توضیح : اینجا است که قرآن کریم با شدیدترین لحن از این عادت زشت و خبیث و از این ظلم فاحش نهی فرمود و در خصوص ظلم به ایتام و خوردن مال آنان نهی خود را شدیدتر کرد ، و نهی از خوردن اموال آنان را در آیاتی دیگر تشدید و تاکید نمود از آن جمله است این آیات که :« ان الذین یاکلون اموال الیتامی ظلما انما یاکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا»(النساء/10) ، و نیز فرموده :« و آتوا الیتامی اموالهم و لا تتبدلوا الخبیث بالطیب ، و لا تاکلوا اموالهم الی اموالکم انه کان حوبا کبیرا» . [ بستن توضیحات ]

توضیح : نتیجه این تشدید آن شد که بطورى که گفته شده مسلمانان سخت در اندیشه شوند و از عواقب وخیم تصرف در اموال ایتام سخت بترسند و ایتام را از خانه‏هاى خود بیرون کنند تا مبتلا به خوردن اموالشان نگردند و در رعایت حق آنان دچار کوتاهى نشوند و اگر هم کسى حاضر شود یتیمى را نزد خود نگه بدارد سهم آب و نان او را جدا کند، بطورى که اگر از غذاى یتیم چیزى زیاد آمد از ترس خداى تعالى نزدیک آن نمى‏شدند تا فاسد مى‏شد، در نتیجه از هر جهت به زحمت افتادند و شکایت نزد رسول (ص) برده و چاره خواستند که این آیه نازل شد: «و یسئلونک عن الیتامی قل اصلاح لهم خیر و ان تخالطوهم فاخوانکم و الله یعلم المفسد من المصلح و لو شاء الله لاعنتکم ان الله عزیز حکیم »(البقره/220)، و در این آیه اجازه داد که یتیم‏ها را نزد خود جای دهند و از ایشان نگهداری نموده و به وضع زندگیشان برسند و با آنان مخالطت و آمیزش کنند ، چون یتیمان برادران ایشانند .
با این دستور گشایشی در کار مردم پدید آورده ، رفع دلواپسی از ایشان نمود . [ بستن توضیحات ]

توضیح : بنا بر این جمله شرطیه که : اگر ترسیدید که در مورد یتیمان عدالت را رعایت نکنید پس زنان دیگری را به ازدواج خود در آورید ... به منزله این است که فرموده باشد : اگر از ازدواج با دختران بی پدر کراهت دارید ، چون می‏ترسید در باره آنان نتوانید عدالت را رعایت کنید ، با آنها ازدواج نکنید و زنانی و دختران دیگری را به عقد خود در آورید .
پس جمله «فانکحوا »در حقیقت در جای جزای حقیقی قرار گرفته ، در جای« فلا تنکحوهن» - پس با دختران بی پدر ازدواج مکنید واقع شده و جمله «ما طاب لکم ... »جمله‏ای است که با بودن آن ، دیگر احتیاجی باقی نمی‏ماند که بفرماید : پس با چگونه زنانی ازدواج کنید (موسوی همدانی(مترجم ):چون معلوم است وقتی از ازدواج با دختران یتیم کراهت دارند و به ایشان بفرماید پس با هر کس که دلتان می‏خواهد ازدواج کنید ، دیگر احتیاجی باقی نمی‏ماند به این که آن زنان را توصیف کند که چگونه زنانی باشند) .
نکته‏ای که در این تعبیر هست به این که : به جای این که بفرماید : «فانکحوا من طاب لکم ...» ، فرمود :« ما طاب لکم »و این بدین خاطر بود که زمینه را برای بیان تعداد همسران فراهم کند .
توضیح اینکه اگر فرموده بود : پس با هر کس دلتان می‏خواهد ازدواج کنید ، دیگر جا برای گفتن : یکی ، دو تا ، سه تا ، چهار تا باقی نمی‏ماند ، لذا فرمود : هر چه دلتان می‏خواهد ازدواج کنید ، یکی ، دو تا ، سه تا ، چهار تا .
نکته دیگر اینکه به جای اینکه بفرماید : ان لم تطب لکم الازدواج بالیتامی ، فرمود : «ان خفتم الا تقسطوا فی الیتامی »و این ، از باب به کار بردن سبب در جای مسبب است و با یک تیر دو هدف زدن خواست بفهماند که علت بی رغبت بودن شما به ازدواج با دختران یتیم چیست ، و نیز خواست که علت جزا را هم بیان کرده باشد و بفهماند اینکه در جمله جزا گفتیم :« فانکحوا ما طاب لکم ...» برای این است که در سایر زنان ترس از عدم قسط را ندارید .
عده‏ای از مفسرین در معنای آیه مورد بحث امور دیگری - غیر از آنچه که ما ذکر کردیم - یاد آور شده‏اند که خواننده محترم اگر علاقمند به آنها باشد باید به تفاسیر مفصل و بسیار مراجعه کند .
از آن جمله گفته‏اند : عرب تا چهار و پنج و بیشتر زن می‏گرفت ، و با خود می‏گفت ، چرا نگیرم ، مگر من از فلانی کمترم ؟ ! و وقتی که افراد تحت تکفل و نان خورش زیاد می‏شد و مالش تمام می‏گردید ، به اموال دختران یتیمی که با مادرشان ازدواج کرده بود رو می‏آورد ، از این رو خدای تعالی در این آیه دستور داد که کسی حق ندارد بیش از چهار زن بگیرد ، و این دستور برای آن بود که آنان محتاج به اموال یتیمان نگشته و مرتکب ظلم در حق آنان نشوند .
و نیز گفته‏اند که : عرب بر یتیمان بسیار سخت می‏گرفت ، و در امر زنان پدر دار ، اگر چه سخت‏گیری نمی‏کرد ولی عده زیادی از آنان را می‏گرفت و عدالت را در بینشان جاری نمی‏نمود آیه شریفه فرمود : اگر می‏ترسید که بر یتیمان ظلم روا بدارید ، در امر غیر ایتام( زنان پدردار ) هم بترسید و بیش از چهار زن نگیرید ، تا بتوانید عدالت را رعایت کنید .
و عده‏ای گفته‏اند : عرب از سرپرستی ایتام سخت کراهت داشت و از خوردن اموال آنان پرهیز می‏کرد ، خدای تعالی در این آیه فرمود : اگر از این کار پرهیز دارید ، از زنا هم پرهیز کنید و به جای زنا کردن با هر زنی که دوست دارید ازدواج کنید .
قول دیگر اینکه گفته‏اند : معنای آیه این است که اگر از هم غذا و هم خرج شدن با ایتام کراهت دارید ، از جمع بین چند همسر نیز خودداری کنید چرا که ممکن است نتوانید بین آنها به عدالت رفتار نمائید و از زنان ، تنها با کسانی ازدواج کنید که خود را نسبت به او ایمن از ظلم تشخیص می‏دهید .
بعضی دیگر گفته‏اند : معنای آیه این است که : اگر ترس آن دارید که نسبت به دختر یتیمی که با مادرش ازدواج کرده‏اید عدالت را رعایت نکنید ، پس با دو تا ، سه تا و چهار تا از خود دختران یتیم که در میان اقوام و خویشاوندانتان سراغ دارید ازدواج کنید ، اینها وجوهی بود که مفسرین در معنای آیه ذکر کرده‏اند و لیکن تو خواننده عزیز توجه داری که هیچیک از آنها با لفظ آیه آنطور که باید انطباق ندارد ، پس وجه صحیح همان بود که قبلا گذشت . [ بستن توضیحات ]

توضیح : از آنجا که کل مردم در اینجا مخاطب می‏باشند ، عددهای دو ، سه و چهار باید در قالب کلماتی ادا شوند که بیانگر تکرار است که آن کلمات عبارتند از : مثنی ، ثلاث و رباع. با این بیان و با قرینه‏ای که در آیه هست یعنی جمله : و اگر ترسیدید نتوانید رعایت عدالت کنید یک زن بگیرید و یا به کنیزی که دارید اکتفا کنید و همچنین به قرینه آیه «و المحصنات»( النساء /24 ) این احتمال از بین می‏رود که آیه خواسته باشد بفرماید : شما می‏توانید با یک عقد دو یا سه و یا چهار زن را تزویج نمائید و یا این احتمال که خواسته باشد بفرماید : می‏توانید اول دو نفر را با هم بگیرید و سپس دو نفر دیگر را با هم به یک عقد بگیرید و همچنین دو تای دیگر و ... ، و یا بفرماید : می‏توانید سه تا اول و سه تا بعدا ، یا چهار تا اول و چهار تا بعدا بگیرید ، و یا اینکه بفرماید : بیش از یک مرد می‏تواند در یک زن شرکت داشته باشد ، اینها احتمالاتی است که هیچگاه از آیه شریفه استفاده نمی‏شود و این آیه به هیچ وجه تحمل این معنا را ندارد .

علاوه بر اینکه این معنا ضروری و بدیهی است که اسلام ، داشتن بیش از چهار همسر را تجویز نکرده و نیز هرگز اجازه نمی‏دهد که دو نفر مرد با یکدیگر مشترکا یک زن را بگیرند .
و نیز با بیان ما این احتمال نیز دفع می‏شود که واو در آیه شریفه ( مثنی و ثلاث و رباع) واو جمع باشد ( نه واو تفصیل ) و خواسته باشد این معنا را برساند که جمع بین نه همسر - که حاصل جمع میان عدد دو و سه و چهار می‏باشد - جایز است .

در تفسیر مجمع البیان هم فرموده است که جمع به این معنا به هیچ وجه قابل قبول نیست ، زیرا کسی که می‏گوید : مردم دو به دو و سه به سه و چهار به چهار وارد شهر شدند ، هیچ شنونده‏ای از کلام او استفاده چنین نمی‏کند که پس مردم نه نفر نه نفر داخل شده‏اند ، زیرا اگر گوینده منظورش این بود خود کلمه نه را به کار می‏برد ، و چرا کلمه‏ای را که برای عدد نه وضع شده ( تسع ) رها کند و به جای آن بگوید :« مثنی و ثلاث و رباع» ( دو به دو و سه به سه و چهار به چهار ) ؟ و قطعا اگر کسی چنین کاری را بکند به او می‏گویند عجب مرد ابلهی است ، و کلام خدای عز و جل بزرگتر از آن است که مرتکب چنین انحرافی بشود . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و از اینجا واضح می‏شود که منظور از این سفارش این نیست که بخواهد ظلم به کنیزان را تجویز کند ( و بفرماید : رعایت عدالت در میان همسران آزاده لازم است ، اما در بین کنیزان لازم نیست ، و جایز است بین آنان به ظلم رفتار کنید ) ، چون در جای دیگر فرموده که : خداوند ظالمان را دوست نمی‏دارد و نیز فرموده :« لیس بظلام للعبید»(آل عمران /182) - خدا نسبت به بندگانش ظلم روا نمی‏دارد بلکه منظور همین است که چون تقسیم همخوابگی در میان کنیزان تشریع نشده ، رعایت عدالت در بینشان آسان‏تر است.

و به خاطر همین نکته ، باید بگوئیم که منظور از ذکر ملک یمین (برده ) این است که مسلمانان به صرف اینکه کنیزان را بعنوان ملک یمین ( و نه با نکاح) اخذ کرده و با آنان جماع می‏کنند ، کافی است و اما مساله ازدواج آنان تا چهار نفر یا بیشتر مطلب مورد نظر ، در این آیه نیست بلکه آن نیز خود مطلب جداگانه‏ای است که بزودی در ذیل آیه :« و من لم یستطع منکم طولا» (النساء/25)می‏آید و در آنجا متعرض این مساله خواهد شد . [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضی گفته‏اند که : کلمه عول به معنای سنگینی است ، لیکن این معنا ، نه با لفظ آیه سازگار است ، و نه با معنایش .
جمله مورد بحث ، جمله‏ای است که جنبه تعلیل دارد ، یعنی حکمت تشریع قبلی را بیان می‏کند ، و دلالت بر این می‏کند که اساس تشریع در احکام نکاح ، بر قسط و عدالت و از بین بردن عول و انحراف و اجحاف در حقوق است . [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 218 ح 14) روایت کرده است.

2-این روایت را کافى (ج 5 ص 429 ح 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را علل الشرائع (ص 504 ج 1 ب 271 ) از محمد بن سنان روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافى (ج 5 ص 504 ح 1) روایت کرده است.

علامه طباطبایی: این صفت غریزی(غیرت)، صفتی است که هیچ انسانی به طور کلی از آن بی‏بهره نیست ، هر انسانی را که فرض کنیم - هر قدر هم که از غیرت بی بهره باشد - باز در بعضی از موارد غیرت را از خود بروز می‏دهد ، پس غیرت یکی از فطریات آدمی است ، و اسلام هم دینی است که بر اساس فطرت تشریع شده و در آن امور فطری را گرفته و تعدیل می‏کند ، آن مقدارش را که در حیات بشر لازم و ضروری است معتبر و واجب می‏سازد ، و آنچه نقص و خلل که در آن هست و بشر در زندگیش نیازی بدان ندارد حذف نموده ، و از اعتبار می‏اندازد ، و همچنانکه می‏بینیم همین روش را در فطریاتی چون علاقه به جمع مال و به دست آوردن خوراک و شراب و لباس و همسران و غیره معمول داشته است.

اگر ما می‏بینیم که خدای عز و جل برای مردان ، با داشتن یک زن ، سه زن دیگر را حلال کرده ، - با در نظر گرفتن اینکه اسلام رعایت حکم فطرت را نموده است - لازمه‏اش این می‏شود که نفرت و انزجاری که از زنان نسبت به هو و مشاهده می‏کنیم حسد باشد ، نه غیرت ، و به زودی در بحث آینده که راجع به تعدد زوجات است توضیح بیشتری می‏دهیم ، و اثبات می‏کنیم این حالت در زنان امری است عرضی ، و حالتی است غیر فطری ، که به آنان دست می‏دهد (موسوی همدانی( مترجم): و زنان موظفند با آن مبارزه کنند ، آنچنانکه با هر هوائی نفسانی دیگر باید مبارزه کنند) . [ بستن توضیحات ]

توضیح : عدالت در ازدواج با دختران یتیم است. [ بستن توضیحات ]