- به زبان آوردن نام خداوند، درست کارى و مایه نجات است.
قد أفلح من ... و ذکر اسم ربّه
ذکر دو نوع است: ذکر با قلب و ذکر با زبان (مفردات راغب) و مراد از آن در آیه شریفه ـ به قرینه کلمه «اسم» ـ ذکر با زبان است.
2 - ذکر اوصاف خداوند و توجّه همیشگى به آنها، از آثار تزکیه است.
تزکّى . و ذکر اسم ربّه فصلّى
شناخت اسم، بدون شناخت مسمّى حاصل نمى شود (مفردات راغب) و نمى توان تکلم به الفاظى را که ذهن براى آن معنایى تصور نکرده است، «ذکر اسم» نامید. بنابراین یاد نام هاى خداوند، ملازم با یاد محتواى آنها است که بر ویژگى هاى او دلالت دارند. عطف این آیه بر «تزکّى» در آیه قبل، بیانگر مقدمه بودن تزکیه براى «ذکر اسم» است.
3 - توجّه به جلوه هاى ربوبیت خداوند، وادارسازنده انسان به عبادت و ذکر خدا و جارى ساختن نام او بر زبان است.
و ذکر اسم ربّه
4 - لزوم ذکر نام خدا پیش از نماز
ذکر اسم ربّه فصلّى
5 - به جا آوردن نماز پس از ذکر نام خداوند، مایه رستگارى است.
قد أفلح من ... ذکر اسم ربّه فصلّى
6 - یاد نام و اوصاف خداوند، سوق دهنده انسان به عبادت و نماز است.
و ذکر اسم ربّه فصلّى
7 - نمازگزاران، در صورتى رستگاراند که از تزکیه و یاد خدا برخوردار باشند.
قد أفلح من تزکّى . و ذکر اسم ربّه فصلّى
8 - ذکر نام خدا و روى آوردن به نماز، نشانه پندپذیرى از قرآن، ترس از خداوند و مایه دورى از آتش دوزخ است.
سیذّکّر من یخشى . و یتجنّبها الأشقى . الذى یصلى النار ... قد أفلح من ... فصلّى
9 - نماز، یاد خداوند و ذکر نام او است.
و ذکر اسم ربّه فصلّى
حرف «فاء» ممکن است بر ترتیب بین یاد خدا و نماز دلالت کند و نیز مى تواند تفصیل پس از اجمال باشد. در صورت دوم، نماز مصداق بارز یاد خدا خواهد بود. برداشت یاد شده، ناظر به این احتمال است.
10 - «قیل له(الصادق(ع)) «و ذکر اسم ربّه فصلّى» قال خرج إلى الجَبّانة فصلّى;(1)
به امام صادق(ع) گفته شد: [معناى] «و ذکر اسم ربّه فصلّى» [چیست] فرمود: [یعنى] به سوى صحرا بیرون رود و نماز [عید ]بخواند».
11 - «عن أبى عبداللّه(ع) أنّه قال: من تمام الصوم اعطاء الزکاة ... و من صام فلم یؤدّها فلاصوم له إذا ترکها متعمداً... إنّ اللّه عزّوجلّ بدأ بها قبل الصلاة فقال: «قد أفلح من تزکّى . و ذکر اسم ربّه فصلّى»;(2)
از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: از [شرایط ]تمام بودن روزه، دادن زکات است ... و کسى که روزه بگیرد; ولى زکات را نپردازد، روزه براى او نیست در صورتى که ترک زکات از روى عمد باشد ... خداى عزّوجلّ زکات را در ابتدا و قبل از نماز، آورده و فرموده است: قد أفلح من تزکّى . و ذکر اسم ربّه فصلّى».
12 - عن عبیداللّه بن عبداللّه الدهقان قال: دخلت على أبى الحسن الرضا(ع) فقال لى: ما معنى قوله: «وذکر اسم ربّه فصلّى» فقلت: کلّما ذکر اسم ربّه قام فصلّى، فقال لى: لقد کلّف اللّه عزّوجلّ هـذا شططاً فقلت: جعلت فداک فکیف هو؟ فقال: کلّما ذکر ربّه صلّى على محمد و آله;(3)
از عبیداللّه بن عبداللّه دهقان روایت شده که گفت: خدمت امام رضا(ع) رسیدم، پس امام از معناى سخن خداوند «و ذکر اسم ربّه فصلّى» از من سؤال نمود، عرض کردم: یعنى هر زمان که یاد پروردگارش را نمود، بایستد و نماز گزارد. امام به من فرمود: در این صورت، خداى عزّوجلّ تکلیف شاقّى نموده [و این از خداوند به دور است.] عرض کردم: فدایت شوم پس [معناى] آن چگونه است؟ فرمود: هر زمان نام پروردگارش را برد، بر محمّد(ص) و آل او صلوات بفرستد».
[ نظرات / امتیازها ] [15] پس از آن که دل پاک شد، نور پروردگارش به آن می‌تابد، پس از خدا یاد می‌کند، و خاضعانه به نماز در برابر او می‌ایستد.
«وَ ذَکَرَ اسم‌َ رَبِّهِ فَصَلّی- و از نام پروردگارش یاد کرد و نماز گزارد.»
در اینکه جا از اسم یاد کرد و صاحب اسم را خواست، و گزاردن نماز برای خود او است نه برای نام او.
دل تا پاک نشود، نور ذکر را دریافت نمی‌کند، پس هر عقده نفسانی یا گمراهی شرکی یا انحراف اخلاقی میان بنده و پروردگارش حجابی می‌کشد،بنا بر اینکه آن که برای خدا انباز قایل است، چگونه می‌تواند او را بشناسد، و آن که قلب او غرق در دوستی دنیا و آرایشهای آن است، چگونه می‌تواند برای دیدار جمال آفریدگار و نعیم او در جهان دیگر فرصت و فراغت پیدا کند!؟ مگر نگفته‌اند که:
دوستی چیزی آدمی را کور و کر می‌سازد!
نماز در اینکه جا به معنی هر حالت خشوع در برابر خدا و رسولش و در برابر همه کسانی است که رسول خشوع کردن به آنان را فرمان داده است. تسلیم تمام در برابر خداوند متعال است و به همین جهت در بعضی از نصها از آن به نماز عید تعبیر شده، و در بعضی دیگر به صلوات فرستادن بر پیامبر- صلی اللّه علیه و آله-. آری، اینکه دو مظاهری از یک حالت است، پس هر کس به خدا سلام کند به پیامبرش سلام کرده است، و هر کس نماز عید گزارد، پشت سر امامی چنین می‌کند که خدا او را منصوب کرده و پیامبر به پیروی از او فرمان داده است. آیا چنین نیست!
از امام صادق- علیه السلام- درباره اینکه گفته خدای تعالی: قَد أَفلَح‌َ مَن تَزَکّی پرسیدند، گفت: «آن کسی است که زکات فطر بدهد»، و چون در خصوص وَ ذَکَرَ اسم‌َ رَبِّهِ فَصَلّی پرسیدند، گفت: «به صحرا بیرون شد و نماز عید (فطر) گزارد».«21»
در حدیثی مأثور از امام رضا- علیه السلام- آمده است که (در تفسیر آیه) گفت: «هر وقت از پروردگار خود یاد کند، بر محمّد و آلش درود فرستد».«22»
[ نظرات / امتیازها ] وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى
و نام پروردگارش را آن گونه که باید با اخلاص یاد کرد و نماز گزارد.
به باور «ابن عباس» منظور این است که: و خدا را به یکتایى یاد نمود و براى او شریک و همتایى تصور نکرد.
و به باور پاره اى دیگر، منظور این است که: و خدا را به هنگام نماز با همه وجود به خاطر داشته باش، و ضمن امید بستن به پاداش او، از کیفر او بترس، چرا که خشوع در نماز همین است که انسان به مهر و رحمت خدا امیدوار باشد، و از کیفر او بیمناک.
از دیدگاه برخى، به هنگام آغاز نماز با یاد خدا آن را آغاز کن و بگو: اللَّه اکبر، چرا که نماز با این جمله آغاز مى گردد.
و از دیدگاه برخى دیگر منظور این است که: و نمازهاى شبانه روزى خود را با یاد و نام خدا آغاز کن.
[ نظرات / امتیازها ]