند، و بر آنها واجب باشد نفقه زنان را بدهند، و احکامى دیگر از این قبیل خاص آنان باشد، و زنان از آنها محروم باشند، و نیز کودکان نابالغ اقرارشان نافذ نباشد، و نتوانند مستقلا معامله کنند، و مکلف به تکالیف اسلام نباشند، و امثال این احکام که در باب حجر (و افرادى که از تصرفات مالى محجورند) در کتب فقهى ذکر شده است.
پس همه این تفاوتها خصوصیات احکامى است که متوجه طبقات و اشخاصى از مجتمع مى‏شود، و علتش اختلافى است که در وزن اجتماعى آنان است، در عین اینکه همه در اصل داشتن وزن انسانى و اجتماعى شریکند، چون ملاک در داشتن اصل وزن انسان بودن و داراى فکر و اراده بودن است، که در همه هست.
البته این را هم بگوئیم که این احکام اختصاصى مختص به شریعت مقدسه اسلام نیست، بلکه در تمامى قوانین مدنى و حتى در همه اجتماعاتى که براى خود سنتى دارند کم و بیش یافت مى‏شود، هر چند که قانون نداشته باشند، و زندگیشان جنگلى باشد، و با در نظر گرفتن این مطالب اگر بخواهیم همه را در یک عبارت کوتاه بگنجانیم جامع‏ترین آن عبارات جمله مورد بحث است که مى‏فرماید:" وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ" که بیانش گذشت. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر مجمع البیان (ج 3 ص 24) روایت کرده است.

2-این روایت را تفسیر برهان (ج 1 ص 355) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : آیه فوق در باره افرادى نازل شده که همسرانشان مهر سنگین داشتند [ بستن توضیحات ]