تاریخ نگارش : بیست و نهم دي 1392
معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی
مرتضی هادیزاده
طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید ، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است . در این تقسیم بندی سه معیار وجود دارد :
کلید واژه : معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی
ناشر : علوم قرآنی ( آیت الله محمد هادی معرفت )
معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی
طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید ، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است . در این تقسیم بندی سه معیار وجود دارد :
الف ) معیار زمان : بیشتر مفسران معتقدند که معیار مکی یا مدنی ، هجرت پیامبر صلوت الله علیه و آله از مکه به مدینه است . هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می رود ، خواه در مدینه نازل شده باشد ، خواه در سفرها . حتی اگر سوره ای در مکه و هنگام سفر حج یا عمره و یا پس از فتح مکه نازل شده باشد ، چون پس از هجرت بوده است ، مدنی محسوب می شود . ملاک هجرت نیز ورود پیامبر صلوت الله علیه و آله به مدینه است ؛ بنابر این آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورود به مدینه ، در راه بر پیامبر صلوت الله علیه و آله نازل شده است ، مکی محسوب می شود .
ب ) معیار مکان : هر چه در مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است و هر چه در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است ، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد . پس آنچه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است و نه مدنی .
ج ) معیار خطاب : هر سوره ای که در آن ، خطاب به مشرکان باشد مکی و هر سوره ای که در آن خطاب به مومنان باشد ، مدنی است ؛ زیرا در مکه غلبه با مشرکان و در مدینه با مومنان بوده است .
همانطور که گفته شد از میان سه معیار فوق ، معیار زمان ، گزینش بیشتر مفسرین است .
چگونگی تشخصی سوره های مکی و مدنی
برای تشخیص سوره های مکی و مدنی ، ملاکهایی را مشخص کرده اند که هر یک به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانعی باشد ؛ بلکه روی هم رفته تا حدودی تعیین کننده است . به طور کلی سه ملاک برای تشخیص سوره های مکی از مدنی وجود دارد که عبارتند از :
الف ) نص و خبر ، ب ) علایم سوری و ظاهری ، ج ) علایم محتوایی و معنوی .
البته باید توجه داشت که بین معیار مکی و مدنی و ملاک تشخیص آنها خلط مبحث نشود . اکنون به نظرات برخی از بزرگان در این باره اشاره می شود :
علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری ( متوفای 732 ) می گوید :
برای شناخت مکی و مدنی دو راه وجود دارد :
الف ) سماعی ، که از راه نقل روایت به دست می آید . ب ) قیاسی که از روی ضابطه تشخیص داده می شود .
عبدالله بن مسعود می گوید : هر سوره ای که در آن ((یاایها الناس )) با ((کلّا)) آمده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطعه باشد – به جز سوره های بقره ، آل عمران و رعد که بنا بر قولی مدنی است – یا در آن قصه ی آدم علیه السلام و ابلیس آمده باشد – جز سوره های طولانی – یا سوره ای که در آن سرگذشت انبیای سلف و امتهای گذشته آمده باشد ، مکی است و هر سوره ای که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد ، مدنی است .
برخی دیگر از خصوصیاتی که برای شناخت سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اند عبارتند از :
1 – کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی خود سوره ، نوعا مکی بودن آنرا می رساند و بلند آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره ، نوعا مدنی بودن آنرا اثبات می کند .
2 – لحن تند و شدید سوره ، بیشتر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج و مقاومت در مقابل حق بوده اند ؛ ولی لحن ملایم و خفیف ، بیشتر مدنی بودن سوره را می رساند که بیشتر خطاب به مومنین است .
3 – بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی های سوره های مکی است ؛ حال آنکه در سوره های مدنی ، بیشتر از تفاصیل احکام و بیان شریعت اسلام سخن گفته شده است .
4 – دعوت به پایبند بودن ب اخلاق و استقامت در رای و سلامت عقیده و ترک لجاج وعناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه های تهی و بی اساس آنان ، از خصایص سوره های مکی است ؛ ولی برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و اندیشه ها و همچنین مبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنها از ویژگیهای سوره های مدنی است .
5 – غالبا خطابهایی که با عنوان (( یا ایها الناس )) آمده است از ویژگیهای سوره های مکی است و عنوان (( یا ایها الذین آمنوا )) از خصایص سوره های مدنی است .
البته این ویژگیها هرگز کلیّت ندارد ؛ بلکه صرفا درباره برخی از سورها صدق می کند و در صورتی که چندین خصیصه با هم جمع باشد و نص معارضی نیز در میان نباشد ، قابل اعتماد است و موجب قوت احتمال می شود و در این حالت است که نتیجه ، کاربرد فقهی ، تاریخی و ... خواهد داشت .
منبع : علوم قرآنی ( آیت الله محمد هادی معرفت )