توضیح :

– این نگاه استقلالی که از این آیه استفاده می‌شود و آن اینکه نام خدا را در کنار نامهای دیگر نبر، مثلا در دوران طاغوت می‌گفتند بنام خدا و شاه! و این آیه از آن نهی می‌کند، این در جای خود به قوت خود باقی.

ولی در اینجا ما چند چیز را در نظر می‌گیریم:

۱٫ باید توجه داشت که این فرمان برای رسول اکرم (ص) صادر شده و به ایشان می‌گوید که اسم پروردگارت را تسبیح کن!

۲٫ آنچه که در ادامه می‌آید وجه تسبیح را هم ذکر می‌کند.

در سه صفتی که برای خدا ذکر می‌کند، دو صفت از آنها عام است ولی صفت سوم که «الذی اخرج المرعی * فجعله غثاء احوی»، نه مانند آنها عام است و نه مانند آنها مطلق است و نه مانند آنها بی‌سوال است.

اولا یک مورد است. و این خودش یک سوال ایجاد می‌کند.

بعد می‌فرماید که او آن علف را خشک می‌کند و این هم خودش یک سوال ایجاد می‌کند. این سوال را «سبح» جواب می‌دهد.

«سبح» در نگاه استقلالیش عام است ولی وجه فرمان «سبح» را سیاق مشخص می‌کند، سیاق می‌گوید که مراد از «سبح» این است اسم خدا( به آن معنا که در توضیحات اول سوره بیان شده است) یعنی فعل خدا را بی‌عیب بدانید، بی‌نقص بدانید، اگر خدا خلق می‌کند، خالق منزه است و اگر تسویه می‌کند، تسویه کننده منزه است و اگر تقدیر دارد، تقدیر منزه است و اگر هدایت کننده است، هدایت منزه است.

بنابراین اگر علفی هم می‌رویاند و خشکش می‌کند، این هم منزه است چرا که خدا این قدر برای او قدر تعیین کرده است.

پیامبر نگران است که چرا تذکرهای ایشان نتیجه نمی‌دهد و خدا با این بیان به ایشان می‌فرماید این افرادی که از دست تو فرار می‌کنند، از دست ما نمی‌توانند فرار کنند، اینها از نظام خارج نیستند و در همین چهارچوب نظامند.

نظام تکوین و تشریع هر دو مقدّر هستند ولی فرق در این است که در نظام تکوین انسان نمی‌تواند بین مقدّرات انتخاب داشته باشد، اما در نظام تشریعی انسان انتخاب‌گر است.

اگر انسان حیات دنیا را انتخاب کرد،‌ باز هم اندازه و نتیجه با خداست، اگر حیات آخرت را انتخاب کرد، باز نتیجه با خداست، چون هر دو مقدّر است و هیچ کدام خارج از تقدیر نیست، و سرّ سوره هم همین جاست که انسان می‌خواهد کدامیک از راههای مقدّر خدا را برود؟
[ بستن توضیحات ]

توضیح :

– مستثنی منه در واقع همان مفعول «لانتسی» است.

«لاتنسی شیءً الا ما شاء الله»: چیزی را فراموش نمی‌کنی مگر آنچه را که خدا بخواهد.

اما آیا مقصود از این سخن این است که خدا چیزهایی از قرآن را خواسته و پیامبر فراموش کرده است؟ خیر این نیست، بلکه مقصود از این مفهوم این است که فراموش نکردن تو تابع مشیت خداست.

در اینجا ترکیب این گونه است که:

ما : موصوله و مستثنی.

مفعول مقدر «لاتنسی» : مستثنی منه. [ بستن توضیحات ]

توضیح : برخی از مفسران معتقدند که “اعلی” صفت “اسم” است. یعنی تسبیح کن به نام بلندمرتبه پروردگارت ... سبح الله بذکر اسمه الاعلی.(مجمع البیان ج 5، ص 719) منزه دار خدای را با نام بلند مرتبه اش یعنی در تنزیه حق تعالی از اسماء حسنی مددگیر. و همه اسماء حسنی، اعلی هستند.
اما قول حق آنست که “اعلی” صفت برای “ربک” باشد. و اعلی بیانگر علت حکم قبل از خود است. سبح اسمه لانه اعلی(المیزان، ج 20، ص 297)
ربوبیت و برتر و غالب بودن خدا مقتضی آنست که او را پاک و منزه بدانیم از شرکت و نقائص.(احسن الحدیث، ج12 ص 189)
مرحوم طبرسی در معنی “اعلی” می نویسد: “القادر الذی لاقادر اقدر منه القاهر کل احد.” خداوند توانایی است که هیچکس تواناتر و قدرتمندتر از او نیست . او بر همه کس و همه چیز قهر و غلبه دارد.(همان)
نکات:
1- تعبیر به “اعلی” دلالت ندارد که غیر از او هم، علومی وجود دارد و خدا اعلی است. بلکه برای رفع توهم و تخیل برخی افراد که خود را بالاتر می دانند به کار رفته است.(اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج 14، ص 83) مانند فرعون که می گفت: “اناربکم الاعلی”(نازعات، 79 / 24) و “ما علمت لکم من اله غیری”(قصص، 28 / 38).
2- تعبیر به “اعلی” بیانگر این نکته است که او از هرکس و هرچیز و هرچه تصور کنیم و هر خیال، قیاس، گمان و وهم و هرگونه شرک خفی و جلی، برتر و بالاتر است.(تفسیر نمونه، ج 26، ص 384)
3- در روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده که حضرتش فرمودند: “اذا قرات سبح اسم بک الاعلی فقل سبحان ربی الاعلی و ان کان فیما بنبیک بین ففسک. اگر سبح اسم ربک الاعلی را خواندی. بگو سبحان ربی الاعلی . هرچند در دلت بگوئی.”(مجمع البیان ج 5، ص 719)
4- تعبیر “ربک” اشاره به اینست که پروردگاری که تو مردن را به سوی او می خوانی از پروردگار بت پرستان جداست.

http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1108589 [ بستن توضیحات ]

توضیح : جمعی از مفسران معتقدند که منظور از “اسم” مسمی است. مرحوم حسن مصطفوی از قائلین به این نظریه هستند. ایشان تصریح دارندکه مقصود از تسبیح اسم، تسبیح ذات است و اسم در همه جا اشاره به ذات و مسمی دارد. چنانچه در سبحان الله هم، مقصود تسبیح ذات است(تفسیر روشن، ج 16، ص 246) و مقصود از تسبیح ذات خدا آن است که او را از هرگونه عیب، نقص، نیاز و عجز و مانند آن پاک و مبرا بدانیم.(احسن الحدیث، ج 12، ص 188)
در مقابل نظر اول، گروهی دیگر از مفسران بر این باورند که منظور، خود نام پروردگار است. مرحوم علامه طباطبائی از معتقدان این نظر هستند. وی می فرماید: “و بالجمله تنزیه اسمه تعالی ان یجرد القول عن ذکر ما لایناسب ذکره ذکر اسمه تعالی و هو تنزیهه تعالی فی مرحله القول الموافق لتنزیهه فی مرحله الفعل. خلاصه اینکه تنزیه نام خداوند متعال زدوده شدن و مجرد شدن گفتار از آن چیزهائی است که مناسب نیست در کنار نام خدا برده شوند. این همان تنزیه خداوند در مرحله قول است که قول موافقت بافعل دادن.”(المیزان، ج 20، ص 297) همانطور که از کلام مرحوم علامه طباطبائی استفاده می شود تنزیه نام خدا یعنی این که در کنار نام خدا، نام بتها برده نشود. یا بعضی از افعال و اوصافی که مخصوص خداوند متعال است مانند آفریدن، روزی دادن، زنده کردن، میراندن و .. به غیر خدا نسبت داده نشود یا بعضی از افعالی که شایسته مقام قدس ربوبی نیست مانند ناتوانی، جهل، ستم، غفلت و ... که همگی صفات نقص محسوب می شوند، به خدا نسبت داده نشود.(همان) پس کمی در مرحله سخن گفتن چنین مواردی را مراعات نماید، در مرحله عمل کردن و فعل نیز چنین خواهد بود. هم در گفتار، هم در اعتقاد و هم در اعمال و کردارش خداوند متعال را از همه صفات نقص مبرا می داند. پس چنین کسی به توحید کامل رسیده است.
نظیر سخنان مرحوم علامه در کلام آقای قرشی در تفسیر احسن الحدیث آمده است. او می نویسد: “تسبیح اسم خدا آنست که در سخن گفتن درباره خدا، غیر خدا را به طوری که منافی پاکی باشد، با خدا قرین نکنیم و نگوئیم: غیر خدا در آفرینش یا اداره جهان دخیل می باشند. یا لیاقت پرستش دارند. این بالاخره به تنزیه ذات برمی گردد.”( احسن الحدیث، ج 12، ص 188)
در آیات دیگر خداوند متعال خطاب به رسول اکرم می فرمایند که وقتی خدا را به یکتایی یاد می کنی، مشرکان ناراحت می شوند. “و اذا ذکر الله وحده اشمأزت قلوب الذین لایومنون بالآخره و اذا ذکر الذین من دونه اذا هم یستبشرون.”(زمر، 39 / 45) در آیه دیگر بیان می دارد “و اذا ذکرت ربک فی القرآن و لوا علی ادبارهم نفورا”( اسراء، 17 / 46) از آنجائی که لفظ اسم به رب و لفظ رب به ضمیر خطاب (ک) اضافه شده، تاثیری بر نظر دوم است. زیرا معنی چنین می شود: “سبح اسم ربک الذی اتخذته ربا و انت تدعو الی انه الرب الاله” تسبیح کن نام پروردگارت که او را به عنوان رب و اله خود اختیار کردی. پس در گفتار و سخنان خود در کنار نام او، نام غیر او را که منافات با ربوبیت او دارد، قرار مده.(المیزان، ج 20، ص 297)
البته اقوال دیگری در مورد معنای تسبیح اسم بیان شده است. به عنوان نمونه: ابن عباس گفته معنی “سبح اسم ربک الاعلی” یعنی بگو: سبحان ربی الا علی(مجمع البیان ج 5، ص 719) البته تفسیر دیگری هم به ابن عباس نسبت داده شده است. که مراد به “تسبیح” نماز است. و مراد از “اسم” امر است. یعنی صل بامر ربک. به فرمان خداوند نماز بگزار.(روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ج 20، ص 235)
فراء در تفسیر این آیه گفته است: باء در تقدیر است. “سبح باسم ربک” بنام خدای، تسبیح کن. یعنی در تسبیح ذکر نام خدا را بگو.(همان) برخی هم بر این باورند که مراد از اسم، مسمی است.(مجمع البیان ج 5، ص 719).

از مجموع اقوال بیان شده نتیجه می گیریم که قول صحیح همان قول دوم یعنی قول علامه طباطبائی باشد. زیرا با سیاق آیات تناسب بیشتری دارد.

http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1108589 [ بستن توضیحات ]

توضیح : در همین تفسیر این دو واژه تعریف شده اند [ بستن توضیحات ]