تاریخ نگارش : هفدهم تير 1390
مثل در قرآن (3)
فاطمه نصیری خلیلی
قلوب سنگی ، دانه بی‌حاصل ، بوستان سرسبز
کلید واژه : قلب سخت، بی‌حاصل، ریاکار، انفاق، صدقه
قلوب سنگی
" ثم قست قلوبکم من بعد ذلک فهی کالحجارة او اشدّ قسوة و انّ من الحجارة لما یتفجرمنه الانهار و ان منها لما یشقق فیخرج منه الماء و انّ منها لما یهبط من خشیة الله و ماالله بغافل عما تعملون ." ( بقره / 74)
" سپس دلهای شما بعد از این سخت گردید، همانند سنگ، یا سخت تر از آن، چرا که از برخی سنگها، جویهایی بیرون می زند، و پاره ای از آنها می شکافد و آب از آن خارج می شود، و برخی از آنها از بیم خدا فرو می ریزد، و خدا از آنچه می کنید غافل نیست."
این آیه پس از ماجرای قتلی که در بنی اسرائیل اتفاق افتاد و خداوند متعال برای این که قاتل شناخته شود بنا به در خواست موسی (ع) دستور داد که گاوی را ذبح کنند و عضوی از آن را به بدن مقتول بزنند تا او زنده شود و قاتل را معرفی کند و بهانه جویی های بی شمار بنی اسرائیل آمده است.
خداوند متعال پس از آن که در آیات قبلی این سوره، ماجرای بهانه جویی های بنی اسرائیل را بیان فرموده است. درآیه 72 سوره بقره ماجرا را به صورت مختصر چنین بیان می فرمایند: و به خاطر آورید هنگامی را که فردی را به قتل رساندید سپس درباره قاتل او به دیگری پرداختید و خداوند آنچه را مخفی کرده بودید- حقیقت ماجرای قتل- را آشکار ساخت.
از مضمون این آیات و حتی مطالعه این داستان که در فصل 21 سفر تثنیه جمله 1 تا 9 تورات فعلی آمده است می توان به خوبی به قساوت و سنگدلی بنی اسرائیل پی برد.
بنی اسرائیل پس از دیدن آن همه معجزات به چشم خویش و حضور پیامبر بزرگ خدا حضرت موسی در بین آنها و مشاهده معنویت و صلابت او، بازهم تسلیم امر خداوند متعال نشدند به همین جهت خداوند متعال دلهای آنها را از سنگ سخت کوهها نیز سخت تر می نامد زیرا از دل بعضی از سنگهای کوه چشمه های آب زلال سرازیر است و یا از شکاف بعضی از سنگها قطرات آب تراوش می کند و قطعه هایی از سنگهای قله ها از قله جدا شده و به پایین می افتد... به هر حال جوششی، تراوشی، حرکتی در سنگ کوهها به وجود می آید اما دلهای سخت کفار در برابر حق و حقیقت فاقد هر گونه تغییری، حرکتی، جوشش عواطف و علم و محبتی است و هیچ از خدا ترسی ندارند.
در 132 آیه از قرآن عظیم استعمال مجازی قلب برای کسب علم و دانش و محل عواطف و احساسات آمده است.(1)
مولوی نیز در این باره گفته است:
ز انبیا ناصح تر و خویش لهجه تر
کی بود که کوفت دمشان در حجر
ز آنکه سنگ و کوه در کار آمدند
می نشد بدبخت را بگشاده بند
آنچنان دلها که بدشان ما و من
نعتشان شد " بل اشد قسوة "(2)
دانه بی حاصل
" یا ایها الذین امنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن والاذی کالذی نیفق ماله رئاء الناس و لا یومن بالله و الیوم الاخر فمثله کمثل صفوان علیه تراب فاصابه وابل فترکه صلدا لا یقدرون علی شیء مما کسبوا و الله لایهدی القوم الکافرین." ( بقره /264)
" ای کسانی که ایمان آورده اید، صدقه های خود را با منت و آزار، باطل مکنید، مانند کسی که مالش را برای خود نمایی به مردم، انفاق می کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد. پس مثل او همچون مثل سنگ خارایی است که برروی آن، خاکی – نشسته – است، و رگباری به آن رسیده و آن – سنگ – را سخت و صاف بر جای نهاده است.
آنان – ریاکاران – نیز از آنچه به دست آورده اند، بهره ای نمی برند؛ و خداوند، گروه کافران را هدایت نمی کند."
در این آیه، خداوند متعال برای انفاق مردم ریاکار که از انفاق به مردم قصد خود نمایی دارند نه رفع مشکل فقرا و رضایت خداوند متعال، مثال دانه ای را زده است که این دانه را بر روی تخته سنگی که خاک کمی دارد بریزند و سپس باران تندی بر آن ببارد و دانه و اندک خاک موجود را شسته و از بین ببرد و این دانه هیچ امکان رشد و نموی نیابد.
می دانیم برای این که دانه ای رشد کند نیاز به خاک مناسب و به اندازه و باران کم دارد به طوری که تبدیل به سیلاب نشود ولی وقتی کار برعکس شود یعنی خاک کم و باران شدید و زیاد شود، آن هم بر روی تخته سنگی باشد سیلاب، خاک و دانه را از بین می برد.
قرآن اعمال ریاکارانه و انفاقهای آمیخته با منت و آزار را که از دلهای قساوتمند سرچشمه می گیرد، تشبیه به آن قشر کم خاک می کند که روی سنگ سختی را پوشانده است و هیچ گونه بهره ای از آن نمی توان برد بلکه زحمت برزگر را نیز بر باد می دهد!(3)
مولوی در مثنوی معنوی در این باره سروده است:
بانگ می آید که ای طالب بیا
جود محتاج گدایان چون گدا
جود می جوید گدایان و ضعاف
همچو خوبان که آینه جویند صاف
چون گدا آینه جود است هان
دم بود بر روی آینه زیان
پس از آن فرمود حق در والضحی
بانگ کم زن ای محمد(ص) برگدا
بوستان سرسبز
" و مثل الذین ینفقون اموالهم آبتغاء مرضات الله و تثبیتاً من انفسهم کمثل جنة بربوة اصابها وابل فاتت اکلها ضعفین فان لم یصبها وابل فطل و الله بما تعملون بصیر." ( بقره /265)
" و مثل – صدقات – کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند، همچون مثل باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد – که اگر – رگباری بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اکثر رگباری هم بر آن نرسد، باران ریزی – برای آن بس است – و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست."
در این مثل خداوند متعال حال کسانی را که برای رضای خداوند متعال و تقویت ایمان خویش و یاری مستمندان انفاق می کنند به بوستان سرسبز و شادابی تشبیه کرده است که از بارانهای ریز و درشت سیراب می شود و محصولاتی ممتاز و پر برکت می دهد و دیوار آن هم برای هر بیننده ای نشاط آفرین و مسرت بخش است. زمین مرتفع و حاصل خیز وقتی در برابر نسیم و آفتاب و باران قرار گیرد.
برکتهای درونی خویش را ظاهر می سازد و انواع گیاهان و درختان و بوته های مفید و ارزشمند در آن پرورش می یابند زیرا دارای زمینه مساعد یعنی خاک حاصل خیز و عوامل مناسب یعنی باران و آفتاب بذر سالم است. کسی هم که به خداوند ایمان دارد و دور از دیار و خودنمایی انفاق می کند، انفاق خویش را مانند دانه ای در زمینه لطف خدا می کارد و رحمت و بخشش الهی نیز مانند آفتاب و باران بهر آن می تابد و می بارد تا انفاق او را تبدیل به باغی از باغهای بهشتی نماید.
پی نوشت ها:
1- المعجم المفهرس القرآن، ص 549.
2- مثنوی معنوی، ج 5، ص 470.
3- تفسیر نمونه، ص 242.