تاریخ نگارش : هشتم اسفند 1392
اسامی سوره ها
مرتضی هادیزاده
اسامی سوره ها مانند تعداد آیات هر سوره توفیقی است و با صلاحدید شخص پیامبر صلوة الله علیه و آله نامگذاری شده است .این نامگذاری به شیوه ی عرب و با کوچکترین مناسبت انجام می گرفته است . به طور مثال :
کلید واژه : اسامی سوره ها
ناشر : علوم قرآنی ( آیت الله محمد هادی معرفت )
اسامی سوره ها
اسامی سوره ها مانند تعداد آیات هر سوره توفیقی است و با صلاحدید شخص پیامبر صلوة الله علیه و آله نامگذاری شده است .این نامگذاری به شیوه ی عرب و با کوچکترین مناسبت انجام می گرفته است . به طور مثال :
سوره نساء : در هفده آیه از این سوره احکام نساء به تفصیل آمده است .
یونس : تنها سوره ای است در قرآن که از حالات حضرت یونس سخن به میان آمده است .
حجر: تنها سوره است که در آن از اصحاب حجر ، سخن به میان آمده است .
نحل : تنها سوره ای است که از نحل ، سخن به میان آمده است .
کهف : تنها سوره ای است که در آن درباره اصحاب کهف مطلبی آمده است .
به گونه ای که ملاحظه شد در نامگذاری سوره ها مناسبتی وجود دارد . البته عللی که در اینجا ذکر شد انحصاری نیست و در نامگذاری ، کمترین مناسبت کافی است .
تعدد نام برخی سوره ها
بیشتر سوره ها فقط یک نام دارد ؛ اما برخی دو یا سه یا بیشتر که این تعدد در نام به جهات خاصی بوده است . در اینجا به عنوان نمونه به سوره حمد اشاره می کنیم . جلال الدین سیوطی بیش از بیست نام برای این سوره آورده است ؛ اما این سوره علاوه بر حمد ، سه نام معروف دارد که در ذیل به آنها و وجه تسمیه هر کدام می پردازیم :
الف ) فاتحة الکتاب : از آن جهت بدین نام خوانده شده که نخستین سوره ی قرآن است ، نه آنکه فقط در مصحف شریف به عنوان اولین سوره ثبت شده ، لبکه اولین سوره کاملی است که از آسمان فرود آمد .
ب ) امّ الکتاب : امّ به معنای مقصد و هدف است و سوره حمد بدین جهت امّ الکتاب خوانده شده که تمام اهداف و اغراض قرآنی در این سوره ی کوتاه فراهم شده است . از این رو این سوره را افضل سوَر قرآنی به شمار آورده اند .
ج ) السبع المثانی : چون سوره ی حمد مشتمل بر هفت آیه و از سوره های کوتاه است – که به آنها مثانی گفته می شود – السبع المثانی خوانده شده است . مثانی به معنای قابل تکرار است که سوره ها ی کوتاه بیش از سوره های بلند تلاوت می شوند .
نمونه هایی از نامهای متعدد سوره ها در زیر ارائه می شود :
توبه ( برائت ) نبأ ( عمّ)
اسراء ( سبحان ، بنی اسرائیل) بیّنه (لم یکن )
نمل ( سلیمان ) ماعون ( دین ، أرأیت )
نامهای گروهی سوره های قرآن
برای برخی سوره ها ، نامهای گروهی نهاده شده که به شرح زیر است :
1 – سبع طِوال : هفت سور ی طولانی بقره ، آل عمران ، نساء ، أعراف , أنعام ، مائده و دو سوره ی انفال و برائت که به جای یک سوره شمرده شده اند .
2 – مئین : سوره هایی که عدد آیات آنها از صد متجاوز است ، ولی از لحاظ حجم به سبع طوال نمی رسند . دوازده سوره با این وصف وجود دارد که عبارتند از : یونس ، هود ، یوسف ، نحل ، اسراء ، کهف ، مریم ، طه ، انبیا ، مومنون ، شعراء و صافات .
3 – مثانی : سورهایی که عدد آیات آنها زیر صد قرار دارد . از این جهت به آنها مثانی گفته می شود که قابل تکرارند و به جهت کوتاه بودن ، بیش از یک مرتبه تلاوت می شوند . این گروه نزدیک به بیست سوره هستند .
4 – حوامیم : هفت سوره ای که با حروف (( حم)) شروع می شوند و عبارتند از : مومن ، فصّلت ، شوری ، زخرف ، دخان ، جاثیه و احقاف .
5 – ممتحنات : نزدیک به بیست سوره اند و عبارتند از : فتح ، حشر ، سجده ، طلاق ، قلم ، حجرات ، تبارک ، تغابن ، منافقون ، جمعه ، صف ، جن ، نوح ، مجادله ، ممتحنه و تحریم .
6 – مفصّلات : به سوره هایی گفته می شود که فواصل آیات آنها کوتاه است . این سوره ها از سوره ی الرحمن تا آخر قرآن هستند ( به جز چند سوره ای که از ممتحنات یا مئین شمرده شده اند .
تعداد سوره های و آیات قرآن
قرآن با 114 سوره نازل شده و به همین صورت فعلی ، نه کم و نه زیاد ، از طریق پیامبر صلوة لله علیه و آله با نقل صحابه و تابعین به دست ما رسیده است . این عدد متواتر است ؛ زیاد بر این فاقد اعتبار و کمتر از این فاقد دلیل است .
تعیین فواصل آیات ( یعنی اینکه هر آیه تا کجا ادامه دارد ) ، امری اجتهادی نیست ؛ بلکه امری است توفیقی که با دستور و نظر پیامبر اکرم صلوة لله علیه و آله بوده و از آن بزرگوار منقول است . این گونه نیست که با تمام شدن مطلب ، آیه پایان یابد ؛ چه بسا در وسطِ مطلب و در اثناءِ آن ، آیه تمام می شود با آنکه مطلب هنوز نا تمام است و در آیه ی بعد تمام می شود . پس کوتاهی و بلندی هر آیه به مطلب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفا امر توفیقی است . ( اینکه گذشتگان در تعداد آیات اندکی اختلاف نظر دارند ، بدین جهت است که پیامبر صلوة لله علیه و آله احیانا در جایی از آیه توقف فرموده و به تلاوت ادامه نمی دادند . به همین دلیل گمان می رفت که آیه تمام شده است .
از ابن عباس نقل شده است که : کل آیات قرآن 6600 آیه و همه ی حروف قرآن 320671 حرف است . در تعداد کلمات قرآن اختلاف است ؛ برخی 77277 ، دسته ای 77934 ، گروهی 77434 و عده ای 77807 کلمه شمرده اند .
تعداد صحیح آیات ، طبق روایت کوفیان – که صحیح ترین و قطعی ترین روایات است – 6232 آیه است که از مولی علی امیر مومنان علیه السلام روایت شده است . اکنون تعداد آیات قرآن در مصحف شریف همین رقم است . این شمارش مبنی بر آن است که اولا : (( بسم الله الرحمن الرحیم )) در سوره حمد یک آیه محسوب شود و در دیگر سوره ها آیه مستقل به حساب نیامده باشد . ثانبا : حروف مقطعه در اوایل سوره یک آیه محسوب شود .