تاریخ نگارش : دوم ارديبهشت 1390
معیار و ملاک تشخیص سورههاى مکى و مدنى
فاطمه نصیری خلیلی
86 سوره مکى و 28سوره مدنى است
کلید واژه : مکی، مدنی
ناشر : کلوب قرآن سفره‌ی آسمانی برای زمینیان
طبق آمارى که از روایات ترتیب نزول به دست مىآید،86 سوره مکى و 28سوره مدنى است که در این گروه بندى سه معیار وجود دارد:
1- معیار زمان:بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکى یا مدنى بودن هجرتپیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از مکه به مدینه است. هر سورهاى که پیش از هجرت نازل شده مکىو هر سورهاى که پس از هجرت نازل شده است مدنى به شمار مىرود،خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتى در مکه در سفر حجیا عمره یا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنى محسوب مىشود.ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است.بنابر این آیاتى که پس از هجرت از مکه و پیش از ورودبه مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مکى محسوب مىشود.مثلا آیه ان الذیفرض علیک القرآن لرادک الى معاد... (1) بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج ازمکه در راه بر پیامبر نازل شده،مکى است.
2- معیار مکان:هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکى است.و هر چهدر مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنى است، خواه پیش از هجرت یا پس از آننازل شده باشد.پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکى است و نهمدنى.در این زمینه جلال الدین سیوطى روایتى آورده است که پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند:
<انزل فى ثلاثة امکنة:مکة و المدینة و الشام»که طبق گفته ابن کثیر،مقصود از شامتبوک است (2) .
3- معیار خطاب:هر سورهاى که در آن،خطاب به مشرکان مىباشد مکى و هرسورهاى که در آن خطاب به مؤمنان مىباشد،مدنى است.در این زمینه ازعبد الله بن مسعود حدیثى آوردهاند که گفته است:<هر سوره که یا ایها الناس در آنبه کار رفته باشد،مکى است و هر سوره که یا ایها الذین آمنوا در آن به کار رفته باشدمدنى است» (3) ،زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان. البته درسورههاى مدنى مانند سوره بقره، یا ایها الناس به کار رفته که کلیت این معیار راخدشهدار مىکند.
براى تشخیص سورههاى مکى و مدنى،ملاکهایى را مشخص کردهاند که هریک به تنهایى نمىتواند ملاک جامع و مانع باشد.بلکه این ملاکها روى هم رفته تاحدودى تعیین کننده است.به طور کلى ملاکها و علایم براى تشخیص،عبارتاست از:1)نص و خبر،2) علایم صورى و ظاهرى،3)علایم محتوایى و معنوى.
علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبرى(متوفاى 732)مىگوید:<براىشناخت مکى و مدنى دو راه وجود دارد: سماعى،که از راه نقل و روایتبه دستمىآید.قیاسى،که از روى ضابطه تشخیص داده مىشود».آن گونه که علقمة بن قیس(متوفاى 62)از عبد الله بن مسعود روایت کرده است:<هر سورهاى که در آن یا ایهاالناس آمده باشد یا لفظ<کلا»استعمال شده باشد یا در ابتداى آن حروف مقطعباشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سوره رعد که بنا بر قولى مدنى است-یادر آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد-جز سورههاى طولانى-یا سورهاى که در آنسر گذشت انبیاى سلف و امتهاى گذشته آمده باشد مکى است،و هر سورهاى کهدر آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد،مدنى است» (4) .
*** برخى خصوصیات دیگرى براى شناختسورههاى مکى و مدنى ذکر کردهاندکه عبارت است از:
1- کوتاهى آیات درون یک سوره و نیز کوتاهى سوره،نوعا مکى بودن آن رامىرساند.و بلندى آیههاى یک سوره علاوه بر بلندى سوره نوعا مدنى بودن آن راثابت مىکند.
2- لحن تند و شدید سوره بیشتر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بودهاند،ولى لحن ملایم و خفیف، مدنى بودن سوره رامىرساند که بیشتر خطاب به مؤمنین است.
3- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگىهاىسورههاى مکى است.و در سورههاى مدنى بیشتر از تفاصیل احکام و بیانشریعت اسلام سخن گفته شده است.
4- دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در راى و سلامت عقیده و ترکلجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشههاىتهى و بىاساس آنان،از خصایص سورههاى مکى به شمار مىرود.در حالى کهبرخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روى در عقاید و افکار و اندیشهها و نیزمبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگىهاى سورههاى مدنى است.
5- غالبا خطابها با عنوان یا ایها الناس... از ویژگىهاى سور مکى است و باعنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سور مدنى است.
البته این ویژگىها هرگز کلیت ندارد،بلکه صرفا درباره برخى از انواع صدقمىکند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نصمعارضى در میان نباشد،قابل اعتماد است،و موجب قوت احتمال و اطمینانمىشود.در این صورت است که نتیجه کار برد فقهى و تاریخى و غیره دارد.بنابر اینملاک تشخیص مکى و مدنى،یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعى مىگویند.یااجتهاد و شواهد ظاهرى و صورت جمله بندى و داشتن سجع و وزن و کوتاهى آیاتو سورههاستیا شواهد محتوایى است.بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید واحکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکى و مدنى بودن سوره است.
------------------------------------------------------------------------
1- قصص 28:85.
2- الاتقان،ج 1،ص 23.
3- المستدرک،ج 3،ص 18-19.
4- البرهان،ج 1،ص 189.