تاریخ نگارش : بیستم مهر 1391
توبه با امید پذیرفته می شود !
مسعود ورزیده
یکی از گناهان کبیره، یأس و ناامیدی از رحمت خداوند است و در کتاب قرآن کریم نیز نهی صریح از آن شده است چنانکه می‌فرماید: « ای بندگان من که بر خود ستم و اسراف کرده اید از رحمت خدا نا امید نشوید. ( زمر/53) و باز می‌فرمایند: « کیست که نا امید از رحمت خدا شود مگر گمراهان و اهل ضلالت. »( حجر/ 56 )
کلید واژه : توبه
ناشر : بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
توبه با امید پذیرفته می شود !
امید
یکی از گناهان کبیره، یأس و ناامیدی از رحمت خداوند است و در کتاب قرآن کریم نیز نهی صریح از آن شده است چنانکه می‌فرماید: « ای بندگان من که بر خود ستم و اسراف کرده اید از رحمت خدا نا امید نشوید. ( زمر/53) و باز می‌فرمایند: « کیست که نا امید از رحمت خدا شود مگر گمراهان و اهل ضلالت. »( حجر/ 56 )
خداوند متعال با نهی از نا امیدی از مغفرت خویش ، وسعت رحمت خویش را اینگونه توصیف می‌کند: خداوند متعال ضمن آیه 156 سوره هفتم (اعراف) فرموده است: «و رحمت من همه چیز را در بر گرفته است.» و ضمن آیه 43 سوره سى و سیم (احزاب) فرموده است: «و خداوند به مۆمنان مهربان است.» و ضمن آیه 53 سوره سى و نهم (زمر) فرموده است: «به آن دسته از بندگانم که بر خویشتن اسراف ورزیدهاند، بگو از رحمت خداوند نومید مشوید.» و ضمن آیه 19 سوره چهل و دوم (شورى) فرموده است:«خداوند نسبت به بندگان خود بسیار مهربان است». امام صادق (علیه السلام) فرموده است: چون روز رستاخیز فرا رسد، خداوند تبارک و تعالى چنان رحمت خود را گسترش مىدهد که ابلیس هم بر رحمت حق تعالى طمع مىبندد. (روضة الواعظین / ترجمه مهدوى دامغانى )
گر نباشد بدل فروغ امید آدمى را جهان شود زندان
نبود گر نشاط و شوق و نوید دل شود خسته، جان شود حیران
ذکر روایات در باب نهی ناامیدی از رحمت خدا
مردی از بسیاری گناهان این قدر خائف بود که از آمرزش خدا ناامید گردیده بود. حضرت امیر المۆمنین به او فرمودند: ای مرد مأیوسی از رحمت خدا، بدتر است از گناهانی که کرده‌ای.
امید داشتن بنده به آمرزش گناهانش زمانی منطقی و مورد پذیرش است که خود نیز گامی در جهت رحمت و رضای الهی برداشته و زمین وجودش را از حضور خوار و خاشاک پاک سازد تا گل امید و مغفرت و رحمت الهی در آن شکوفا گردد
و مروی است که مردی در بنی اسرائیل بود که مردم را از رحمت خدا ناامید می‌کرد و ایشان را بسیار می‌ترسانید، در روز قیامت خدا به او خواهد فرمود که : امروز من تو را از رحمت خود مأیوس می‌کنم ، همچنان که تو بندگان مرا از من نا امید ساختی .
امام صادق علیه السّلام فرمودند: یکى از حکیمان مىگفت: ناامیدى از رحمت خداوند از زمهریر هم سردتر و ناراحتکنندهتر مىباشد. ( ایمان و کفر ( ترجمه الإیمان و الکفر بحار الأنوار) )
ابو ذر غفارى گوید: رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: یکى از روزها مردى گفت به خداوند سوگند خداوند فلان شخص را نخواهد آمرزید، پروردگار فرمود چه کسى مىتواند حکم کند که فلان شخص را نخواهم آمرزید، من او را آمرزیدم و عمل آن شخصى که قاطعانه مىگفت خداوند او را نمىآمرزد بىاثر کردم و نابودش ساختم.( همان )
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند ناامیدکنندگان را روز قیامت محشور مىکند در حالى که سیاهى چهره آنها بر سفیدى غلبه دارد، مردم هنگامى که آنها را مشاهده مىکنند مىگویند اینها مردم را از رحمت خداونددورمىکردند.( همان ).
توبه
اثر ناامیدی از رحمت خدا
1) یکی از اثرات نا امیدی از رحمت خداوند باز داشتن انسان از محبت خداست. محبت خداوند سرمنشأ تمام فضایل و بالاترین آنهاست چرا که تا کسی به دیگری امیدوار نباشد او را دوست نمی دارد.
و همین امر باعث می شود فرد تمایل و رغبتی به طاعت و عبادت نداشته باشد چرا که سبب طاعت و بندگی و عبادت خدا، نشاط و آرامش خاطر و امیدواری به مکافات آن است.
2) انسان گنهکاری که از رحمت خدا نا امید و مایوس است در این حالت، گناه خویش را بزرگتر از رحمت و بخشایش خدا پنداشته و مغفرت و رحمت خدا را کوچک و حقیر می‌شمارد و این گناه در مقابل گناهی که مرتکب شده به مراتب بزرگتر و هولناک تر است چرا که در این حال او نقصی را برای خدا قائل شده و در برابر خدا بزرگتری را متصور شده است.
حضرت امام صادق علیه السّلام مىفرماید که: خوف الهى رقیب دل و دیدبان دل است و محافظت مىکند و نگاه مىدارد نفس را از افعال و اعمال بد، و رجا و امیدوارى رحمت حقّ، شفیع نفس است و به نفس مىگوید: هر چند مخالفت حکم الهى موجب خسران و بعد از رحمت است، امّا خداوند تعالى کریم است و در اعلاى مرتبه کرم و رحم است و گناه تو در جنب رحمت او قدرى ندارد، خاطر جمع دار. (مصباح الشریعة / ترجمه و شرح عبد الرزاق گیلان )
و مروی است که مردی در بنی اسرائیل بود که مردم را از رحمت خدا ناامید می‌کرد و ایشان را بسیار می‌ترسانید، در روز قیامت خدا به او خواهد فرمود که : امروز من تو را از رحمت خود مأیوس می‌کنم ، همچنان که تو بندگان مرا از من نا امید ساختی
3) کفر به خداوند. نهایت و اوج نا امیدی از رحمت خداوند کفر به خداوند است چرا که همین یأس و ناامیدی از رحمت خدا موجب سردی و بی میلی به طاعت و عبادت خدا شده و به مرور زمان حضور خداوند و اطاعت و بندگی او را در زندگی فرد کمرنگ و کمرنگ تر می‌سازد. از برخی از آیات قرآن کریم نیز معلوم می‌شود که یأس از رحمت خداموجب کفر است، چنانکه می‌فرماید:« لا ییأس من روح الله الّا القوم الکافرون» یعنی مایوس نمی شود از رحمت خدا مگر کفار. ( یوسف/ 87 )
توبه
نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود
در مقابل افراد گنهکاری که از رحمت خدا نا امیدند، گنهکارانی نیز هستند که با وجود غرق بودن در باتلاق گناهان خویش به رحمت و مغفرت خداوند دل بسته اما جهت رهایی از خویش از گرداب ضلالت و گمراهی کوچکترین حرکتی انجام نداده و با این وجود چشم امید به خداوند می‌دوزند.هر دو گروه فریب خورده شیطان هستند . در باره نا امیدان از رحمت الهی باید گفت: اینان به واسطه یأس از رحمت الهی دچار کفر شده و بدین وسیله از قرب الهی باز می مانند. در باب گروه دوم نیز باید گفت: شیطان به وسیله فریب، آنان را از طاعت و بندگی باز داشته و آنان در گرداب جهل و نادانی نگه می‌دارد.
سنان بن طریف گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم میفرمود: براى مۆمن سزاوار است که از خداوند تبارک و تعالى چنان بترسد که گویا بدوزخ سرازیر است و تا آن اندازه بوى امیدوار باشد که گویا از اهل بهشت است. (الروضة من الکافی یا گلستان آل محمد / ترجمه کمرهاى)
امید داشتن بنده به آمرزش گناهانش زمانی منطقی و مورد پذیرش است که خود نیز گامی در جهت رحمت و رضای الهی برداشته و زمین وجودش را از حضور خوار و خاشاک پاک سازد تا گل امید و مغفرت و رحمت الهی در آن شکوفا گردد.
اسحاق بن عمار گوید: عرض کردم: گروهى معصیت مىکنند و مىگویند ما به لطف خداوند امیدوار مىباشیم، اینها همین طور هستند تا مرگ آنها مىرسد فرمود: آنها در آرزو زندگى مىکنند و دروغ مىگویند، هر کس آرزو دارد دنبالش مىرود و هر کس از چیزى ترسید از او فرار مىکند. (مشکاة الأنوار / ترجمه عطاردى ) بیم و امید در کنار یکدیگر است که کارساز بوده و بنده را به سر منزل مقصود می‌رساند.
چون روز رستاخیز فرا رسد، خداوند تبارک و تعالى چنان رحمت خود را گسترش مىدهد که ابلیس هم بر رحمت حق تعالى طمع مىبندد
امید و پذیرش توبه
از حضرت رسول اکرم مروی است که خدای تعالی فرمودند که: مطمئن نشوند عبادت کنندگان به عبادتی که به امید ثواب من می‌کنند، به درستی که اگر غایت سعی خود را در طاعت بکنند و در مدت عمر نفس های خود را به زحمت بیندازند در بندگی من، باز مقصر خواهند بود و حق عبادت مرا به جا نخواهند آورد، در مقابل آنچه از من می‌خواهند از کرامات و نعیم بهشت من و از درجات عالیه در جوار من. ولیکن باید به رحمت من واثق باشند و به فضل و کرم من امیدوار باشند . مطمئن و خاطر جمع به حسن ظّن به من باشند، که هرگاه چنین باشند رحمت من ایشان را در می‌یابد، و خشنودی و آمرزش خود را به ایشان می رسانم و خلعت عفو خود را به ایشان می پوشانم. به درستی که منم خداوند رحمن و رحیم، و به این نام خود را نامیده ام.
از حضرت امام باقر ( علیه السلام ) مروی است که : دیدم در کتاب علی بن ابی طالب صلوات الله علیه که نوشته بود حضرت رسول ( صلی الله علیه و آله ) در بالای منبر فرمودند که قسم به آن خدایی که به غیر از او خدائی نیست که به هیچ مومنی خیر دنیا و آخرت داده نشده مگر به واسطه حسن ظن او به خدا و امیدورایش به او و حسن خلق او، و احتراز کردن از غیبت مومنین . و قسم به خدایی که به غیر از او خدایی نیست که خدای تعالی هیچ مومنی را بعداز توبه و استغفار عذاب نمی‌کند مگر به جهت گمان بدی که به خداوند داشته باشد و کوتاهی در امیدواری به خداوند و بد خلقی و غیبت مومنین .
از این رو می توان نتیجه گرفت بنده گنهکار، باامیدی که به رحمت ایزدی داشته و او را صاحب عفو و مغفرت می‌داند، در دایره رحمت الهی قرار گرفته و خود را مشمول بخشش او قرار میدهد و با این امید به رحمت الهی است که زمینه پذیرش استغفار وی فراهم شده و توبه وی مقبول می‌گردد.
منابع:
1)معراج السعاده / مرحوم نراقی
2) مشکاة الأنوار / طبرسی/ ترجمه عطاردى
3)الروضة من الکافی یا گلستان آل محمد / ترجمه کمرهاى
4) مصباح الشریعة / جعفربن محمد ( ع) امام ششم/ ترجمه و شرح عبد الرزاق گیلان
5) ایمان و کفر ( ترجمه الإیمان و الکفر بحار الأنوار)/ مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى- عطاردى قوچانى، عزیز الله
6) روضة الواعظین / فتال نیشابوری / ترجمه مهدوى دامغانى
7)مهدی موعود / محمد باقر مجلسی/ ترجمه بحارالانوار