توضیح : ما در جلد هشتم این کتاب گفتار مفصلى پیرامون معناى عرش گذراندیم. و با در نظر داشتن آن بحث معناى جمله «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ» چنین مى‏شود: آن ملائکه‏اى که حامل عرشند، عرشى که تمامى اوامر و همه احکام الهى از آنجا صادر مى‏شود اوامر و احکامى که با آنها امور عالم تدبیر مى‏شود، و نیز آن ملائکه‏اى که پیرامون عرشند، یعنى مقربین از ملائکه، چنین و چنان مى‏کنند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : معناى جمله این است که: خدایا حال که رحمت و علم تو واسع است، پس کسانى را که با ایمان آوردن به یگانگى تو و با پیروى دین اسلام، به سوى تو برگشتند، بیامرز و از عذاب جحیم حفظشان فرما. و این همان غایت و غرض نهایى از مغفرت است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضى از مفسرین (مجمع البیان، ج: 8، ص: 515) گفته‏اند: جمله «فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا ...» دلالت دارد بر اینکه برداشتن و اسقاط عقاب بعد از توبه، تفضلى است از خداى تعالى، چون اگر واجب بود دیگر احتیاج نداشت ملائکه درخواست آن را بکنند، بلکه خود خداى تعالى عقاب تائبین را اسقاط مى‏کرد.
لیکن این استدلال صحیح نیست، براى اینکه واجب بودن اسقاط عقاب تائبین یا صدور هر کار دیگر از خداى تعالى منافاتى با صحت درخواست آن ندارد، به شهادت کلام خود ملائکه، که بعد از استغفار گفته‏اند: «رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ» (غافر/8)، چون مى‏بینیم با اعترافشان به اینکه خدا وعده جنات عدن داده و با اینکه ملائکه مى‏دانند که خدا خلف وعده نمى‏کند، با این حال درخواست کرده‏اند که مؤمنین را داخل آن جنات بفرماید.

و از این آیه صریحتر آیه: «رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى‏ رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ» (آل عمران/194) مى‏باشد که حکایت دعاى خود مؤمنین است.
و قبول توبه از چیزهایى است که خداى تعالى بر خود واجب کرده و آن را حق توبه کنندگان دانسته و فرموده: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ» (نساء/17) بنابراین طلب هر حقى که خدا بر خود واجب کرده، از قبیل درخواست مغفرت گناه توبه کننده (و درخواست طلب روزى، و یا استجابت دعا و امثال آن) در حقیقت مراجعه به خداست براى اینکه وعده خود را انجاز کند، و نیز اظهار اشتیاق براى رسیدن به رستگارى به سبب کرامت اوست. و همچنین صرف اینکه مى‏دانیم فلان رفتار خدا با بندگانش تفضل است، دلیل نمى‏شود بر اینکه این رفتار بر خدا واجب نیست، چون هر عطیه از عطایاى خدا که فرض کنى، تفضل او است، چه واجب الصدور باشد و چه غیر واجب، چون اگر صدور فعلى از افعال از خداى تعالى واجب باشد، چنان نیست که دیگرى در ایجاب آن دخالت کرده باشد و خدا را مقهور تاثیر خود ساخته باشد، چون مؤثر در هر چیز تنها و تنها خود او است و چیزى در او اثر نمى‏گذارد. و معناى وجوب صدور آن فعل این است که خداى عزیز، صدور آن را بر خود واجب کرده. و برگشت معناى وجوب، به این است که خداى عزیز قضا رانده که این کار انجام شود و این عطیه افاضه گردد و قضایش هم حتمى است.

پس اگر آن کار را که فرض کردیم بر خود واجب کرده، انجام مى‏دهد به مشیتى از ناحیه خویش انجام مى‏دهد، او منزه است از اینکه دیگرى او را به کار مجبور و کارى را بر او الزام کند، بلکه اگر آن کار عطیه‏اى باشد، در عین اینکه بر حسب فرض واجب بوده، تفضلى است که کرده. پس فعل او تفضلى است از او هر چند که واجب الصدور باشد و اما اگر واجب الصدور نباشد، تفضل بودنش واضح‏تر است. [ بستن توضیحات ]