1) رمضانی (داور) : الذِّکْر: یادآورى است. گاهى چیزى به یاد مى‏آید و مراد از آن حالتى است در نفس که بوسیله آن انسان چیزى را که معرفت و شناخت آن را قبلا حاصل کرده است‏ حفظ مى‏کند. باز اندیشى ذکر و یادآورى مانند حفظ کردن است جز اینکه واژه حفظ به اعتبار بدست آوردن و دریافتن چیزى گفته مى‏شود ولى ذکر به اعتبار حضور در ذهن و بخاطر آوردن آن است، گاهى نیز ذکر را براى حضور در دل و سخن هر دو بکار مى‏برند از این جهت گفته مى‏شود که ذکر دو گونه است: یکى قلبى و دیگرى زبانى هر یک از این یادآوریها هم دو نوع است:
اوّل- یاد و ذکرى که بعد از فراموشى است.
دوّم- ذکرى که پس از فراموشى نیست بلکه براى ادامه حفظ کردن و بخاطر سپردن است.
و لذا هر سخنى را- ذکر- گویند، و از نوع اوّل که نمونه‏هاى ذکر زبانى است.
خداى تعالى گوید: لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ - 10/ انبیاء و وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ- 50/ انبیاء هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی- 24/ انبیاء أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا- 8/ ص یعنى قرآن. و ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ- 1/ ص و وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ‏- 44/ زخرف یعنى شرافتى براى خودت و قومت و فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ- 7/ انبیاء یعنى کتاب‏هاى دینى گذشته.
و آیه قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا- 10/ طلاق گفته‏اند واژه ذکر در این آیه وصفى است در باره پیامبر صلّى اللّه علیه و آله چنانکه کلمه هم وصفى است براى حضرت عیسى از این جهت در کتابهاى دینى قبل از قرآن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله با واژه ذکر بشارت داده شده.
نوع دوّم- ذکر و یادآورى بعد از فراموشى است در آیه فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ‏- 63/ کهف که در باره ذکر زبانى و قلبى با هم است.
خداى تعالى گوید: فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً -200/ بقره همانطورى که پدرانتان را بخاطر مى‏آورید و یاد مى‏کنید خداى را بیاد آرید و آیه فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ- 98/ بقره در مشعر الحرام خداى را بیاد آرید همانطوریکه شما را هدایت کرده است و وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ- 105/ انبیاء یعنى: بعد از کتاب قبلی.
و آیه: هَلْ أَتى‏ عَلَى الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً -1/ انسان یعنى: انسان به ذات خویش چیز موجودى نبود و هر چند که در علم خداى تعالى موجود بوده.
أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ‏ - 67/ مریم آیا انکار کننده قیامت و بعث، خلقت اوّلیه خود را بیاد نمى‏آورد تا براى پذیرفتن به بازگشتن در قیامت استدلالى باشد؟
آیه وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ- 45/ عنکبوت یعنى: یاد خداوند براى بنده‏اش بزرگتر از ذکر بنده براى اوست و این آیه تشویقى است بر ذکر و یادآورى زیاد خداى تعالى.
الذِّکْرَى: یعنى ذکر زیاد که از واژه- ذکر- رساتر و بلیغ‏تر است خداى تعالى گوید: رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِکْرى‏ لِأُولِی الْأَلْبابِ- 43/ ص و وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ‏
- 55/ ذاریات و در آیات فراوان دیگر.
التَّذْکِرَة: یعنى آنچه را که بوسیله آن چیزى به یاد مى‏آید و از دلالت و امارت یعنى‏ دلیل و نشانه، عمومى‏تر و فراگیرتر است.
خداى تعالى گوید: فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ- 49/ مدثّر و کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ
- 54/ مدثّر یعنى قرآن. و- ذَکَرْتُهُ کذا: بیادش آوردم.
چنانکه خداى تعالى گوید: وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ‏- 5/ ابراهیم و فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْرى‏- 282/ بقره گفته‏اند معنایش تکرار و اعاده یادآورى او است و نیز گفته‏اند: در موضوع حکم و نوشته آن را یادآورى کنید.
بعضى از دانشمندان در فرق میان دو آیه‏اى که ذیلا نقل مى‏شود آیه فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ- 152/ بقره اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ- 49/ بقره گفته‏اند روى سخن در- فَاذْکُرُونِی یعنى مرا یاد آورید اصحاب پیامبر صلّى اللّه علیه و آله است که فضیلت و قدرت در معرفت و شناخت خداى تعالى براى ایشان با حضور داشتن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله حاصل شده بود و خداوند فرمانشان مى‏دهد که او را بدون واسطه یاد کنند.
و در آیه اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ- 40/ بقره روى سخن با بنى اسرائیل است که خداوند را جز با نعمتهایش نشناخته‏اند و به ایشان مى‏گوید که با بصیرت کامل نعمتش را که بوسیله آنها به شناسایى خداى مى‏رسند ببینند و دریابند.
الذَّکَر- نقطه مقابل- الأُنْثَى- است، خداى تعالى گوید از زبان مریم مى‏گوید وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثى‏- 36/ آل عمران آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ‏- 143/ انعام جمع ذکر- ذُکُور و ذُکْران- است.
خداى تعالى گوید: ذُکْراناً وَ إِناثاً- 5/ شورى ذَکَر بطور کنایه در معنى عضو مخصوص است.
مُذْکِر: زنى که فرزند پسر زائیده.
مِذْکَار: زنى که عادتا پسر مى‏زاید.
ناقة مُذَکَّرَة: مادینه شتر درشت اندام که به شتر نرینه شبیه است.
سیف ذو ذُکْر: شمشیرى که آبدیده و تیز است که تشبیهى است به برّندگى و قدرت کارى آن.
مُذَکَّر: شمشیرى است که بهمان درشتى تشبیه شده است.
ذُکُور البَقْل: سبزى خودرو و پر بار.
(مفردات راغب، ماده ذکر)