تاریخ نگارش : بیست و نهم اسفند 1390

انسجام کلی آیات قرآن
آیت الله جوادی آملی

کل آیات قرآن کریم دارای وحدتی است که حتی نمی توان یک آیه از آن را حذف کرد.
کلید واژه : قرآن، وحدت قرآن
ناشر : کتاب تفسیر قرآن در قرآن

همه آیات قرآن با آنکه بیش از شش هزار است، چنان با هم منسجم و همراه وهماهنگ هستند که به منزله یک کلامند؛ زیرا قرآن از مبدأ حکمت نازل شده و پس از اِحکام و حکیم بودن، تفصیل یافته است: (کتاب أُحکمت آیاته ثم فصّلت من لدنْ حکیمٍ خبیر)[1] و چون این تفصیل از آن حکمت، استواری و یکپارچگی سرچشمه گرفته، همه آیاتش نه تنها اختلافی با یکدیگر ندارند بلکه مثانی و متشابه هستند: (الله نزّل أحسن الحدیث کتاباً متشابهاً مثانی)[2] خداوند بهترین سخنی را نازل کرده که سراسر آن هماهنگی و همگونی است و آیاتش نسبت به هم منعطف و منثنی است.
دو امر یک سنخْ هرگاه کنار یکدیگر قرار گیرند، به آنها «اثنان» می‏گویند که هر یک ثانی دیگری است؛ زیرا هر کدام به فرد دیگر گرایش دارد. «متشابه» یعنی شبیه یکدیگر بودن. این تشابه صفت سراسر قرآن است یعنی همه آیات قرآن شبیه یکدیگرند و این غیر از متشابهِ در مقابل محکمات است، که در آینده نزدیک از آن سخن خواهیم گفت؛ زیرا ریشه اصلی آن تشابه، شبهه مذموم است.
خدای سبحان وحدت و انسجام قرآن کریم را در آیاتی، به وحدت و انسجام جهان هستی و آفرینش تشبیه کرده می‏فرماید: همانطور که در جهان آفرینش هیچ‏گونه ناهماهنگی و فطوری وجود ندارد: (هلْ تری منْ فُطور)[3] بلکه انسجام و هماهنگی بی‏نظیری سراسر عالم را دربر گرفته، قرآن کریم نیز فاقد اختلاف و تضاد درونی و کلام یکپارچه الهی است که آیات گذشته و آینده‏اش مضامین یکدیگر را تایید می‏کنند و زمینه را برای دیگری فراهم می‏سازند. هماهنگی آیات به گونه‏ای است که اگر یکی از آنها را حذف کنیم مثل آن است که همه آیات را حذف کرده‏باشیم ولذا در ایمان به قرآن حکیم هم نمی‏توان به برخی از آیات آن ایمان آورد و برخی دیگر آن را نپذیرفت؛ نمی‏شود یک اصل قرآنی را پذیرفت و اصل دیگر را قبول نداشت و گفت: (نؤمن ببعض ونکفر ببعض)[1]. در کتابی الهی که همه‏آن حق و نور است، تفکیک پذیرفته نیست. همه اصول قرآنی به هم وابسته‏است و کسانی که ابعاضی برای قرآن قایل شده و آن را به صورت اعضای پراکنده درآورده‏اند (الذین جعلوا القرآن عِضین)[2] کسانی که قرآن را پاره‏پاره کرده و برخی را پذیرفته و برخی را نپذیرفته‏اند، در حقیقت هیچ چیز قرآن را نپذیرفته‏اند.
اگر کسی یک آیه از قرآن را فهمید ولی توجّه به آیات دیگر نکرد یا از فهم آنها محروم بود، هرگز به عمق معنای همان آیه اول هم نرسیده و مفهوم ضعیفی از آیه را به دست آورده است. آیات کریمه قرآن اگر به صورت جمعی و در کنار یکدیگر فهمیده شوند، معنا و مفهوم روشن و جامعی را افاده می‏کنند. برخی از آیات که به حسب فکر ابتدایی انسانْ مبهم به نظر می‏رسد، آیات دیگر آن را روشن می‏کنند و همان گونه که در مباحث گذشته گفته شد، قرآن کریم کتاب نوری است که برخی از آیاتش در پر نوری مانند خورشیدْ و برخی چون ماهْ و برخی مانند ستارگان دیگر است، آیات پرفروغتر قرآن آیات کم‏فروغ‏را روشنتر می‏سازد و همگی در کنار هم، فضای کاملاً روشنی را برای هدایت انسان به ارمغان می‏آورند.[قرآن در قرآن - صفحه 393]