تاریخ نگارش : بیست و هشتم مرداد 1390
عوامل مؤثر در انفاق
رضا رضائی
انفاق یکی از واژه‌های قرآنی و اسلامی است و از مهم‌ترین مباحث اقتصادی اسلام است. تعدد آیاتی که در بحث انفاق مطرح شده است علاوه بر نشان دادن اهمیت انفاق به تأثیرگذاری آن در اقتصاد اسلامی و وضع زندگی دنیوی مردم جامعه دینی نیز اشاره دارد.
نخستین شرط انفاق، در راه خدا بودن آن است
نخستین شرط انفاق، در راه خدا بودن آن بیان شده است یعنی وقتی این بذل ما و هدیه اقتصادی به افراد بی‌بضاعت جامعه، انفاق نام می‌گیرد و موجب رحمت الهی و ایجاد برکت در زندگی می‌گردد که با انگیزه الهی و در راه خدا صورت گرفته باشد.
ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و به فرموده اهل بیت(ع) بهار آن است. اگر چه تلاوت آیات قرآن و حتی نگاه کردن به صفحات قرآن کریم نیز دارای اجر و پاداش الهی است؛ اما تدبّر در آیات قرآن دستور اکید خود قرآن و سفارش جدی پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است، تا جایی که فرموده‌اند در تلاوت قرآنی که همراه با تدبر نباشد، خیری نیست.
انفاق ، مهم‌ترین مبحث اقتصادی اسلام
اما آیه امروز آیه 195 سوره «بقره» است: «وَأَنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» در راه خدا انفاق کنید و ( با ترک انفاق) خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد.
نخستین شرط انفاق، در راه خدا بودن آن بیان شده است یعنی وقتی این بذل ما و هدیه اقتصادی به افراد بی‌بضاعت جامعه، انفاق نام می‌گیرد و موجب رحمت الهی و ایجاد برکت در زندگی می‌گردد که با انگیزه الهی و در راه خدا صورت گرفته باشد
انفاق یکی از واژه‌های قرآنی و اسلامی است و از مهم‌ترین مباحث اقتصادی اسلام است. تعدد آیاتی که در بحث انفاق مطرح شده است علاوه بر نشان دادن اهمیت انفاق به تأثیرگذاری آن در اقتصاد اسلامی و وضع زندگی دنیوی مردم جامعه دینی نیز اشاره دارد.
انفاق در قرآن معنایی تمام دارد و هر گونه زکات، صدقه واجب و مستحب و حتی کمک‌های غیر نقدی و بلکه غیرمادی را هم شامل می‌شود.(1)
آیات قرآن وقتی بحث انفاق را مطرح می‌کنند، هر کدام به گوشه‌ای از بحث انفاق پرداخته و ویژگی و شرایط آن را بیان می‌دارند.
حضرت امیرالمؤمنین امام علی(ع) فرمودند: هر کار نیکویی که برای رضای خداوند متعال انجام نگیرد، زشتی ریا بر آن است و میوه‌اش، زشتی کیفر باشد
در این آیه شریفه نخستین شرط انفاق، در راه خدا بودن آن بیان شده است یعنی وقتی این بذل ما و هدیه اقتصادی به افراد بی‌بضاعت جامعه، انفاق نام می‌گیرد و موجب رحمت الهی و ایجاد برکت در زندگی می‌گردد که با انگیزه الهی و در راه خدا صورت گرفته باشد.(2)
پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ع) فرمودند: خداوند متعال تنها آن عملی را می‌پذیرد که خالص و محض رضای او باشد.
همچنین حضرت امیرالمؤمنین امام علی(ع) فرمودند: هر کار نیکویی که برای رضای خداوند متعال انجام نگیرد، زشتی ریا بر آن است و میوه‌اش، زشتی کیفر باشد.(3)
انفاق به عنوان یک عمل نیک معرفی شده است که باعث جلب محبت حضرت حق می‌گردد
آنچه مهم است و باید در اقتصاد اسلامی مدنظر قرار بگیرد بحث توحید و یگانه پرستی در عمل است. در مکاتب بشری اقتصاد فقط بین خلق خدا (مردم) تعریف می‌شود ولی در اقتصاد اسلامی خدا محور قضیه است و اگر بهترین حرکت اقتصادی هم صورت پذیرد ولی خداوند در آن لحاظ نشود از نظر اسلامی پسندیده نیست و اصلاً اقتصاد جامعه اسلامی وقتی شکوفا می‌شود که فعالیت‌های اقتصادی در آن طبق نظر بیت‌الاسلام و برای رضای خداوند صورت پذیرد.
در قسمت دوم این آیه ترک انفاق برابر با هلاکت مطرح شده است و در قسمت آخر آیه شریفه، انفاق به عنوان یک عمل نیک معرفی شده است که باعث جلب محبت حضرت حق می‌گردد.
در معنای قسمت دوم آیه شریفه برخی از مفسرین منظور را اسراف و زیاده‌روی در انفاق می‌دانند؛ یعنی با زیاده‌روی در انفاق خود را هلاک نکنید، ولی غالب مفسران معنای آیه را تهدید بخل می‌دانند یعنی با بخل و انفاق نکردن خود را به ورطه هلاکت می‌کنید.
در تفسیر اثنی‌عشری در ذیل این قسمت آیه حدیث از رسول خدا (ع) نقل شده است که حضرت فرمودند:بخیل ازقرب الهی دور است و از بهشت دور و به آتش جهنم نزدیک است.(4)
ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و به فرموده اهل بیت(ع) بهار آن است. اگر چه تلاوت آیات قرآن و حتی نگاه کردن به صفحات قرآن کریم نیز دارای اجر و پاداش الهی است؛ اما تدبّر در آیات قرآن دستور اکید خود قرآن و سفارش جدی پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است، تا جایی که فرموده‌اند در تلاوت قرآنی که همراه با تدبر نباشد، خیری نیست
در ادامه این تفسیر آمده است که این آیه شریفه عام است. (5) نسبت به تمام مکلفین و در انفاق در کلیه خیرات و راه خدا مطلقاً و مراد به انفاق به طریق اقتصاد است. انفاق فی‌سبیل‌الله در چندین آیه دیگر قرآن نیز مورد تأکید قرار گرفته است.
پاک بودن مال ، اساس انفاق است
مطابق آیه 267 سوره «بقره» خداوند تعالی کیفیت مالی را که انفاق می‌شود بیان کرده و می‌فرماید باید از اموال طیب باشد نه خبیث، یعنی مالی که فقیر با رغبت آن را بگیرد نه با کراهت و اغماض به این ترتیب اساس انفاق پاک بودن مال است.
ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و به فرموده اهل بیت(ع) بهار آن است. اگر چه تلاوت آیات قرآن و حتی نگاه کردن به صفحات قرآن کریم نیز دارای اجر و پاداش الهی است؛ اما تدبّر در آیات قرآن دستور اکید خود قرآن و سفارش جدی پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است، تا جایی که فرموده‌اند در تلاوت قرآنی که همراه با تدبر نباشد، خیری نیست.
شرط پاک بودن را شرایط اساس انفاق مطرح می‌کند و برای آنکه مخاطب، بیشتر به زشتی این عمل (انفاق از مال ناپاک) پی ببرد، این طور بحث را جا می‌اندازد که اگر اموال ناپاکی را به خود شما بدهند علاقه‌ای به پذیرش آن‌ها نشان نمی‌دهید پس با دیگران همان کنید که دوست دارید با شما رفتار شود
آنچه برای خود دوست داری ، برای دیگران هم دوست بدار
اما امروز آیه 267 سوره «بقره» است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَیَمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِیهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید از قسمت‌های پاکیزه اموالی که به دست آورده‌اید، و از آنچه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم، را انفاق کنید، و برای انفاق به سراغ قسمت‌های ناپاک نروید در حالی که خود شما، (به هنگام پذیرش اموال) حاضر نیستید آن‌ها را بپذیرید مگر از روی اغماض و کراهت! و بدانید خداوند، بی‌نیاز و شایسته ستایش است.
این آیه شریفه کیفیت مالی که قرار است مورد انفاق قرار بگیرد را مورد بحث قرار داده و شرط پاک بودن را شرایط اساس انفاق مطرح می‌کند و برای آنکه مخاطب، بیشتر به زشتی این عمل (انفاق از مال ناپاک) پی ببرد، این طور بحث را جا می‌اندازد که اگر اموال ناپاکی را به خود شما بدهند علاقه‌ای به پذیرش آن‌ها نشان نمی‌دهید پس با دیگران همان کنید که دوست دارید با شما رفتار شود.(6)
«صاحب مجمع‌البیان» پاک بودن را شرط لازم دانسته ولی آن را کافی نمی‌داند بلکه آیه را این‌طور ترجمه می‌کند: «از بهترین چیزی که به دست آورده‌اید و کسب کرده‌اید» یعنی ایشان شرط انفاق را فقط پاکی مال نمی‌داند(8) بلکه می‌گوید باید بهترین مال انسان مورد انفاق قرار گیرد. ایشان این مطلب را با استناد به آیه «لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ» (9) مطرح می‌کند و از آیه مورد بحث هم همین متعالی استخراج می‌کند
در تفسیر شریف المیزان ذیل این آیه آمده است: خداوند تعالی در این آیه کیفیت مالی را که انفاق می‌شود بیان نموده و می‌فرماید باید از اموال طیب باشد نه خبیث، یعنی مالی باشد که فقیر با رغبت آن را بگیرد نه با کراهت و اغماض، برای اینکه کسی نخواهد با بذل مال طیب، خوشتین را به صفت بخشنده متصف سازد، و بخواهد مال خبیث خود را از سر باز کند، و زندگی خود را از چنین آلودگی‌ها رها سازد، چنین کسی دوستدار کار نیک نمی‌شود، و چنین انفاقی نفس او را به کمالی نمی‌رساند و به همین جهت است که می‌بینم آیه شریفه با جمله «وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ» به پایان می‌رسد، چون این جمله به ما می‌فهماند که باید در انفاق خود بی‌نیازی و حمد خدای را در نظر بگیریم.(7)
البته «صاحب مجمع‌البیان» پاک بودن را شرط لازم دانسته ولی آن را کافی نمی‌داند بلکه آیه را این‌طور ترجمه می‌کند: «از بهترین چیزی که به دست آورده‌اید و کسب کرده‌اید» یعنی ایشان شرط انفاق را فقط پاکی مال نمی‌داند(8) بلکه می‌گوید باید بهترین مال انسان مورد انفاق قرار گیرد.ایشان این مطلب را با استناد به آیه «لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ»(9)
مطرح می‌کند و از آیه مورد بحث هم همین متعالی استخراج می‌کند.
در تفسیر نمونه شأن نزول این آیه چنین آمده است: از امام صادق(ع) نقل شده که این آیه درباره جمعی نازل شد که ثروت‌هایی از طریق رباخواری در زمان جاهلیت جمع‌آوری کرده بودند و آن را در راه خدا انفاق می‌کردند. خداوند آن‌ها را از این کار نهی کرد و دستور داد از اموال پاک و حلال در راه خدا انفاق کنند.(10)
باید تلاش کنیم که در فرهنگ عمومی جامعه ما این مسئله جا بیفتد و دیگر کسی از پول حرام یا شبهه‌ناک انفاق نکند و اگر بنا دارد مال یا اموالی را در راه خدا انفاق کند حتماً به گونه‌ای باشد که مستمند بدون هیچ اغماض و اکراهی آن را دریافت کند و خوشحال گردد.
نکته دیگری که آیه در انتهایش به آن توجه داده است این است که خداوند از انفاق‌های ما بی‌نیاز است باید غنی بودن حضرت حق همواره به هنگام انفاق مدنظر ما باشد تا در حین انفاق دچار عجب و خودبینی نگردیدم و با حال نیاز و استغاثه الهی، توفیق انفاق فی‌سبیل‌الله را پیدا کنیم.
پی‌نوشت‌ها:
1. مجموعه آثار شهید مطهری، جلد 26 ، ص 125
2. میزان الحکمة، ج 3 ، ص 374
3. همان، ج 4 ، ص 341
4. تفسیر اثنی‌عشری، ج1، ص352
5. همان.ص 354
6. مضمون حدیثی از امام معصوم
7. ترجمه تفسیر المیزان،ج2 ، ص603
8. ترجمه مجمع‌البیان،ج3،ص155
9. آیه 92 سوره عمران
10. برگزیده تفسیر نمونه، ج 1، ص 240