توضیح : کلمه (ایدى) جمع کلمه (ید) است، که نام عضو خاصى از انسان است که با آن می گیرد و می دهد و می زند و کارهایى دیگر می کند، و آن عضو که نامش به فارسى دست است از شانه شروع شده تا نوک انگشتان ادامه می یابد، و چون عنایت در اعضاى بدن به مقدار اهمیت مقاصدى است که آدمى از هر عضوى از اعضاى خود دارد، و مثلا غرض و مقصدش از دست دادن و گرفتن است، بدین جهت از همین عضو که گفتیم حدش از کجا تا به کجا است به خاطر اینکه نیمه قسمت پائین آن یعنى از مرفق تا سر انگشتانش بیشتر و یا بگو مثلا 90 درصد مقاصدش را انجام می دهد، لذا کلمه (ید_ دست) را بیشتر در همین قسمت به کار می زند، و باز به خاطر اینکه از آن 90 درصد باز 90 درصد از مقاصدش را به وسیله قسمت پائین‏ تر یعنى از مچ دست تا سر انگشتان انجام می دهد، این کلمه را بیشتر در همین قسمت به کار می برد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضى از مفسرین گفته اند که کلمه (إلى) به معناى کلمه (مع_ با) است، و جمله (وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ) به معناى این است که فرموده باشد: و ایدیکم مع المرافق و دست‏ ها را با مرفق ‏ها بشوئید، هم چنان که در آیه «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ» (نسا/2) به این معنا آمده، دلیلى که براى این دعوى خود آورده اند روایاتى است که می گوید رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در هنگام وضو مرفق خود را نیز می شست (تفسیر المنار ج 6 ص 223) و این جرأت عجیبى است که در تفسیر کلام خداى عز و جل به خود داده اند، براى اینکه روایاتى که در این باب هست خالى از دو حال نیست، یا صرفا عمل رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را حکایت می کند، که پر واضح است نمی تواند بیانگر آیه قرآن باشد، براى اینکه عمل مبهم است، و زبان ندارد، و با این حال نمی تواند به لفظى از الفاظ قرآن معنایى غیر آنچه در لغت دارد بدهد، تا بتوانیم بگوئیم یکى از معانى کلمه (إلى) معنایى است که کلمه (مع) دارد، و یا آنکه حکم خدا را بیان می کند نه عمل رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را، که در این صورت آن روایات نمی تواند تفسیر آیه باشد، و اینکه در شق اول گفتیم عمل مبهم است، و می تواند وجوهى داشته باشد، یکى دیگر از وجوه آن این است که شستن خود مرفق از باب مقدمه علمى بوده باشد، یعنى رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مرفق را هم می شسته تا یقین کند به اینکه دستها را تا مرفق شسته است، یکى دیگر از وجوه آن این است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) این مقدار را بر حکم خدا افزوده باشد، و آن جناب چنین اختیارى را دارد، هم چنان که می دانیم نمازهاى پنجگانه همه از طرف خداى تعالى بطور دو رکعتى واجب شده بود، و رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در بعضى از آن ها دو رکعت و در نماز مغرب یک رکعت اضافه کرد، و روایات صحیحه اى این معنا را ثابت کرده است.

اما اینکه آیه مورد بحث را تشبیه کرده به آیه (وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ)، این تشبیه درست نیست، زیرا در این آیه نیز کلمه (الى) به معناى کلمه (مع) نیامده، بلکه فعل (لا تَأْکُلُوا) متضمن معناى (لا تضموا_ ضمیمه مکنید) یا مثل آن است، مى‏خواهد بفرماید مال مردم را ضمیمه مال خود نکنید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : با این بیان پاسخ از سخنى که ممکن است گفته شود داده شد، و آن این است که کسى بگوید: مقید شدن جمله (دستها را بشوئید) به جمله (تا مرفق) دلالت دارد بر اینکه واجب است شستن از ناحیه انگشتان شروع شده، در ناحیه مرفق تمام شود، و آن پاسخ این است که همه حرفها در این بود که آیا قید (إِلَى الْمَرافِقِ) قید جمله (فاغسلوا) است، و یا قید موضوع حکم، یعنى کلمه (ایدى) است، و ما گفتیم که قید کلمه (ایدى) است و در این صورت دستها باید تا مرفق شسته شود، نه اینکه شستن تا مرفق باشد، و دستها تا مرفق را دو جور می توان شست یکى از مرفق به پائین و دیگرى از انگشتان ببالا، پس باید بگوئیم لفظ (إِلَى الْمَرافِقِ) لفظ مشترکى است که باید قرینه اى از خارج یکى از دو قسم شستن را معین کند، و معنا ندارد بگوئیم قید (إِلَى الْمَرافِقِ) قید هر دو قسم است. علاوه بر اینکه بنا به گفته صاحب مجمع البیان (ج 3 ص 164) امت اجماع دارد بر اینکه وضوى کسى که از بالا به پائین می شوید- صحیح است و این نیست مگر بخاطر اینکه جمله مورد بحث با آن سازگار است و این هم نیست مگر بخاطر اینکه جمله (إِلَى الْمَرافِقِ) قید براى موضوع یعنى (ایدیکم) است، نه براى حکم یعنى جمله (فاغسلوا).

کلمه (إلى) این کلمه بطورى که استعمال آن به ما می فهماند وقتى در مورد فعلى که عبارت باشد از امتداد حرکت استعمال شود، حد نهایى آن حرکت را معین می کند، (وقتى می گوئیم من تا فلان جا رفتم، معنایش این است که نقطه نهایى عمل من که همان رفتن باشد فلان جا است و اما اینکه خود آن نقطه هم حکم ما قبل از کلمه (الى_ تا) را داشته باشد و یا حکم آن را نداشته باشد مطلبى است که از معناى این کلمه خارج است) (مثلا وقتى گفته شود: من ماهى را تا سرش خوردم، کلمه تا دلالت نمی کند بر اینکه سر آن را هم خورده ام، و یا نخورده ام) بنا بر این حکم شستن خود مرفق از کلمه (إلى) استفاده نمی شود، آن را باید سنت بیان کند.

بعضى از مفسرین گفته اند که کلمه (إلى) به معناى کلمه (مع_ با) است، و جمله (وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ) به معناى این است که فرموده باشد: و ایدیکم مع المرافق و دست‏ ها را با مرفق ‏ها بشوئید، هم چنان که در آیه «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ» (نسا/2) به این معنا آمده، دلیلى که براى این دعوى خود آورده اند روایاتى است که می گوید رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در هنگام وضو مرفق خود را نیز می شست (تفسیر المنار ج 6 ص 223) و این جرأت عجیبى است که در تفسیر کلام خداى عز و جل به خود داده اند، براى اینکه روایاتى که در این باب هست خالى از دو حال نیست، یا صرفا عمل رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را حکایت می کند، که پر واضح است نمی تواند بیانگر آیه قرآن باشد، براى اینکه عمل مبهم است، و زبان ندارد، و با این حال نمی تواند به لفظى از الفاظ قرآن معنایى غیر آنچه در لغت دارد بدهد، تا بتوانیم بگوئیم یکى از معانى کلمه (إلى) معنایى است که کلمه (مع) دارد، و یا آنکه حکم خدا را بیان می کند نه عمل رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را، که در این صورت آن روایات نمی تواند تفسیر آیه باشد، و اینکه در شق اول گفتیم عمل مبهم است، و می تواند وجوهى داشته باشد، یکى دیگر از وجوه آن این است که شستن خود مرفق از باب مقدمه علمى بوده باشد، یعنى رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مرفق را هم می شسته تا یقین کند به اینکه دستها را تا مرفق شسته است، یکى دیگر از وجوه آن این است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) این مقدار را بر حکم خدا افزوده باشد، و آن جناب چنین اختیارى را دارد، هم چنان که می دانیم نمازهاى پنجگانه همه از طرف خداى تعالى بطور دو رکعتى واجب شده بود، و رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در بعضى از آن ها دو رکعت و در نماز مغرب یک رکعت اضافه کرد، و روایات صحیحه اى این معنا را ثابت کرده است.

اما اینکه آیه مورد بحث را تشبیه کرده به آیه (وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ)، این تشبیه درست نیست، زیرا در این آیه نیز کلمه (الى) به معناى کلمه (مع) نیامده، بلکه فعل (لا تَأْکُلُوا) متضمن معناى (لا تضموا_ ضمیمه مکنید) یا مثل آن است، مى‏خواهد بفرماید مال مردم را ضمیمه مال خود نکنید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : کلمه (مسح) به معناى کشیدن دست و یا هر عضو دیگر از لامس است بر شى‏ ملموس، بدون اینکه حائلى بین لامس و ملموس باشد، و نیز خود لامس دست و یا عضو دیگر خود را به آن شى‏ بکشد، وقتى گفته می شود: مسحت الشی‏ء و یا گفته شود: مسحت بالشى‏ء هر دو به یک معنا است، هم چنان که در آیه مورد بحث نیز حرف (با) آمده و فرموده: برءوسکم، لیکن اگر بدون حرف با استعمال شود، و شى‏ ملموس را مفعول خود بگیرد، استیعاب و شمول را می رساند، و اگر با حرف با مفعول بگیرد، دلالت می کند بر اینکه بعضى از شى‏ ملموس را لمس کرده، نه همه آن را. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضى کلمه (ارجل) را به صداى پائین لام قرائت کرده اند، که قهرا آن را عطف بر کلمه (على رؤسکم) گرفته اند، و تفسیر روح المعانى (ج 6 ص 66) گفته است: مجرور بودنش از باب تبعیت است نه از باب عطف، نظیر آیه «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍّ» (انبیا/30) که مجرور بودن کلمه (حىّ) به صرف تبعیت است و گر نه مفعول جعلنا بود، و باید منصوب خوانده می شد؛ ولى این حرف اشتباه است، براى اینکه در ادبیات گفته اند که تبعیت لغت طرد شده و بدى است و ما نمی توانیم کلام خداى عز و جل را بر چنین لغتى حمل کنیم، و جمله اى که به عنوان شاهد آورده یعنى جمله (وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍّ) به معناى (قرار دادیم) نیست تا کلمه (حىّ) مفعول آن باشد و به نصب خوانده شود و اگر به‏ نصب خوانده نشده بگوئیم به تبعیت مجرور خوانده شده، بلکه کلمه (جعلنا) به معناى (خلقنا) است و معناى جمله این است که ما از آب هر چیزى را خلق کردیم که معلوم است در این صورت مجرور بودن کلمه (حىّ) بخاطر تبعیت نیست، بلکه بخاطر این است که صفت کلمه (شى‏ء) است علاوه بر اینکه مساله تبعیت بطورى که تفسیر المنار (ج 6 ص 227) گفته است اگر هم ثابت شده باشد در مورد خاصى ثابت شده، و آن جایى است که تابع و متبوع متصل به هم باشند، هم چنان که در عبارت( حجر ضب خرب) لانه سخت سوسمار، گفته اند: کلمه خرب از باب تبعیت بجر خوانده می شود، نه مثل آیه مورد بحث ما که واو عاطفه بین (بِرُؤُسِکُمْ) و (ارجلکم) فاصله شده است.

بعضى دیگر کلمه (ارجلکم) را به نصب- صداى بالا- خوانده اند، و شما خواننده عزیز اگر با ذهن خالى از هر شائبه و اینکه فلانى چه گفته و آن دیگرى چه گفته این کلام را از گوینده اى بشنوى، بدون درنگ حکم می کنى به اینکه کلمه (ارجلکم) عطف است بر موضعى که کلمه (رؤسکم) دارد، و در جمله (وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ) کلمه رئوس هر چند که به ظاهر مجرور به حرف جر است، ولى موضعش موضع مفعول براى فعل (امسحوا) است (چون می فرماید: سر خود را مسح کنید)، و چون موضع کلمه رئوس نصب است، کلمه (ارجل) نیز باید به نصب خوانده شود، در نتیجه از کلام آیه می فهمى که در وضو واجب است صورت و دو دست را بشویى، و سر و دو پا را مسح کنى، و هرگز به خاطرت خطور هم نمی کند که از خودت بپرسى چطور است ما کلمه (ارجلکم) را بر گردانیم به کلمه (وجوهکم) که در اول آیه است، زیرا خودت در پاسخ خودت می گویى حکم اول آیه یعنى شستن بخاطر آمدن و فاصله شدن حکمى دیگر (یعنى مسح کردن) بریده شد، آرى طبع سلیم هیچ گاه حاضر نیست کلامى بلیغ چون کلام خداى عز و جل را جز بر چنین معنایى حمل کند حتى در کلمات معمولى مانند این کلام که (من صورت و سر فلانى را بوسیدم و به شانه او دست کشیدم و دستش) بگوید معنایش این است که من صورت و سر و دست فلانى را بوسیدم، و به شانه اش دست کشیدم، و به عبارتى دیگر با اینکه می تواند کلمه (دستش) را عطف کند به موضع کلمه شانه و در نتیجه (دستش) نیز مجرور به حرف (با) و تقدیر کلام (به شانه او دست کشیدم و به دستش) بشود، این کار را نکند و به جاى آن کلمه (دستش) را بشکل مفعول بخواند و بگوید این کلمه‏ عطف است بر کلمات صورت و سر و معناى جمله چنین است: من صورت و سر زید را بوسیدم، و به شانه او دست کشیدم، و دستش را، آرى با اینکه وجه اول وجهى است رو براه و کثیر الورود در کلام عرب هیچ انسان سلیم الفطره اى وجه دوم را اختیار نمی کند.

اتفاقا بر طبق وجه اول روایاتى از ائمه اهل بیت (علیه السلام) وارد شده، و اما روایاتى که از طرق اهل سنت آمده هر چند که ناظر به تفسیر لفظ آیه نیست، و تنها عمل رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و یا فتواى بعضى از صحابه را حکایت می کند، که در وضو پاى خود را می شسته اند، و لیکن از آنجایى که خود آن روایات در مضمونى که دارند متحد نیستند، و در بین خود آن ها اختلاف است، بعضى حکایت کرده اند که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پاى خود را مسح می کرده، و بعضى دیگر حکایت کرده اند که می شسته، و چون این دو دسته روایات با هم متعارضند، ناگزیر باید طبق روایات ائمه اهل بیت عمل کرد.

ولى بیشتر علماى اهل سنت اخبار دسته دوم را بر اخبار دسته اول ترجیح داده اند. و ما نیز در اینجا که مقام تفسیر آیه قرآن است سخنى با آنان نداریم، زیرا جاى بگومگوى در این مساله، کتب فقهى است و ربطى به کتاب تفسیر ندارد، تنها بگومگویى که ما با آنان داریم این است که در صدد بر آمده اند آیه را طبق فتوایى که خود در بحث فقهى داده اند حمل کنند، و به این منظور براى آیه توجیهات مختلفه اى ذکر کرده اند، که آیه شریفه تحمل هیچیک از آن ها را ندارد، مگر در یک صورت و آن این است که قرآن کریم را از اوج بلاغتش تا حضیض پست ‏ترین و نسنجیده ‏ترین کلمات پائین بیاوریم.
مثلا (پناه می بریم به خدا از خطر تعصب جاهلانه) مجمع البیان (ج 3 ص 164) و تفسیر المنار (ج 6 ص 229) گفته اند: کلمه (ارجلکم) عطف است بر کلمه (وجوهکم)، به آن بیانى که گذشت.- البته این در صورتى است که (ارجلکم) به نصب خوانده شود، و اما بنا به قرائت (ارجلکم) به صداى پائین لام، مساله تبعیت را که بیان مختصر آن گذشت، پیش کشیده اند، و شما خواننده محترم فهمیدى که آیه شریفه و هیچ کلام بلیغى که در آن وضع و طبع تطابق داشته باشد نه تحمل آن را دارد و نه تحمل این را.

مجمع البیان (ج 3 ص 165) و تفسیر المنار (ج 6 ص 229) در توجیه قرائت به صداى پائین لام، گفته اند: این از قبیل عطف در لفظ به تنهایى است. خلاصه گفتارشان این است که کلمه (ارجلکم) فقط لفظش عطف شده به کلمه (رؤسکم)، و اما معناى آن عطف است به کلمه (وجوهکم)، پس اگر آن را به‏ صداى پائین لام می خوانیم دلیل بر این نیست که پاها نیز مانند سر باید مسح شود، هم چنان که شاعر گفته: علفتها تبنا و سقیتها ماء باردا، یعنى من به شتر خود غذایى از کاه و آب خنک دادم، که تقدیر کلام (علفتها تبنا و سقیتها ماء باردا) است، یعنى به شتر خود غذایى از کاه خوراندم و آبى خنک نوشاندم. خلاصه کلام اینکه خواسته است بگوید: در آیه مورد بحث نیز فعلى در تقدیر هست که عمل کرد به آن موافق است با عمل کرد فعل قبلى، آرى از اینکه به شعر آن شاعر استشهاد کرده معلوم می شود خواسته است این معنا را بگوید، حال از او می پرسیم: آن فعلى که در آیه مورد بحث در تقدیر گرفته اى چیست؟ اگر فعل (اغسلوا) باشد، و تقدیر آیه (فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الى المرافق، و امسحوا برءوسکم و اغسلوا ارجلکم) است که فعل (اغسلوا) بدون احتیاج به حرف جر مفعول می گیرد، پس چرا کلمه (ارجلکم) را به صداى بالا نمی خواند و در صدد توجیه صداى زیر آن بر آمده؟ و اگر چیز دیگرى در تقدیر بگیرد با ظاهر کلام نمی سازد و لفظ آیه به هیچ وجه با آن مساعدت ندارد. آن شعرى هم که به عنوان شاهد بر گفتار خودش آورده یا از باب مجاز عقلى است، که نوشاندن آب خنک به حیوان را تعلیف حیوان خوانده، و یا اینکه تعلیف متضمن معناى دادن و یا سیر کردن و یا امثال آن شده، (همانطور که چند صفحه قبل در باره آیه (لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ ...) گفتیم که جمله (لا تَأْکُلُوا) متضمن معناى لا تضموا است)، علاوه بر اینکه بین این شعر و آیه فرق هست، زیرا اگر در شعر فعلى در تقدیر گرفته نشود معنایش فاسد می شود، پس براى رو براه شدن معناى آن بطور قطع علاجى لازم است، به خلاف آیه شریفه که از جهت لفظ رو براه است هیچ احتیاجى قطعى به علاج ندارد.

مجمع البیان (ج 3 ص 165) و تفسیر المنار (ج 6 ص 229) در توجیه صداى زیر لام در جمله (ارجلکم) (البته بنا بر اینکه شستن پاها در وضو واجب باشد) گفته اند: عطف جمله (ارجلکم) به جمله (رؤسکم) به جاى خود محفوظ است، و معناى آیه این است که سر و پاها را مسح کنند، لیکن منظور از مسح شستن خفیف و یا به عبارتى تر کردن است، پس چه مانعى دارد که منظور از مسح پاها شستن آن ها باشد، چیزى که این احتمال را تقویت می کند این است که تحدید و توقیتى که در این باب وارد شده همه راجع به عضوى است که باید شست، یعنى صورت (و دست) و در باره عضو مسح کردنى هیچ تحدید حدودى نشده، به جز پا که فرموده پا را تا کعب مسح کنید، از همین تحدید می فهمیم که مسح پا هم حکم شستن آن را دارد.

این سخن از نامربوط ترین سخنانى است که در تفسیر آیه مورد بحث و توجیه فتواى بعضى از صحابه در مورد شستن پاها در وضو گفته اند، براى اینکه هر کسى می داند که مسح غیر شستن و شستن غیر مسح کردن است، (در مثل معروف توپ صدا دار و توپ آهسته معنا ندارد، شستن خفیف هم مثل توپ آهسته است) علاوه بر اینکه اگر بنا باشد مسح پاها را به شستن پاها معنا کنیم چرا این کار را در مورد مسح سر نکنیم؟ و براستى من نمی فهمم که در چنین صورتى چه چیز ما را مانع می شود از اینکه هر جا در کتاب و سنت به کلمه مسح بر خوریم آن را به معناى شستن گرفته و هر جا که به کلمه غسل (شستن) بر خوریم بگوئیم منظور از آن مسح (دست کشیدن) است؟ و چه چیز مانع می شود از اینکه ما تمامى روایاتى که در باره غسل وارد شده همه را حمل بر مسح کنیم؟ و همه روایاتى که در باره مسح رسیده حمل بر شستن نمائیم؟ و آیا اگر چنین کنیم تمامى ادله شرع مجمل نمی شود؟ چرا مجمل می شود آن هم مجملى که مبین ندارد.

اما اینکه گفتار خود را با تحدید مسح پاها تا بلندى کعب تقویت کرد این کار وى در حقیقت تحمیل کردن دلالتى است بر لفظى که به حسب لغت آن دلالت را ندارد، به صرف قیاس کردن آن با لفظى دیگر، و این خود از بدترین نوع قیاس است.

تفسیر المنار (ج 6 ص 229) گفته است: خداى تعالى دستور کلى داده به اینکه در وضو باید دست را به روى پاها بکشند، هم چنان که دستور عمومى دیگرى داده به اینکه در تیمم دست خاک ‏آلود را به صورت بکشند، حال وقتى که شما در وضو دست به روى پاها بکشید هم عنوان ماسح بر شما صادق است، هم عنوان غاسل، اما ماسح صادق است، براى اینکه دست به روى پاى خود کشیده اید و اما عنوان غاسل صادق است، براى اینکه دست تر به روى آن کشیده اید و در واقع آن را شسته اید، پس شما هم غاسل هستید و هم ماسح، بنا بر این اگر کلمه (ارجلکم) را به صداى بالا می خوانیم به این عنایت است که شستن پا واجب است، (و در حقیقت کلمه مذکور را عطف بر کلمه (وجوهکم) گرفته ایم، و اگر به صداى پائین بخوانیم به این عنایت است که دست تر روى پا کشیدن واجب است،) (و در حقیقت کلمه مذکور را عطف به کلمه (برءوسکم) کرده ایم)؛ این بود خلاصه گفتار آن شخص.

ما نفهمیدیم که این شخص چطور در مورد سر و پاها فرق می گذارد و می گوید مسح سر مسح بدون غسل و مسح پاها مسح با غسل است؟ و این وجه در حقیقت همان وجه قبلى است، ولى با فسادى بیشتر، و به همین جهت همان اشکالى که به آن وجه وارد بود به این نیز وارد است به اضافه اشکالى دیگر و آن این است که گفته بود خداى تعالى دستور کلى داده به اینکه در وضو چنین و چنان کنند، اگر منظورش از قیاس وضو به تیمم این بوده که حکم اینجا را قیاس به حکم آنجا کند، و به وسیله روایاتى که تنها مورد قبول خود او است به آیه شریفه دلالت بدهد، در پاسخش می گوئیم روایاتى که می گوید باید در وضو پاها را شست چه دلالتى و چه ربطى به دلالت آیه دارد؟- در حالى که همانطور که توجه کردید- روایات اصلا در صدد تفسیر لفظ آیه نیست؛ اگر منظورش این است که آیه (وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ) را که در خصوص وضو است قیاس کند به آیه (فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ) که راجع به تیمم است، می گوئیم مدعاى وى را نه در آیه مقیس یعنى آیه اول که مربوط به وضو است قبول داریم، و نه در آیه دوم که مقیس علیه و مربوط به تیمم است، نه در آیه اول مسح همه سر واجب است، و نه در آیه دوم دست کشیدن به همه صورت و همه دست، براى اینکه خداى تعالى در هر دو آیه مسح متعدى به حرف با را آورده، نه مسح متعدى بخودى خود، در اولى فرموده:« وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ ...» و در دومى فرموده: «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ ...» و ما در سابق گفتیم که ماده (م- س- ح) اگر به وسیله (با) متعدى شود دلالت ندارد که مسح همه سطح ممسوح را فرا گرفته وقتى بر این فراگیرى دلالت دارد که خود به خود متعدى شود.

این بود آن وجوهى که خواستند با آن و با امثال آن آیه را طورى معنا کنند که بالاخره مساله شستن پاها در وضو را به گردن آن بگذارند، چرا؟ براى اینکه روایاتى که گفته باید پاها شسته شود را بدان جهت که مخالف کتاب است طرح نکرده باشند، خلاصه کلام اینکه به خاطر تعصبى که نسبت به بعضى روایات داشته اند آیه را با توجیهاتى نچسب طورى توجیه کرده اند که موافق با روایات نامبرده بشود، و در نتیجه آن روایات عنوان مخالفت کتاب بخود نگیرد، و از اعتبار نیفتد، حرفى که ما با این آقایان داریم این است که اگر این عمل شما درست باشد و بشود هر آیه اى را به خاطر روایتى حمل بر خلاف ظاهرش کرد، پس دیگر چه وقت و کجا عنوان مخالفت کتاب مصداق پیدا می کند. پس خوب بود آقایان براى حفظ آن روایات همان حرفى را بزنند که بعضى از پیشینیان از قبیل انس و شعبى و غیر آن دو زده اند بطورى که تفسیر کشاف (ج 1 ص 611) از ایشان نقل کرده است که گفته اند: جبرئیل امین در وضو مسح بر پاها را نازل کرد، ولى سنت شستن پاها را واجب ساخت. معناى این حرف این است که کتاب خدا به وسیله سنت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نسخ شد و در این صورت عنوان بحث برگشته و صورتى دیگر به خود می گیرد، و آن این است که آیا جائز است که کتاب خدا به وسیله سنت نسخ بشود یا نه؟ آن وقت این بحث از جنبه تفسیرى بى ارتباط با تفسیر می شود، بلکه مساله اى اصولى می شود که باید در علم اصول پیرامون آن بحث کرد و اگر مفسرى بدان جهت که مفسر است می گوید: فلان روایات مخالف با کتاب است نمی خواهد (در بحث اصولى دخالت نموده، نظر بدهد که آیا سنت می تواند کتاب را نسخ کند یا نه، و نمی خواهد) در یک بحث فقهى دخالت نموده، به حکمى شرعى بر مبناى نظریه اى اصولى فتوا بدهد، بلکه تنها می خواهد بگوید: کتاب به چیزى دلالت می کند، و فلان روایت به چیز دیگر. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در سابق یعنى در ذیل آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ ...» (مائده/3)، کلمه نعمت را معنا کردیم و نیز گفتیم که اتمام نعمت به چه معنا است، و در ذیل آیه «وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ» (آل عمران/144). در جلد چهارم این کتاب معناى شکر را بیان کردیم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تهذیب الاحکام (ج 1 ص 7 ح 9) با ذکر سند روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافی (ج 3 ص 30 ح 4) به سند خود از زراره روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافی (ج 3 ص 26- 25 ح 4) به سند خود از بکیر و زراره روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر برهان (ج 1 ص 452 ح 10) از عیاشى از زرارة بن اعین و ابو حنیفه از ابى بکر بن حزم روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 301 ح 59) از محمد بن احمد خراسانى- وى بقیه راویان حدیث تا زمان امام را ذکر نکرده- روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 302- 301 ح 62) از حسن بن زید روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 262) از ابن جریر و نحاس (در کتاب ناسخ خود) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافی (ج 5 ص 555 ح 5) به سند خود از حلبی روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 302 ح 63 و 64) از زراره روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 302 ح 63 و 64) از زراره روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشی (ج 1 ص 303- 302 ح 66) از عبد الاعلى مولى آل سام روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ولى بعضى از مفسرین گفته اند که کلمه (الى ) به معناى کلمه (مع با) است ، و جمله (و ایدیکم الى المرافق ) به معناى این است که فرموده باشد (و ایدیکم مع المرافق و دست ها را با مرفق ها بشوئید) همچنانکه در آیه : (و لا تاکلوا اموالهم الى اموالکم ) به این معنا آمده ، دلیلى که براى این دعوى خود آورده اند روایاتى است که مى گوید رسول خدا (صلى الله علیه وآله و سلم ) در هنگام وضو مرفق خود را نیز مى شست ، و این جراءت عجیبى است که در تفسیر کلام خداى عزوجل به خود داده اند، براى اینکه روایاتى که در این باب هست خالى از دو حال نیست ، یا صرفا عمل رسول خدا (صلى الله علیه وآله و سلم ) را حکایت مى کند، که پر واضح است نمى تواند بیانگر آیه قرآن باشد، براى اینکه عمل مبهم است ، و زبان ندارد، و با این حال نمى تواند به لفظى از الفاظ قرآن معنائى غیر آنچه در لغت دارد بدهد، تا بتوانیم بگوئیم یکى از معانى کلمه (الى ) معنائى است که کلمه (مع ) دارد، و یا آنکه حکم خدا را بیان مى کند نه عمل رسول خدا (صلى الله علیه وآله و سلم )را، که در این صورت آن روایات نمى تواند تفسیر آیه باشد، و اینکه در شق اول گفتیم عمل مبهم است ، و مى تواند وجوهى داشته باشد، یکى دیگر از وجوه آن این است که شستن خود مرفق از باب مقدمه علمى بوده باشد، یعنى رسول خدا (صلى الله علیه وآله و سلم ) مرفق را هم مى شسته تا یقین کند به اینکه دستها را تا مرفق شسته است ، یکى دیگر از وجوه آن این است که رسولخدا (صلى الله علیه وآله و سلم ) این مقدار را بر حکم خدا افزوده باشد، و آنجناب چنین اختیارى را دارد، همچنانکه میدانیم نمازهاى پنجگانه همه از طرف خداى تعالى بطور دو رکعتى واجب شده بود، و رسول خدا (صلى الله علیه وآله و سلم ) در بعضى از آنها دو رکعت و در نماز مغرب یک رکعت اضافه کرد، و روایات صحیحه اى این معنا را ثابت کرده است .
و اما اینکه آیه مورد بحث را تشبیه کرده به آیه : (و لا تاکلوا اموالهم الى اموالکم ) این تشبیه درست نیست ، زیرا در این آیه نیز کلمه (الى ) به معناى کلمه (مع ) نیامده ، بلکه فعل (لا تاکلوا) متضمن معناى (لا تضموا ضمیمه مکنید) یا مثل آن است ، مى خواهد بفرماید مال مردم را ضمیمه مال خود نکنید.
از آنچه گذشت روشن گردید که جمله (الى المرافق ) قید است براى کلمه (ایدیکم )، در نتیجه حکم وجوب شستن به اطلاق خود باقى است و مقید به آن غایت نیست (واضح تر بگویم یک مرتبه موضوع حکم را عبارت میدانیم از (دست ) به تنهائى : و مى گوئیم آنرا تا مرفق بشوى که در اینجا حکم شستن مقید به قید تا مرفق است ، و بار دیگر موضوع حکم را عبارت مى دانیم از دست تا مرفق و سپس مى گوئیم این را بشوى ، که در این صورت حکم ما مطلق است ، موضوع حکم مقید است اگر تعبیر اول را بیاوریم ، معنایش این مى شود که شستن دست را از سر انگشتان شروع کن تا برسى به مرفق ، و اگر تعبیر دوم را بیاوریم معنایش این است که این عضو محدود و معین شده را بشوى ، حال چه اینکه از بالا به پائین بشوئى یا از پائین ببالا، مؤ لف فرموده جمله : (الى المرافق ) قید موضوع است نه قید حکم ) علاوه بر اینکه هر انسانى که بخواهد دست خود را بشوید چه در حال وضو و چه در غیر حال وضو بطور طبیعى مى شوید، و شستن طبیعى همین است که از بالا به پائین بشوید، و از پائین به بالا شستن هر چند ممکن است ، لیکن طبیعى و معمولى نیست ، و روایات وارده از ائمه اهل بیت (علیهم السلام ) هم به همان طریقه طبیعى فتوا مى دهد نه به طریقه دوم .
با این بیان پاسخ از سخنى که ممکن است گفته شود داده شد، و آن این است که کسى بگوید: مقید شدن جمله (دستها را بشوئید) به جمله (تامرفق ) دلالت دارد بر اینکه واجب است شستن از ناحیه انگشتان شروع شده ، در ناحیه مرفق تمام شود، و آن پاسخ این است که همه حرفها در این بود که آیا قید (الى المرافق ) قید جمله : (فاغسلوا) است ، و یا قید موضوع حکم ، یعنى کلمه (ایدى ) است ، و ما گفتیم که قید کلمه (ایدى ) است و در این صورت دستها باید تا مرفق شسته شود، نه اینکه شستن تا مرفق باشد، و دستها تا مرفق را دو جور مى توان شست یکى از مرفق به پائین و دیگرى از انگشتان ببالا، پس باید بگوئیم لفظ (الى المرافق ) لفظ مشترکى است که باید قرینه اى از خارج یکى از دو قسم شستن را معین کند، و معنا ندارد بگوئیم قید (الى المرافق ) قید هر دو قسم است .
علاوه بر اینکه بنا به گفته صاحب مجمع البیان امت اجماع دارد بر اینکه وضوى کسى که از بالا به پائین میشوید صحیح است و این نیست مگر بخاطر اینکه جمله مورد بحث با آن سازگار است و این هم نیست مگر بخاطر اینکه جمله : (الى المرافق ) قید براى موضوع یعنى (ایدیکم ) است ، نه براى حکم یعنى جمله (فاغسلوا).
و امسحوا برؤ سکم و ارجلکم الى الکعبین
کلمه (مسح ) به معناى کشیدن دست و یا هر عضو دیگر از لامس است بر شى ء ملموس ، بدون اینکه حائلى بین لامس و ملموس ‍ باشد، و نیز خود لامس دست و یا عضو دیگر خود را به آن شى ء بکشد، وقتى گفته مى شود: (مسحت الشى ء) و یا گفته شود (مسحت بالشى ء) هر دو به یک معنا است ، همچنانکه در آیه مورد بحث نیز حرف (با) آمده و فرموده : (برؤ سکم ) لیکن اگر بدون حرف با استعمال شود، و شى ء ملموس را مفعول خود بگیرد، استیعاب و شمول را مى رساند، و اگر با حرف باء مفعول بگیرد، دلالت مى کند بر اینکه بعضى از شى ء ملموس را لمس کرده ، نه همه آنرا.
پس اینکه فرمود: (و امسحوا برؤ سکم ) دلالت دارد بر اینکه مسح سر، فى الجمله واجب است نه بالجمله ، ساده تر بگویم مسح مقدارى از آن واجب است نه همه آن ، و اما اینکه آن مقدار کجاى سر است ؟ از مدلول آیه خارج است و این سنت است که عهده دار بیان آن است ، و سنت صحیح وارد شده به اینکه سمت پیشانى یعنى جلو سر باید مسح شود. [ بستن توضیحات ]