توضیح : این بود آن مقدار سخنى که به عنوان بحث تفسیرى در تفسیر آیه می توان گفت، و اما زائد بر آن ربطى به تفسیر ندارد، بلکه بحث ‏هاى فقهى است که باید در کتب فقه دید، هر چند که مفسرین همه حرف هاى فقهى و تفسیرى را در تفسیر خود آورده و کلام را طولانى کرده اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : جمله (وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا) عطف است بر جمله (فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ)، براى اینکه زمینه آیه زمینه بیان این معنا است که نماز طهارت لازم دارد، و طهارت شرط در آن است، در نتیجه تقدیر کلام چنین می شود: یا ایها الذین آمنوا اذا قمتم الى الصلاة، چنین و چنان کنید، اینطور وضو بگیرید، و تطهروا ان کنتم جنبا، یعنى طهارت بگیرید اگر چنانچه جنب بودید. پس برگشت معناى آیه به تقدیر شرط خلاف در طرف وضو است ساده‏تر بگویم، تقدیر کلام چنین است: یا ایها الذین آمنوا اذا قمتم الى الصلاة فاغسلوا وجوهکم و أیدیکم و امسحوا برءوسکم و ارجلکم، ان لم تکونوا جنبا، و ان کنتم جنبا فاطهروا_ اى کسانى که ایمان آورده اید چون خواستید نماز بخوانید صورت و دست‏هاى خود را بشوئید، و سر و پاى خود را مسح کنید البته این در صورتى است که جنب نبوده باشید، و اما اگر جنب بودید باید طهارت کسب کنید. در نتیجه از آن استفاده می شود که تشریع وضو تنها مخصوص حالتى است که انسان جنب نباشد، و اما در صورت جنابت فقط باید غسل کند هم چنان که اخبار نیز بر همین معنا دلالت دارند.

این حکم عینا در سوره نسا نیز بیان شده، در آنجا آمده: «وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّى‏ تَغْتَسِلُوا» (نسا/43)، بنا بر این آیه مورد بحث یک نکته اضافى دارد و آن این است که در این آیه غسل را تطهر (خویشتن را پاک کردن) نامیده، هم چنان که شستشوى بدن از چرک را تنظیف می نامند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : جمله (وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى‏ أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا) شروع کرده به بیان حکم کسى که دسترسى به آب ندارد تا غسل کند، و یا بدن خود را بشوید، و مواردى که با تردید شمرده، در مقابل یکدیگر نیستند و مقابله بین آن ها مقابله حقیقى نیست براى اینکه بیمارى و مسافرت در مقابل غائط موجب حدث نیست، تا وضو یا غسل را بر انسان واجب سازد بلکه بردن نام آن ها به این منظور بوده که آدم بیمار و مسافر یا نمی تواند بدن خود را با آب آشنا سازد، و یا دسترسى به آب پیدا نمی کند، و اینگونه افراد اگر به حدث اصغر و یا اکبر محدث بشوند، باید وضو و یا غسل و یا تیمم بگیرند پس دو شق آخرى که مساله غائط و تماس با زنان باشد، در مقابل دو شق اول نیستند، بلکه دو شق اول هر یک به دو شق دوم تقسیم می شوند، به این معنا که مسافر و بیمار دو حال دارند، یا محدث به حدث اصغرند و یا محدث به حدث اکبر، به همین جهت بوده که بعضى احتمال داده اند که کلمه (أو) در جمله (أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ) به معناى واو باشد، که نقل کلام این قائل به زودى می آید، علاوه بر اینکه عذرهایى که تکلیف غسل و وضو را به تیمم مبدل می کند، منحصر در مرض و سفر نیست بلکه مصادیقى دیگر نیز دارد. بنا بر این باید فکر کرد ببینیم چرا خداى تعالى در میان عذرها تنها سفر و بیمارى را ذکر کرد، و در میان موجبات وضو و غسل تنها مساله غائط و تماس با زنان را آورد؟ باید دانست منظور آوردن نمونه‏ هایى است از مواردى که انسان اتفاقا مبتلا به بى آبى می شود، و نمونه مواردى که طبعا و غالبا پیش می آید بیمارى و سفر است، که آدمى در این دو حال غالبا در معرض و در مظنّه بى آبى قرار می گیرد و نمونه مواردى که احیانا بطور اتفاق پیش می آید غائط و جنابت است که دست نیافتن به آب در این دو حال اتفاقى است، و از جهتى دیگر عکس گذشته پیش آمدن اصل بیمارى و سفر در مقایسه با بنیه طبیعى بشر امرى است که احیانا پیش می آید، ولى احتیاج به دفع غائط و تماس با زنان امرى طبیعى است، یکى از آن دو باعث حدث اصغر و نجاست بدن می شود، و دیگرى موجب حدث اکبر و غسل است، یکى وضو را واجب می کند و دیگرى غسل را، پس این موارد چهارگانه مواردى است که انسان مبتلا بدان می شود، بعضى از آن ها اتفاقا پیش می آید و بعضى دیگر طبیعتا، و دست نیافتن به آب در بعضى از آن موارد غالبا پیش می آید، مانند مرض و سفر، و در بعضى دیگر احیانا مانند تخلى کردن و مباشرت با زنان که در این موارد اگر دست آدمى به آب نرسید باید تیمم کند.

بنا بر این مساله نبودن آب کنایه است از اینکه انسان نتواند آب را استعمال کند، حال یا به خاطر اینکه آب ندارد، و یا آب برایش ضرر دارد، و یا وقت براى غسل و وضو ندارد، و اگر از همه این موارد تعبیر کرد به اینکه آب نیابد، براى این بود که غالب مواردى که انسان قدرت بر وضو و غسل ندارد موردى است که آب پیدا نمی کند، و لازمه این سخن آن است که یافت نشدن آب قید باشد براى امور چهارگانه، و حتى براى بیمار.

از آنچه گذشت چند نکته که در آیه شریفه هست روشن می شود:

1- مراد از مرض در کلمه (مرضى) آن بیماریهایى است که انسان مبتلاى به آن، نمی تواند آب استعمال کند، به این معنا که استعمال آب براى او یا حرجى یا مایه ضرر است. این نکته را ما از اینجا استفاده کردیم که جمله (إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى)" را مقید کرده به جمله (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً)، هر چند که از سیاق آیه نیز استفاده می شود.

2- جمله (أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ) شق دیگر تردید است، و شقى است جداى از شق قبلى و از شق بعدى، چون مسافرت خود یکى از ابتلا آتى است که آدمى دارد، و در آن حال بسیار می شود که دسترسى به آب پیدا نمی کند، پس این جمله مقید به جمله (أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ) نیست، بلکه خودش مستقلا عطف است بر جمله (فاغسلوا) و تقدیر کلام چنین است: و اذا قمتم الى الصلاة و کنتم على سفر و لم تجدوا ماء فتیمموا_ و چون خواستید نماز بخوانید و در سفر بودید و آب نیافتید پس تیمم کنید. بنا بر این حال، این فرض در مطلق بودن و مقید نبودنش به وقوع یکى از دو حدث غائط و جنابت حال جمله معطوف علیه، یعنى جمله (إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا ...)، همانطور که این جمله در ابتدا احتیاجى به تقیید ندارد، جمله دوم نیز که به آن عطف شده حاجتى به تقیید ندارد، آن دستور می دهد هر گاه خواستید نماز بخوانید وضو بگیرید، و این می گوید هر گاه خواستید نماز بخوانید و چون در سفر هستید آب نیافتید تیمم کنید.

3- جمله (أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ) شق دیگرى است مستقل از شق قبلى، و آن طور که بعضى پنداشته اند حرف (أو) در آن به معناى واو و نظیر حرف (أو) در آیه «وَ أَرْسَلْناهُ إِلى‏ مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ» (صافات/147) نیست، براى اینکه قبلا گفتیم و توجه فرمودید که هیچ حاجت به این نیست که حرف (أو) را به معناى واو گرفته بگوئیم: معناى آیه این است که هر گاه خواستید به نماز بایستید اگر بیمار و یا در سفر بودید و از غائط آمدید و یا جنب شدید چنین و چنان کنید، علاوه بر اینکه کلمه (أو) در آیه شریفه اى که به آن استشهاد کرده اند یعنى در آیه (مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ) به معناى حقیقیش نیست، و به معناى واو هم نیست زیرا مقام مقامى است که طبعا در آن تردید می شود، نه اینکه خداى تعالى در عدد آن قوم تردید داشته، و شما بگوئید از آنجایى که تردید و جهل در خصوص خداى تعالى محال است پس حرف (أو) در این جمله به معناى واو است، خیر، تردید از خداى تعالى نیست بلکه تردید مربوط به مقام تخاطب است، همانطور که در آیاتى چون «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (بقره/21) و «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» (بقره/102) و امثال آن اظهار امید در اولى و اظهار آرزو در دومى از ناحیه خداى تعالى به معناى جهل خداى تعالى و عجز او نیست، بلکه این امید و آرزو مربوط به مقام تکلم است.

حکم جمله مورد بحث در عطف، حکم جمله قبلى را دارد، در اینجا نیز می گوئیم تقدیر کلام چنین است: اذا قمتم الى الصلاة، و کان جاء احد منکم من الغائط، و لم تجدوا ماء فتیمموا_ و چون خواستید به نماز بایستید، و یکى از شما قبلا از غائط آمده بود، و آبى نیافتید که وضو بگیرید تیمم کنید.

4- جمله (أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ)، مثل جمله قبلیش شقى دیگر از شقوق فرض شده است، شقى است مستقل که حکم آن در عطف و در معنا حکم همان جمله قبلیش می باشد و این جمله تعبیرى است کنایه اى که منظور از آن عمل جماع است، و به منظور رعایت ادب جماع را لمس زنان خوانده، تا به زبان تصریح بنام عملى که طبع بشر از تصریح بنام آن عمل امتناع دارد نکرده باشد.

در اینجا ممکن است بپرسى در صورتى که غرض از این تعبیر رعایت ادب بوده باشد، چرا تعبیر به جنابت نکرد، و همانطور که قبلا فرموده بود: «وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً» اینجا چنین تعبیرى نکرد، با اینکه این تعبیر مؤدبانه‏ تر بود؟. در پاسخ می گوئیم بله تعبیرى که گفتید مؤدبانه ‏تر است، و لیکن اگر آن تعبیر را می آورد نکته اى که در نظر بوده فوت می شده، و آن نکته عبارت بود از اینکه به شنونده بفهماند مساله تماس با زنان و عمل جنسى عملى است که به بیانى که گذشت طبیعت بشر اقتضاى آن را دارد، و تعبیر به جنابت به این نکته اشاره ندارد، (زیرا جنابت چند قسم است که یکى از آن ها به وسیله عمل جنسى حاصل می شود، قسم دیگرش جنابت ‏هایى است که یا خود به خود رخ می دهد، و یا به وسیله عواملى دیگر).

از این سؤال و جواب روشن شد اینکه تفسیر روح المعانى (ج 5 ص 38) و تفسیر المنار (ج 5 ص 119) پنداشته اند که مراد از جمله (أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ) ملامست حقیقى است نه کنایه از عمل جنسى، نادرست است و وجه نادرستى آن این است که زمینه و سیاق آیه با این وجه نمی سازد، و تنها با کنایه بودن آن سازگار است، براى اینکه خداى سبحان این گفتار را با بیان حکم حدث اصغر که همان گرفتن وضو است و حکم حدث اکبر یعنى وجوب غسل کردن در حال عادى آغاز کرد، و آن حال دستیابى به آب است، و آن گاه از این گفتار منتقل شد به بیان حکم این دو حدث در حال غیر عادى، یعنى حال دسترسى نداشتن به آب، در این بیان بدل وضو را که همان تیمم باشد بیان کرد، باقى ماند بیان بدل غسل، در بیان آن بجاتر و مناسب ‏تر به طبع این است که بدل غسل را هم بیان کند، و آن را بدون بیان نگذارد، ناگزیر عبارتى آورد که ممکن باشد بر سبیل کنایه منطبق بر آن بیان شود و قهرا هر شنونده اى می فهمد که غرض از جمله (أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ ...) بیان بدل غسل است، پس هیچ وجهى براى پندار این شخص نیست، و صحیح نیست بگوئیم منظور از این جمله تنها بیان بدل وضو است، با اینکه وضو یکى از دو لنگه طهارت است بدل آن را بیان کرده، و بدل لنگه دیگر را مهمل گذاشته و اصلا متعرض آن نشده است.

از آنچه گذشت فساد ایرادها و بى پایه بودن اشکال هایى که بر آیه شریفه شده روشن می گردد، و ما اینک بعضى از آن ایرادها و وجه فساد آن را در اینجا می آوریم.

تفسیر القرطبى (ج 3 ص 1789) و زاد السیر (ج 2 ص 90) بر آیه شریفه ایراد گرفته اند که ذکر بیمارى و سفر بیهوده است، براى اینکه بیمارى و سفر هیچ دخالتى در حکم تیمم ندارد، آنچه باعث تیمم می شود حدث اصغر، (آمدن از غائط)، و حدث اکبر (آمیزش با زنان) است، چه در سفر باشد و چه نباشد، و اگر انسان محدث به یکى از دو حدث نگردد تیمم واجب نمی شود، باز چه اینکه مسافر و بیمار باشد یا نباشد، پس اگر بیمارى و سفر دخالتى در این حکم دارد وقتى است که یکى از آن دو حدث ضمیمه این حالت ‏ها بشود، پس ذکر بیمارى و سفر ما را از ذکر دو حدث بى نیاز نمی کند.

جوابى که ما به این ایراد دادیم این بود که اگر دو شق دوم یعنى غائط و لمس با زنان را نام برد براى این نبود که با یکى از دو شق اول یعنى بیمارى و سفر ضمیمه شود، و گرنه معناى آیه چنین می شد که غائط و لمس با زنان تنها در حال بیمارى و در حال سفر باعث تیمم می شود، و وضو و طهارت قبلى را می شکند، بلکه نام بردن هر یک از این چهار شق بخاطر غرض خاصى بوده که اگر در کلام ذکر نمی شدند آن غرض حاصل نمی شد.

تفسیر روح المعانى (ج 5 ص 38) گفته است که شق دوم یعنى مسافر بودن بى جهت ذکر شده، به همان دلیلى که در اشکال قبلى بیان شد و اما بیمارى چون عذرى است که باعث می شود وظیفه وضو مبدل به تیمم شود ذکر آن مناسب هست، البته با توجیه، چون در بیمارى عذر عبارت از نبودن آب نیست، بلکه بیمار نمی تواند آب استعمال کند، ولى به هر حال نام بیمارى نیاوردن و اکتفا کردن به ذکر دو شق اخیر صحیح نبود، پس باید بیمارى ذکر می شد که شده، ولى مساله مسافرت هیچ دخالتى در حکم نداشت و ذکر آن فقط جنبه استدراک دارد (یعنى بیخودى آمده).

جواب از این اشکال این بود که گفتیم جمله (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً) کنایه است از اینکه نمازگزار نتواند وضو بگیرد حال یا به علت اینکه آب ندارد تا با آن وضو یا غسل کند، و یا به علت اینکه اگر آب‏ هست او به خاطر بیماریش نمی تواند آب استعمال کند که بیانش گذشت.

بعضی گفته اند که اصلا آمدن جمله (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً) کافى بود و شنونده را از ذکر آن سه شق دیگر بى نیاز می کرد، و اگر می فرمود: و ان کنتم مرضى فلم تجدوا ماء؛ هم کوتاه ‏تر شده بود و هم شنونده روشن‏ تر می فهمید.

جواب از این اشکال این است که در این صورت آن همه نکته ‏هاى مهم که در آیه بود و بیانش گذشت ناگفته می ماند.

عده ای گفته اند که اگر به جاى (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً) می فرمود: فلم تقدروا على الماء، و یا عبارتى نظیر این آورده بود بهتر بود، چون هم شامل صورتى می شد که نمازگزار آب براى وضو و غسل ندارد، و هم آنجایى که آب دارد و قدرت بر استعمال آن ندارد.

جواب از این اشکال این است که عبارتى که در قرآن کریم آمده همان مطلب را به کنایه می فهماند، و معلوم است که کنایه رساتر از تصریح است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : کلمه (صعید) به معناى رویه و پوست زمین است (آنچه از ظاهر زمین به چشم می خورد) و توصیف صعید به اینکه صعیدى طیب باشد- با در نظر گرفتن اینکه طیب از هر چیزى است که حال و وضعى به مقتضاى طبع اولیه اش داشته باشد- براى اشاره به این شرط در خاک تیمم بوده است. در آیه شریفه «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً» (اعراف/58)، نیز منظور از طیب بودن بلد- سرزمین- همین است، و ما از همین طیب بودن محل تیمم، همه شرطهایى که روایات در صعید معتبر دانسته استفاده می کنیم. و چه بسا تفسیر روح المعانى (ج 5 ص 39) و مجمع البیان (ج3 ص 52) گفته اند که مراد از طیب بودن صعید این است که خاک تیمم نجس نباشد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : اینکه فرمود: «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ» اگر در مقابل آیه قبلى که راجع به وضو بود قرار دهیم می بینیم که با یکدیگر مطابقند، یعنى آنچه در وضو دستور شستن را داده بود در تیمم دستور مسح کشیدنش را داده، پس تیمم در حقیقت همان وضو است، با این تفاوت که در وضو مسح سر و پاها واجب بود، و در تیمم ساقط شده و در وضو شستن صورت و دستها واجب بود، در تیمم از باب تخفیف ساقط شده، و به این اکتفا شده که صورت و دستها مسح شود.

این خود اشاره دارد به اینکه اعضاى تیمم همان دو عضو وضو هستند، ولى از آنجایى که خداى تعالى با مسح متعدى به حرف (با) تعبیر آورده به ما می فهماند که مسح همه صورت و همه دست که در وضو شستن آن واجب بود واجب نیست، بلکه بعضى از صورت و بعضى از دستها کافى است، این اشاره درست با آنچه از روایات که از طرق ائمه اهل البیت وارد شده منطبق است، در آن روایات محل مسح در صورت مشخص شده به ما بین رستنگاه موى سر تا ابرو، و در دست تحدید شده به مچ دستها تا سر انگشتان.

با این بیان، فساد گفتار مجمع البیان (ج 3 ص 52- 53) روشن می شود که اندازه دست را پائین ‏تر از گودى زیر بغل مشخص کرده اند و همچنین بطلان گفتار مجمع البیان (ج 3 ص 52- 53) که گفته است: در تیمم همان مقدار از دستها معتبر است که در وضو معتبر است، یعنى از مرفق تا سر انگشتان. وجه فساد این دو قول این است که مسح وقتى با حرف (با) متعدى شود دلالت بر این می کند که باید عضو ماسح به بعضى از رویه عضو ممسوح کشیده شود، و آن دو قول می گفتند به همه دستها.

به نظر می رسد که کلمه (مِن) در (منه) ابتدایى باشد، و مراد از آن این باشد که به مسح به صورت و دو دست از صعید ابتدا شود، و خلاصه همان را بگوید که سنت بیان کرده، و گفته باید نمازگزار دست خود را بر صعید بگذارد، و بدون فاصله به صورت و دو دست خود بکشد. لیکن از گفتار تفسیر المنار (ج 5 ص 126) چنین بر می آید که خواسته است بگوید حرف (من) در اینجا تبعیضى است و این نکته را می رساند که بعد از زدن دست بر صعید، مقدارى- هر چند بقدر غبار هم که شده- از آن خاک بر دست مانده را به صورت و دست بکشید. از این معنا نتیجه گرفته که واجب است صعیدى که در تیمم به کار می رود مشتمل بر خاک و غبار باشد، تا آن خاک و غبار به صورت و دست کشیده شود، و اما تیمم بر سنگ صافى که هیچ غبارى به آن بند نمی شود درست نیست، و لیکن آنچه از آیه ظاهر است همان است که ما گفتیم (و خدا داناتر است) البته این را هم بگوئیم که نتیجه اى که صاحبان این نظریه گرفته اند مختص به احتمال و نظریه آنان نیست. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بنا بر این معناى آیه چنین می شود: خداى تعالى نمی خواهد بدون جهت بار شما را سنگین کند، بلکه می خواهد با جعل طهارتهاى سه‏گانه دو کار کرده باشد، اول اینکه براى شما پاکیزگى را که خاصیت خصوص این سه دستور است حاصل کرده باشد، دوم اینکه نعمت عمومیش را که همان نعمت دین است با تشریع این سه حکم تتمیم کرده باشد، شاید شما خداى را بر نعمتش شکر کنید و خداى تعالى شما را خالص براى خود بسازد (دقت بفرمائید). [ بستن توضیحات ]

توضیح : البته باید دانست که حرج دو جور است:

1- حرجى که در ملاک حکم و مصلحت مطلوب از آن حکم پیدا می شود، که در این صورت حکم ذاتا حرجى صادر می شود، و صاحب حکم حرج را هم می خواهد، چون حکم تابع ملاک و معیار خودش است، وقتى ملاک حرجى شد قهرا حکم هم حرجى می شود، مثل اینکه فرضا یک مربى به شخصى که تحت تربیت او است و می خواهد ملکه زهد و ترک لذت را در دل او پدید آورد، به او دستور دهد که از هیچ غذاى لذت آورى استفاده نکند، که چنین حکمى در اصل حرجى است، زیرا ملاک آن حرجى است.

2- حرجى که در ملاک حکم نیست، و قهرا خود حکم هم در اصل حرجى نبوده، ولى حرجى بودن از خارج و به علل اتفاقى بر آن عارض شده، در نتیجه بعضى از افراد حکم مذکور و یا به عبارتى براى بعضى از افراد حرجى شده است که در چنین فرضى حکم در خصوص آن افراد ساقط می شود، و در غیر آن افراد به اعتبار خود باقى است، مثل وجوب قیام در نماز براى کسى که کمردرد و یا پادرد گرفته، و ایستادن برایش دشوار و حرجى و مضر شده، که حکم قیام در خصوص وى ساقط می شود، و در مورد دیگران به اعتبار خود باقى است.

اینکه خداى تعالى با آوردن کلمه (لیکن) از مطلب قبل که فرمود: «خدا نمی خواهد بر شما حرج تحمیل کند» اعراض کرد، خود دلیل بر این است که مراد از آیه شریفه این است که حرج را از ملاک حکم نفى کند و بفرماید: احکامى که خداى تعالى بر شما تکلیف کرده حرجى نیست و به منظور دشوار کردن زندگى شما تشریع نشده، (بلکه به این منظور تشریع شده که شما را پاک کند)، وجه این دلالت این است که از ظاهر گفتار آیه بر می آید که مراد از احکام جعل شده، تطهیر شما و اتمام نعمت بر شما است، نعمتى که همان ملاک احکام است، نه اینکه مراد دشوار کردن زندگى بر شما باشد، و به همین جهت هر جا که دیدیم وضو و غسل بر شما حرجى و دشوار است مثلا آب نیست و پیدا کردن آب برایتان سخت است، و یا آب هست ولى استعمال آن دشوار است، ما در آنجا تکلیف وضو و غسل را بر داشته به جاى آن تیمم را که در وسع شما است بر شما واجب می سازیم، و اما حکم طهارت که غرض اصلى ما است را به کلى از بین نمی بریم؛ این خود دلیل بر این است که ما طهارت شما و کامل کردن نعمت خود بر شما را می خوانیم، تا شاید شما شکر بگزارید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : طهارت، شرط نماز است [ بستن توضیحات ]