توضیح : مفسرین در باره وجه اتصال این آیه به ما قبل آن گفته‏اند: از آنجایى که در آخر آیه قبلى داشت:« وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ»، از این جهت براى مزید بیان فرمود: خزینه‏هاى غیب یا کلیدهاى آن، نزد خداى سبحان است، و کسى را جز او از آن آگهى و علم نیست، و او است که هر کوچک و بزرگى را مى‏داند.
لیکن این وجه، وجهى نیست که معناى حصرى را که جمله« لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ» آن را افاده مى‏کند، روشن سازد.
بهتر این است که در این باره گفته شود: ارتباط آیه مورد بحث تنها با جمله آخر آیه قبلیش نیست، بلکه با مفاد مجموع دو آیه قبل خود مرتبط است، زیرا مجموع آن دو آیه دلالت مى‏کند بر اینکه: معجزه‏اى که کفار آن را پیشنهاد کرده بودند و همچنین نتیجه آن که مساله یکسره شدن کار آنان با رسول خدا است، امرى است که تنها خداى تعالى، عالم و حاکم بر آن مى‏باشد و او است که در حکمش و در عذاب کردن ستمکاران، دچار غلط و اشتباه نمى‏شود، براى اینکه داناتر از هر کس به ستمکاران و عالم به غیب و نهان و داناى به هر خرد و کلان خود او است که نه در حکمش گمراه مى‏شود و نه چیزى را فراموش مى‏کند، و در این جهات کسى با وى شرکت نداشته و همپایه او نیست.
این معنا را دو آیه قبل افاده کرده و اینک آیه مورد بحث این معنا را اضافه مى‏کند که:
تنها خداى سبحان است که عالم به غیب و عملش شامل هر چیز است، سپس در سه آیه بعد، همین معنا را تکمیل مى‏کند، به این بیان سیاق این چند آیه سیاق آیاتى مى‏شود که در نظائر این بحث وارد شده است، مانند آیه‏اى که گفتگوى قوم خود را با آن جناب حکایت نموده و مى‏فرماید: «قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِکَنا عَنْ آلِهَتِنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ، قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أُبَلِّغُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ»(الأحقاف/22و23). [ بستن توضیحات ]

توضیح : اما اینکه در سایر آیات مربوط به این مقام، اسمى از «مفاتیح» برده نشده، بعیدنیست که مراد از «مفاتح غیب» همان خزینه‏هاى غیب باشد. از آن جمله آیات زیر است:« أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّکَ»(الطور/37)،« لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ»(الأنعام/50)،«وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ»(الحجر/21)،« وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (المنافقون/7)،« أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ»(ص/9). [ بستن توضیحات ]

توضیح : البته آن غیبهایى هم که پا به عرصه وجود و شهود و عالم حد و قدر نهاده‏اند، در حقیقت و صرفنظر از حد و اندازه‏اى که به خود گرفته‏اند، باز به غیب مطلق برمى‏گردند، و باز همان غیب مطلق هستند، و اگر به آنها شهود مى‏گوییم با حفظ حد و قدرى است که دارند، و مى‏توانند متعلق علم ما قرار گیرند، پس این موجودات هم وقتى شهودند که متعلق علم ما قرار گیرند، و گر نه غیب خواهند بود.البته جا دارد که موجودات عالم را در موقعى که متعلق علم ما قرار نگرفته‏اند" غیب نسبى" بنامیم، براى اینکه چنین غیبى، وصفى است نسبى، که بر حسب اختلاف نسبت‏ها، مختلف مى‏شود، مثلا موجودى که در خانه و محسوس براى ما است، نسبت به کسى که بیرون خانه است، غیب است، و لیکن براى ما غیب نیست، و همچنین نور و رنگ‏ها براى حس بینایى شهود، و براى حس شنوایى غیب است، و شنیدنى‏ها براى حس شنوایى شهود و براى حس بینایى غیب است و محسوسات این دو حس نسبت به انسانى که داراى آن حس است شهود و نسبت به انسان کر و کور غیب است. روى این حساب غیب‏هایى را که خداى تعالى در آیه مورد بحث، ذکر کرده، فرمود:« وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ» از نوع همین غیب‏هاى نسبى است، براى اینکه همه آنچه که در آیه ذکر شده، امور محدود و مقدرى است که تعلق علم به آن محال نیست. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این آیه دلالت دارد بر اینکه این امور در کتاب مبین قرار دارند، بنا بر این جاى این سؤال هست که آیا این امور هم از جهت غیب و هم از جهت شهودش در کتاب مى‏باشد و یا آنکه تنها از جهت غیب بودن؟ و به عبارت دیگر آیا کتاب مبین عبارت است از همین عالم کون که اجرام امور مذکور را در خود جاى داده، یا آنکه کتاب مبین چیز دیگرى است که تمامى موجودات به نحو مخصوصى در آن نوشته شده و به قسم خاصى در آن گنجانده شده است؟ به طورى که از درک درک کنندگان این عالم غایب و از حیطه علم هر صاحب علمى بیرون است؟ و معلوم است که اگر معناى کتاب مبین این باشد، محتویات آن همان" غیب مطلق" خواهد بود. باز به عبارتى دیگر: آیا موجوداتى که در ظرف این عالم قرار دارند و آیه مورد بحث به طور عموم از آنها اسم برده مانند خطوطى هستند که در کتاب قرار مى‏گیرد؟ یا آنکه مانند مطالب خارجى است که یک واقعه‏نگار معناى آن را در قالب الفاظى در کتاب خود درج نموده و آن معانى به تبع آن الفاظ با خارج منطبق مى‏گردد؟ آیا وقوع اشیاء در کتاب مبین به این معنا است و یا به آن معنا؟ از آیه شریفه« ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها»(الحدید/22) چنین برمى‏آید که نسبت کتاب مبین به حوادث خارجى نسبت خطوط برنامه عمل است به خود عمل. از آیه« وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ»(یونس/61) و آیه« لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ»(سبأ/3) و آیه« قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولى‏، قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسى‏»(طه/51و52) و از آیات دیگرى نیز این معنا استفاده مى‏شود، پس کتاب مبین- هر چه باشد یک نحوه مغایرتى با این موجودات خارجى دارد- کتابى است که نسبت به موجودات خارجى تقدم داشته و بعد از فناى آنها هم باقى مى‏ماند، عینا مانند خطوط برنامه که مشتمل بر مشخصات عمل بوده، قبل از عمل وجود داشته و بعد از آن هم باقى مى‏ماند.شاهد دیگر بر اینکه مراد از کتاب مبین معناى اول است این است که ما به چشم خود مى‏بینیم که موجودات و حوادث جهان تحت قوانین عمومى حرکت در حال تغییر و دگرگونى هستند، و حال آنکه آیاتى از قرآن دلالت دارند بر اینکه آنچه که در کتاب مبین است قابل تغییر و دگرگونى نیست، مانند آیه« یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ»(الرعد/39) و آیه « فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»(البروج/22) و آیه« وَ عِنْدَنا کِتابٌ حَفِیظٌ»(ق/4) زیرا این آیات به طورى که ملاحظه مى‏کنید دلالت دارند بر اینکه این کتاب در عین اینکه مشتمل است بر جمیع مشخصات حوادث و خصوصیات اشخاص و تغییراتى که دارند در عین حال خودش تغییر و دگرگونى ندارد.از اینجا معلوم مى‏شود که:" کِتابٍ مُبِینٍ" از یک جهت با" مفاتح غیب" و خزینه‏هاى اشیایى که نزد خدا است تفاوت و مغایرت دارد، براى اینکه خداى تعالى آن مفاتح و خزینه‏ها را اینطور وصف فرموده که داراى اندازه و قابل تحدید نیست، وقتى محدود مى‏شود که از آن خزینه‏ها بیرون شده و به این عالم که عالم شهود است نازل شود، و کتاب مبین را اینطور وصف فرموده که مشتمل است بر دقیق‏ترین حدود موجودات و حوادث.
پس" کِتابٍ مُبِینٍ" از این جهت با خزینه‏هاى غیب فرق دارد. کتاب مبین چیزى است که خداى تعالى آن را به وجود آورده تا سایر موجودات را ضبط نموده و آنها را بعد از بیرون شدن از خزائن و قبل از رسیدن به عالم وجود و همچنین بعد از آن و بعد از طى شدن دورانشان در این عالم حفظ نماید، شاهد این معنا این است که خداى تعالى در قرآن، در مواردى از این کتاب اسم برده، که خواسته است احاطه علمى پروردگار را به اعیان موجودات و حوادث جارى جهان برساند، چه آن موجودات و حوادثى که براى ما مشهود است، و چه آنهایى که از ما غایب است، و اما غیب مطلق را که احدى را بدان راهى نیست، اینطور وصف کرده که این غیب در خزینه‏ها و در مفاتحى قرار دارد که نزد خدا است، و کسى را جز خود او بر آن آگاهى نیست، بلکه بعضى آیات دلالت و یا لا اقل اشعار دارد بر اینکه ممکن است دیگران هم بر کتاب نامبرده، اطلاع پیدا کنند، و لیکن احاطه بر خزینه‏هاى غیب مخصوص خدا است. مانند آیه« فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ، لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»(الواقعه/78و79) پس خزائن غیب و کتاب مبین در اینکه هر دو شامل تمامى موجوداتند تفاوت ندارند، و همانطورى که هیچ موجودى نیست مگر اینکه براى آن در نزد خدا خزینه‏اى است که از آنجا مدد مى‏گیرد، همچنین هیچ موجودى نیست مگر اینکه کتاب مبین آن را قبل از هستیش و در هنگام پیدایش، و بعد از آن، ضبط نموده و برمى‏شمارد، جز اینکه کتاب مبین از خزینه‏هاى غیب درجه‏اش نازل‏تر است، اینجا است که براى هر دانشمند متفکرى این معنا روشن مى‏شود که کتاب مبین در عین اینکه صرفا کتابى است و بس، در عین حال از قبیل کاغذ و لوح هم نیست، زیرا که اوراق مادى، هر قدر هم که بزرگ باشد و هر طورى هم که فرض شود، گنجایش آن را ندارد که حتى تاریخ ازلى خودش، در آن نوشته شود تا چه رسد به اینکه تاریخ ازلى و ابدى موجودى دیگر در آن درج گردد، و تا چه رسد به اینکه تاریخ ازلى و ابدى تمامى موجودات در آن ضبط شود.
از بیانات گذشته، دو نکته روشن شد: اول اینکه: مراد از مفاتح غیب، همان خزینه‏هاى الهى است که مشتمل است بر غیب تمامى موجودات، چه آنها که به این عرصه پا نهاده‏اند، و چه آنها که ننهاده‏اند. و خلاصه، مفاد آیه مورد بحث، همان مفاد آیه« وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»(الحجر/21) مى‏باشد.
دوم اینکه: مراد از کتاب مبین امرى است که نسبتش به موجودات، نسبت برنامه عمل است به خود عمل، و هر موجودى در این کتاب یک نوع اندازه و تقدیر دارد، الا اینکه خود این کتاب موجودى است که قبل از هر موجودى و در حین وجود یافتن و بعد از فناى آن، وجود داشته و خواهد داشت، و موجودى است که مشتمل است بر علم خداى تعالى به اشیاء، همان علمى که فراموشى و گم کردن حساب، در آن راه ندارد.
از این جهت مى‏توان حدس زد که مراد از کتاب مبین، مرتبه واقعى اشیاء و تحقق خارجى آنها باشد که قابل پذیرفتن هیچگونه تغییر نیست. آرى، موجودات وقتى قابل تغییر نیستند که در عرصه این عالم قرار گرفته باشند، و گر نه قبل از وقوع در این عالم، عروض تغییر بر آنها ممتنع نیست، و لذا گفته‏اند:" ان الشی‏ء لا یتغیر عما وقع علیه- هیچ چیزى از آن حالتى که بر آن حال وقوع یافته تغییر نمى‏کند"و خلاصه اینکه، این کتاب کتابى است که جمیع موجوداتى را که در عالم صنع و ایجاد واقع شده‏اند، برشمرده، و آنچه را که بوده و هست و خواهد بود، احصاء کرده است، بدون اینکه کوچکترین موجودى را از قلم انداخته باشد، البته غیر این کتاب الواح و کتب دیگرى نیز هست که قابل تغییر و تبدیل بوده و محو و اثبات را مى‏پذیرد، آیه« یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ»(الرعد/39) از وجود چنین کتبى حکایت مى‏کند، براى اینکه محو و اثبات را در مقابل ام الکتاب قرار داده است و این به خوبى دلالت دارد بر اینکه این محو و اثبات هم در کتابى صورت مى‏گیرد. اینجا است که وجه اتصال آیه مورد بحث به ما قبلش روشن مى‏گردد زیرا در آیه قبل چنین داشت که: آن چیزى که شما درخواست کرده بودید و خواستید تا بین من و شما کار را یکسره کند، در تحت قدرت من نیست، و همچنین حکم به حق هم نزد پروردگار من و در حیطه علم او و در تحت قدرت او است، و به فرضى هم که از من ساخته بود و من آن را انجام مى‏دادم، کار من و شما اینطور یکسره مى‏شد که شما به عذابى که مخصوص ستمکاران است، دچار مى‏شدید، زیرا خدایى که علمش آمیخته با جهل نیست مى‏داند که بین من و شما ستمکار کدام است. این معنا را ما از جمله" وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ" و جمله" وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ" مى‏فهمیم که جمله اول اشاره مى‏کند به اینکه رسول خدا قادر بر انجام خواسته‏هاى آنان و فیصله دادن اختلاف بین خود و آنان نیست، و جمله دوم دلالت دارد بر اینکه خدایى که به همه موجودات دریا و خشکى عالم، آگاه است هرگز ستمکار را به غیر ستمکار اشتباه نمى‏کند، زیرا کوچک و بزرگى نیست، مگر اینکه در کتاب مبین او است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 3 ص 15) از احمد و بخارى در کتابهاى خود و حشیش بن اصرم در کتاب استقامت و ابن ابى حاتم و ابو الشیخ و ابن مردویه همگى از ابن عمر نقل کرده‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 361) از ابى الربیع شامی روایت کرده است.

2-در الدر المنثور(ج 3 ص 15) است که خطیب در کتاب تاریخ خود به سند ضعیفى از ابن عمر نقل کرده که گفت: رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: هیچ زراعتى بر روى زمین و هیچ میوه‏اى بر درخت نیست مگر اینکه بر آن نوشته شده است: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم- این رزق فلان ابن فلان است» آن گاه استدلال فرمود به آیه «وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ».
علامه طباطبایی:این روایت علاوه بر اینکه سندش ضعیف است، مضمونش نیز با مضمونى که آیه دارد درست منطبق نیست. [ بستن توضیحات ]