این خطاب از ناحیه خود پروردگار است، نه ملائکه که واسطه‏هاى او در مساله موت و غیر آنند. مخاطبین به این خطاب به حسب سیاق لفظ بعضى از کفارند که قبل از ایشان امت‏هایى مانندشان از جن و انس بوده و درگذشته‏اند، ظاهر سیاق چنین است، و لیکن خطاب در معناى این است که فرموده باشد: «داخل شوید در آنچه که داخل شدند گذشتگان و آیندگان شما». [ نظرات / امتیازها ]

اگر سیاق را آن طور منتظم نمود، براى این است که زمینه را براى ذکر مشاجرات اهل دوزخ و اعتراضاتى که هر تازه واردى به دوزخیان قبل از خود دارد فراهم نماید، چنان که مى‏فرماید: «إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ» (طه/64). [ نظرات / امتیازها ]

کلمه «اخت» در اینجا به معناى مثل و مانند است. [ نظرات / امتیازها ]

کلمه «ادارکوا» در اصل «تدارکوا» بوده، و معنایش رسیدن به یکدیگر است، یعنى تا آنکه همه در آتش جمع شوند. [ نظرات / امتیازها ]

«اولى» و «اخرى» یا به حسب رتبه است، و منظور از «اولى» رؤساى ضلالت و ائمه کفر است که پیروان خود را در گمراهى کمک مى‏کنند، و یا به حسب زمان و مراد اسلاف و پیشینیان است که براى آیندگان خود فتح باب ضلالت کرده و راه کج را براى آنان هموار مى‏سازند. [ نظرات / امتیازها ]

کلمه «ضعف»- به کسر ضاد و سکون عین- تکرار کننده هر چیزى را گویند، مانند عدد دو که تکرار کننده عدد یک است و عدد چهار که تکرار کننده عدد دو است، و گاهى آن را تنها به یک چیز سنجیده، مثلا مى‏گویند عدد دو ضعف عدد یک و عدد چهار دو ضعف آن است. و گاهى هم آن را به معناى چیزى مى‏دانند که به انضمام چیز دیگرى باعث تکرار شود، مانند واحد که به انضمام واحدى دیگر عدد یک را تکرار مى‏کنند، و به این اعتبار عدد یک را «ضعف» و عدد دو را «ضعفان» مى‏خوانند، و همچنین عدد دو را که زوج است «زوجین» مى‏گویند. در قرآن کریم هم این دو اعتبار به کار رفته، در آیه مورد بحث عذاب دو چندان را «ضعف»، و در آیه «ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ» آن را «ضعفین» خوانده است. [ نظرات / امتیازها ]

در جمله «قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا ...» یک نوع التفات لطیفى بکار رفته، و آن اینکه در حین مخاطبه و مشاجره با یکدیگر، خداى تعالى را مخاطب قرار داده و به یکدیگر نفرین کردند، و این التفات هم کار اشاره به ملزوم و افاده ملازمه را کرده و هم باعث ایجاز که نکته ادبى دیگرى است گردیده و در نتیجه از نقل دو محاوره و گفتگو، به نقل یکى اکتفاء شده است، چون تقدیر کلام این است که: طبقه بعدى نخست به قبلى‏ها گفتند شما از ما ظالم‏ترید، براى اینکه هم خودتان گمراه بودید و هم ما را گمراه کردید، لذا امیدواریم خداوند عذاب آتش شما را دو برابر کند- آن گاه رو به درگاه خدا آورده و عرض کردند: «پروردگارا اینان ما را گمراه ساختند، پس عذابشان را دو چندان کن. خداوند هم در جوابشان فرمود: عذاب هر دوى شما دو چندان است و لیکن نمى‏فهمید. آن گاه طبقه قبلى در جوابشان گفتند: شما از جهت خفیف بودن عذاب فضیلتى بر ما ندارید ...». [ نظرات / امتیازها ]

باید دانست که این خطاب الهى خطابى است از در قهر، تا هر دو طایفه با شنیدن آن ذلیل‏تر و معذب‏تر شوند، لذا بنا به حکایت قرآن طبقه قبلى پس از شنیدن جوابى که خداوند به نفرین طبقه بعدى داد «قالَتْ أُولاهُمْ لِأُخْراهُمْ» گفتند: «فَما کانَ لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ» کار شما بهتر از ما و عذابتان خفیف‏تر از عذاب ما نیست «فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ» بچشید عذاب را به کیفر گناهانى که در دنیا کردید. [ نظرات / امتیازها ]

در اصول کافى (ج 2 ص 31 حدیث شماره 1 باب 17) به سند خود از محمد بن مسلم از امام ابى جعفر (علیه السّلام) روایت کرده که در ذیل آیه «وَ ما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ» فرمود: چون مجرمین مردم را دعوت به راه خود مى‏کنند. و این همان مطلبى است که خداوند از مجرمین نقل کرده که موقعى که همه در دوزخ جمع مى‏شوند مى‏گویند: «قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ» و نیز در باره آنان مى‏فرماید: هر امتى که داخل دوزخ شود امت دیگر را لعنت مى‏کند تا آنکه با یکدیگر روبرو شوند، آن وقت هر کسى از دیگرى تبرى جسته و هر کس دیگرى را لعنت مى‏کند به این معنا که با یکدیگر احتجاج مى‏کنند، این به آن مى‏گوید تو مرا به اینجا کشانیدى، او جواب مى‏گوید، و همچنین هر کسى مى‏خواهد کاسه را سر دیگرى بشکند، و دیگرى را به اعتراف وادار سازد بلکه بدین وسیله خود را از عذاب عظیمى که او را احاطه کرده برهاند، غافل از اینکه امروز روز قبول عذر و روز نجات نیست.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

در آیات پیش صحنه‌ای که هنگام مرگ و بازپرسی و توبیخ فرشتگان قبض ارواح‌، دربارة افتراگویان و تکذیب کنندگان آیات خدا می‌باشد، ترسیم شده است‌. به دنبال آن‌، در این آیه شریفه‌، سخن از صحنه برخورد گروه‌های گمراه کننده و گمراه شونده در قیامت است‌؛ یعنی پس از ورود همة آن‌ها در آتش‌، برخوردشان با هم مسلک‌هایشان شروع می‌شود و هر دسته‌ای که وارد دوزخ می‌شود، به دیگری لعن و نفرین می‌فرستد و او را مسئول بدبختی خود می‌داند.( تفسیر نمونه‌، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 6، ص 166، دارالکتب الاسلامیة‌. )
2. این دشمنی‌، در آیة 64 سورة ص نیز بیان شده است‌:"إِن‌َّ ذَ َلِکَ لَحَق‌ُّ تَخَاصُم‌ُ أَهْل‌ِ النَّار؛ این یک واقعیت است‌، گفت و گوهای خصمانة دوزخیان‌." چه در آیه مورد پرسش و چه در این آیه شریفه‌، مخاطب‌، گروهی از کفّار هستند که پیش از آن‌ها، امت‌هایی از جن و انس‌، وفات یافته و به آن‌ها گفته می‌شود در همان جایی وارد شوید که سبقت گیرندگان شما وارد شده بودند. منظور از گروه اول و دوّم نیز که در آیه شریفه‌، به "اولی‌" و "اُخری‌" تعبیر شده‌، همین دو گروه متخاصمند که به حسب رتبة مقامی یا زمانی‌، یکی در گروه اول و دیگری در گروه دوّم قرار گرفته‌اند. تقدم رتبه بر حسب مقام‌، یعنی آن که سردسته‌ها و رؤسای گمراهی یا ائمة‌ُ کفر می‌باشند که پیروان خود را به گمراهی کشانده‌اند. تقدم از نظر رتبة زمانی هم‌، یعنی پیشینیانی بودند که متأخران خود را در مسیر گمراهی‌، کمک می‌کردند، زیرا آنان خود با ورود به ورطة گمراهی‌، سبب تجرّی این دسته شده و زمینه ساز گمراهی متأخرین می‌شدند.( تفسیر المیزان‌، علامه طباطبایی‌؛، ج 8، ص 113ـ114، دارالکتب الاسلامیة‌. )
3. هر چند پیشینیان‌، چه به دلیل فرماندهی در امر گرایی و چه به جهت تقدّم زمانی و سبب بودن برای تجرّی متأخران‌؛ علّت گمراهی پیروان شده و به همین دلیل نیز، مورد لعن آن‌ها قرار گرفته‌اند؛ بار مسئولیت انحراف فریب خوردگان را بر دوش کشیده‌؛ از این رو، به ظاهر باید مجازات بیش‌تری متوجه آنان شود؛ اما قرآن کریم در پاسخ به این تقاضای گروه دوّم می‌گوید:کیفر شما نیز مانند آنان‌، دو برابر است‌؛ چرا که شما به دلیل فرمان بری و قبول دعوت آن‌ها، آنان را در سردستگی و گمراهی یاری کردید و در فرض تأخّر زمانی نیز، با پیوستن به آن‌ها، سبب سیاهی لشکر آنان شدید(همان‌، ص 115. ) و این خود موجب رونق و ترویج خط گمراهی گردید. [ نظرات / امتیازها ]

دوزخیان وقتی همه گرفتار آتش شدند، پیروان و دنباله روها می‏گویند خدایا پیشوایانِ ضلالت، ما را گمراه کردند، تو عذاب آنان را دو چندان کن؛ زیرا آن هم خود معصیت کردند و هم دیگران را به دنبال خویش کشاندند. بنابراین، دو جرم دارند. در برابر، سردمداران فساد و تباهی نیز به مشاجره پیروان پرداخته گویند شما نیز معصیت کار بودید، و بر ما برتری ندارید؛ زیرا به سوء اختیار به دنبال ما آمدید. بنابراین، ما و شما در گناه یکسان و برابریم، خداوند در این‏باره چنین می‏فرماید: (قال ادخلوا فی أممٍ قد خلت من قبلکم من الجنّ و الإنس فی النّار کلّما دخلت أمّة لعنت أختها حتّی إذا ادّارکوا فیها جمیعاً قالت أخراهُم لأولاهم ربّنا هؤلاء أضلّونا فآتِهِم عذاباً ضعفاً من النّار قال لکُلٍّ ضعف ولکن لاتعلمون وقالت أولاهم لأُخراهُم فما کان لکم علینا من فضلٍ فذوقوا العذاب بما کنتم تکسبون)؛ به دوزخیان فرمان داد شما هم در زمره آن گروه از جنّ و انس که پیش از شما روانه دوزخ شدند درآیید. در این وقت هر بار که امّتی در آتش درآید همکیشان خود را لعنت کند تا وقتی که همگی در آتش به هم پیوندند، آن‏گاه پیروان و دنباله روهایشان درباره پیشوایانشان گویند: پروردگارا، اینان ما را گمراه کردند، پس عذاب آتش دو برابر به آنان بده. خدا می‏فرماید: برای هر دو دسته (پیشوایان و پیروان) عذاب دو چندان است، ولی شما نمی‏دانید و نیز پیشوایان به پیروان می‏گویند: شما را بر ما امتیازی نیست، پس به سزای آنچه به دست آوردید عذاب را بچشید.
اشاره: سرّ مضاعف و دوچندان بودن عذاب سران ضلالت این است که آنان هم گمراه شدند و هم گمراه کردند و در برابر هر گناه کیفر جداگانه است. سرّ مضاعف و دوچندان بودن عذاب پیروان ضلالت این است که آنان هم گمراه شدند و هم امامت امامان حق را رها کرده و زعامت و رهبری رهبران باطل را با سوء اختیار خود قبول کردند. از این‏رو چند گناه مرتکب شده‏اند و در برابر هر گناه کیفر جداگانه‏ای است.
[ نظرات / امتیازها ]

1- در بهشت، کینه و دشمنى نیست، سراسر صلح و صفاست ولى در جهنّم، افراد یکدیگر را لعن و نفرین مى‏کنند.
2- جنّ نیز مانند انسان، تکلیف دارد و گنهکاران هردو سرنوشتى مشابه دارند و در یک دوزخ قرار مى‏گیرند. «الجنّ والانس فى النار... لعنت اختها»
3- کفّار، یکباره وارد دوزخ نمى‏شوند، بلکه به ترتیب و نوبت. «کلما دخلت»
4- ولایت‏ها، محبّت‏ها و حمایت‏هاى غیر الهى، در قیامت به کینه و نفرین و دشمنى تبدیل مى‏شود. «لعنت اُختها»
5 - در قیامت، همه مى‏کوشند گناه خود را به گردن دیگرى اندازند یا براى خود شریک جرم پیدا کنند. «هؤلاء اضلّونا»
6- گاهى انسان کیفرهایى مى‏بیند که خود آگاه نیست. «ولکن لا تعلمون»

[ نظرات / امتیازها ]