تاریخ نگارش : بیست و چهارم آذر 1390
شهرهای مقدس شیعه
حاجیه تقی زاده فانید
شیعیان که معتقد به امامت و ولایت بلافصل علی ـ علیه السلام ـ و اولاد او بعد از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌باشند همواره دوستار و عاشق اهل‌بیت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بوده و هستند و مناطقی که اهل‌بیت ـ علیهم السلام ـ نشانی از خود دارند در منظر این عاشقان آن مکان و شهر از قداست و شرافت خاصی برخوردار است. اگر شهر مدینه شرافت و عظمت پیدا کرد به‌خاطر وجود و قدوم مبارک رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بود و امروز هم به‌خاطر وجود قبر شریف آن حضرت و اهل‌بیت‌اش از قداست خاصی برخوردار است و همچنین شهرها و مناطق دیگری که با حضور و شهادت اهل‌بیت ـ علیهم السلام ـ شرافت و قداست یافتند و در نزد شیعیان عزیز می‌باشند. پس منظور از شهرهای مقدس شیعه جاها و شهرهایی است که به نوعی وابسته به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و اهل‌بیت آن حضرت می‌باشد که عمده‌ترین این شهرها در عربستان، عراق و ایران می‌باشند که به‌طور خلاصه به معرفی این شهرها می‌پردازیم.
کلید واژه : شهرهای مقدس شیعه
شیعیان که معتقد به امامت و ولایت بلافصل علی ـ علیه السلام ـ و اولاد او بعد از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌باشند همواره دوستار و عاشق اهل‌بیت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بوده و هستند و مناطقی که اهل‌بیت ـ علیهم السلام ـ نشانی از خود دارند در منظر این عاشقان آن مکان و شهر از قداست و شرافت خاصی برخوردار است. اگر شهر مدینه شرافت و عظمت پیدا کرد به‌خاطر وجود و قدوم مبارک رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بود و امروز هم به‌خاطر وجود قبر شریف آن حضرت و اهل‌بیت‌اش از قداست خاصی برخوردار است و همچنین شهرها و مناطق دیگری که با حضور و شهادت اهل‌بیت ـ علیهم السلام ـ شرافت و قداست یافتند و در نزد شیعیان عزیز می‌باشند. پس منظور از شهرهای مقدس شیعه جاها و شهرهایی است که به نوعی وابسته به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و اهل‌بیت آن حضرت می‌باشد که عمده‌ترین این شهرها در عربستان، عراق و ایران می‌باشند که به‌طور خلاصه به معرفی این شهرها می‌پردازیم.
شهرهای مقدس در عربستان
مدینه
شهر یثرب که بعد از ورود رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به این شهر «مدینة النبی» و به اختصار مدینه خوانده شد، در حدود 450 کیلومتری شمال مکه واقع است که جمعیت آن در سال 1415 هجری 66 هزار نفر بوده است. آب و هوای مدینه در مقایسه با مکه بسیار بهتر است چرا که زمین‌های حاصل‌خیز و آب نسبتاً مکفی دارد با این حال باید گفت مدینه هم سرزمین کم آبی به حساب می‌آید.[1]
با ورود پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در سال 622 میلادی به مدینه این شهر به مدینة النبی تبدیل شد و نور ایمان در قلب اکثر قبایل تابید و همگی اسلام آوردند.[2] رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در همان آغاز، مدینه را چون مکه «حرم» دانست. براین اساس مکه حرم خدا و مدینه حرم رسول الله است و این بهترین شرافتی بود که مدینه می‌توانست به‌دست آورد. پیامبر بزرگوار اسلام در سخنان بی‌شماری مدینه را تمجید کرده و مردم آن را بسیار ستوده است. این شهر در طول تاریخ از نظر پیشرفت شهری همواره سیر صعودی داشته و امروزه وجود مرقد شریف و مطهر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ و در کنار آن، مزار شریف ائمه بقیع و مزار سایر اصحاب بزرگ رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به این شهر قداست و عظمت خاصی بخشیده؛ مخصوصاً وجود قبور شریف حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ ، امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ ، امام زین‌العابدین ـ علیه السلام ـ ،امام باقر و امام صادق ـ علیهما السلام ـ این شهر را به یکی از مقدس ترین شهرهای جهان اسلام مخصوصاً تشیع تبدیل کرده به‌طوری که سالانه قلوب پر مهر و محبت میلیون‌ها عاشق از سراسر دنیا را به خود جذب کرده و با دریای برکت و فیوضات خود دل این ارادتمندان را از برکات بی‌شمار خود سیراب می‌کنند.
شهرهای مقدس شیعه در عراق
سرزمین عراق بنابر کاوش‌های باستان شناسان، یکی از کهن‌ترین جایگاه‌های سکونت انسان و تمدن بشری است و پیشینه تاریخی آن به هزاران سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد. ارتش اسلام در سال 14 یا 15 ه. به فرماندهی سعدبن ابی‌وقاص به عراق حمله کرد و طی چند سال جنگ در سال 16 هجری ارتش ساسانی را شکست داد و عراق را به تصرف درآورد. از این تاریخ، عراق جزئی از متصرفات اسلامی گردید. سرزمین عراق یکی از سرزمین‌های مقدس برای مسلمانان مخصوصاً شیعیان می‌باشد. این سرزمین، مدفن و آرامگاه امامان بزرگوار شیعه ـ علیهم السلام ـ ، صحابه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ تابعین، امامان مذاهب سنی، رؤسای فرقه‌ها و گروه‌ها و طوایف می‌باشد که ما در اینجا به شهرهای مهم و مقدس آن به‌طور خلاصه می‌پردازیم.
نجف اشرف
این شهر که در 160 کیلومتری جنوب غربی بغداد و در کناره دشت بی‌آب و علف صحرای شام واقع است، دارای آب و هوای بسیار گرم و زمینی خشک و کم آب می‌باشد. در منابع شیعه، روایات فراوانی درباره فضیلت و قداست سرزمین نجف آمده است، به همین جهت هر مؤمنی آرزوی زیارت این سرزمین و زندگی و دفن شدن در آن را دارد. امروزه این شهر مرکز یکی از استان‌های عراق و از شهرهای مهم این کشور به شمار می‌رود.
شهر نجف یکی از مقدس‌ترین شهرهای شیعیان می‌باشد. وجود پر برکت حرم مطهر حضرت علی ـ علیه السلام ـ به این شهر قداست خاصی بخشیده و شیعیان برای این شهر احترام زیادی قائل هستند. جدا از وجود مرقد شریف امام اول شیعیان در این شهر، آثار و ابینه‌های تاریخی فراوانی باعث عظمت این شهر شده است که به بعضی اشاره می‌شود:
1. قبرستان وادی‌السلام: این قبرستان یکی از مقدس‌ترین گورستان‌های مسلمانان و شیعیان است.
2. مقام حضرت حجّت: این مقام در گورستان وادی السلام قرار دارد و جایگاه مقدسی است که به حضرت ولی عصر ـ عج الله تعالی فرجه الشریف ـ نسبت داده می‌شود.
3. آرمگاه حضرت هود و حضرت صالح.
4. آرامگاه کمیل بن زیاد نخعی.
5. آرامگاه علماء و مراجع بزرگی مانند شیخ طوسی، علامه حلی، مقدس اردبیلی، شیخ انصاری و ... .
همه این عوامل باعث شده تا شیعیان از سرتاسر جهان هرساله این شهر را چون نگینی در آغوش بگیرند و به این شهر با دیده احترام بنگرند.
کوفه
شهر کوفه نخستین شهر اسلامی است که در سال 17 ه. به دستور خلیفه دوم و به دست سعد ابن ابی‌وقاص در بخش میانی عراق ساخته شد. کوفه برای نخستین بار در سال 36 ه. پایتخت دولت اسلامی گردید و این هنگامی بود که علی ـ علیه السلام ـ برای جنگ جمل، مدینه منوره را به قصد عراق ترک کرد. بعدها به‌تدریج بر اهمیت شهر افزوده شد و یکی از مراکز مهم علمی و سیاسی جهان اسلام گردید. جمعیت آن را در آن زمان افزون بر یک میلیون نفر دانسته‌اند.
امروزه شهر کوفه موقعیت پیشین خود را از دست داده و به‌عنوان یک بخش از شهر نجف شمرده می‌شود و فاصله دو شهر هشت کیلومتر است که تقریباً به یکدیگر متصل می‌باشند. این شهر به علت موقعیت جغرافیایی‌اش از آب و هوای ملایم و خنک‌تر از نجف برخوردار است.
این شهر به علت مرکزیت حکومت حضرت علی ـ علیه السلام ـ و وجود اماکن و ابینه‌های تاریخی از آن زمان، از قداست خاصی در میان مسلمانان و به‌خصوص شیعیان دارد. که به این اماکن به‌صورت خلاصه اشاره می‌شود:
1. مسجد جامع کوفه: این مسجد یکی از چهار مسجد مهم و مقدس جهان اسلام است. در درون این مسجد جایگاه‌های مقدسی وجود دارد مانند ستون‌ها و محراب‌های هفت‌گانه که محل نمازگزاری برخی از معصومان می‌باشد، محراب علی ـ علیه السلام ـ که محل شهادت آن حضرت نیز می‌باشد و ... .
2. حرم مسلم بن عقیل؛ 3. آرامگاه هانی بن عروه؛ 4. آرامگاه مختار ثقفی؛ 5. خانه امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ ؛ 6. آرامگاه میثم تمّار؛ 7. مسجد سهله که یکی از مساجد مقدس می‌باشد و ... .
کربلا
کربلا مکانی است که کمتر مکانی در شهرت و قداست به پایش می رسد. بعضی گفتهاند ریشه کربلا از کلمه «کربله» گرفته شده و کربله یعنی به سستی گام برداشتن یا سست شدن گام‌ها و یا از «کربال» به معنی غربال کردن و چون کربلا سرزمینی خالی از ریگ و سنگ و درخت بوده به همین خاطر به این نام نامیده شده. این سرزمین اسامی دیگری مثل نینوا، غاضریه، ماریه و ... هم دارد.
با وجود این که پیشینه تاریخی کربلا بسیار قدیمی بوده و به دوران بابلیان می‌رسد ولی از آنجا که مدارک تاریخی در این باب کم و ناچیز است نمی‌توان شناخت دقیقی را نسبت به تاریخ کربلا پیش از اسلام به دست آورد.
مقدس‌ترین شهر عراق پس از نجف اشرف کربلا است و آن تربتی است که اجساد پاک و غرقه به خون شهیدان عاشورا و به ویژه سرور آنان و سید جوانان اهل بهشت، ابا عبدالله الحسین ـ علیه السلام ـ و برادر با وفا و بزرگوارش حضرت ابوالفضل العباس ـ سلام الله علیه ـ را در خود جای داده است.
تاریخ شهر کربلا در دوران اسلامی از هنگام شهادت امام حسین ـ علیه السلام ـ آغاز می‌شود و از آن هنگام تاکنون این شهر همواره در جان و روح و روان شیعیان و مؤمنان بوده و روز به روز بر آبادی و وسعت آن افزوده شده است. مهم‌ترین متعلقات قلبی شیعیان در این شهر عبارتند از: 1. حرم پاک و مطهر سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین ـ علیه السلام ـ ؛ 2. قتلگاه؛ 3. تلّ زینبیه؛ 4. حرم منور و پاک ابوالفضل العباس ـ سلام الله علیه ـ ؛ 5. آرامگاه حبیب بن مظاهر؛ 6. مرقد حر؛ 7. مقام حضرت حجت؛ 8. آرامگاه طفلان مسلم و ... .
کاظمین
این شهر سومین شهر مقدس عراق پس از نجف و کربلا است و در شمال غربی بغداد و در سمت غرب رودخانه دجله قرار گرفته که تنها عرض رودخانه دجله آن را از بغداد جدا می‌کند. نام این شهر برگرفته از نام مبارک حضرت امام کاظم ـ علیه السلام ـ است و از آنجایی که در این حرم حضرت امام موسی بن جعفر و امام جواد ـ علیهما السلام ـ مدفون می‌باشند شهر به نام این دو تن با غلبه دادن نام اشهر که کاظم است «کاظمین» نامیده شده است. این شهر به علت وجود مقدس پیکرهای پاک دو امام بزرگوار از قداست و احترام خاصی برخوردار است و هر سال میلیون‌ها دل عاشق به سوی این شهر متوجه می‌شود و از فیوضات معنوی این دو امام بزرگوار بهره‌مند می‌شوند.
سامرا
شهر سامرا چهارمین شهر مقدس عراق است. این شهر طی مدت سه دهه پایتختی توسعه فراوانی یافت. با آن‌که گفته می‌شود از جهت پیشینه تاریخی قدیمی‌ترین شهر تاریخ و از نظر آب و هوا، مرغوبیت خاک و ... مطبوع‌ترین و زیباترین شهر نه تنها عراق بلکه تمام روی زمین بوده است، اما امروزه تعریف چندانی ندارد و درست قضیه برعکس شده است. روزگاری عراق را قلب زمین و شهر سامرا را قلب عراق می‌نامیدند ولی حالا از همان شهر نه جلالی مانده و نه جمالی به جز آستان قدسی عسکریین ـ علیهما السلام ـ که چون ماه تابان در شب سیاه سامرا می‌درخشد و چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
پیشتر سامرا از شهرهای بغداد محسوب می‌شد ولی اکنون مرکز استان تازه تأسیسی می‌باشد. در عصر حاضر آستان قدسی عسکریین در قلب شهر سامرا واقع شده و یکی از بزرگترین زیارت‌گاه‌های شیعیان می‌باشد. این بارگاه نورانی محل دفن دو امام بزرگوار شیعیان یعنی امام هادی و امام حسن عسکری ـ علیهما السلام ـ است. همچنین مقبره نرگس خاتون مادر حضرت مهدی ـ عج الله تعالی فرجه الشریف ـ و مرقد حکیمه خاتون دختر امام جواد، سمانه مادر امام هادی و سوسن مادر امام حسن عسکری به این آستانه قداست، عظمت و شرافت خاصی بخشیده است.
شهرهای مقدس در ایران
خراسان
دین مقدس اسلام بنابر قول مشهور در سال سی و یک هجری وارد خراسان شد و تا پایان خلافت عثمان مسلمانان بر شهرهای خراسان مسلط بودند که بعد از مرگ عثمان، حضرت علی ـ علیه السلام ـ با فرستادن دو حاکم عادل و پرهیزگار نخستین بذر تشیع را در این منطقه می‌کارد. بعد از شهادت علی ـ علیه السلام ـ خراسان به یکی از قطب‌های فعالیت بر علیه نژادپرستان اموی تبدیل شد و نهایتاً هم توسط شورشیانی از همین منطقه امویان سقوط کردند و با به حکومت رسیدن عباسیان، خراسان همچنان برای بنی‌عباس هم مشکل‌ساز شد. از این رو در سال 192 ه. هارون خلیفه عباسی شخصاً برای کنترل اوضاع وارد خراسان شد و در همین منطقه به علت شدت بیماری فوت کرد و پس از جریاناتی پسرش مأمون به خلافت رسید و برای کنترل منطقه ناآرام خراسان آنجا را محل و مرکز حکومت خود برگزید و حضرت امام رضا ـ علیه السلام ـ را بالإجبار به آن دیار فراخواند و بعد از به شهادت رساندن آن حضرت جنازه پاک و مقدس او را در کنار قبر پدرش هارون به خاک سپرد و آن محل به نام مشهد رضا معروف گردید و اساس شهر مقدس مشهد از همان زمان شروع شد.[2]
در کتاب‌های قدیم از این شهر به عنوان مشهد طوس و هم مشهد رضا نام برده شده و سرانجام کلمه طوس و رضا هم در محاورات و کتابت حذف شده و به نام مشهد معروف گردید. این شهر مقدس در طول تاریخ همواره محل تردد و مرکز عالمان و عارفان و عاشقان حقیقت بوده و در قرون و اعصار جایگاه عباد و زهاد بوده است.
در طول دوازده قرن این مکان مبارک فراز و نشیب‌هایی داشته است، زمانی در آبادی و نعمت و رفاه به سر برده و گاهی در اثر تعصبات و کج فکری‌ها ویران شده است، آری صحنه‌سازان و جباران رفتند ولی انوار درخشان امام رضا ـ علیه السلام ـ همچنان می‌درخشد و پیوسته حرم پاکش توسعه پیدا می‌کند و بر جلال و شکوهش افزوده می‌گردد. شهر مشهد امروزه به عنوان یکی از مراکز مهم و مقدس شیعه در تمام دنیا شناخته شده است و قلب میلیون‌ها انسان عاشق به عشق رضای آل محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌تپد و این شهر همچون نگینی در سرزمین ایران بر قلب‌های شیعیان حکومت می‌کند و هر ساله میلیون‌ها زائر عاشق را در خود جای می‌دهد. و به یکی از مراکز مهم علمی و عقیدتی جهان تشیع تبدیل شده است.[3]
شهر مقدس قم
در مورد تعیین زمان تأسیس شهر قم بین سیره نویسان اختلاف است. یعقوبی قم را از شهرهای عهد ساسانیان می‌داند[4] ولی بعضی این شهر را اسلامی‌التأسیس می‌دانند، به هرحال قم از مهم‌ترین شهرهای شیعه نشین از ابتدای اسلام بوده است و تشیع آن‌ها همیشه امامی و اثنی عشری بود و انحراف به آن راه نیافته است. بسیاری از مردم آن دیار خدمت ائمه اطهار می‌رسیدند و از محضر آن بزرگواران کسب فیض می‌کردند و پیوسته با امامان خود رابطه داشتند. این شهر همواره مأمن و پناهگاه علویان و شیعیان بود که در پایان قرن دوم هجری، قدوم بانوی بزرگوار اسلام حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ نقطه عطفی در تاریخ این شهر محسوب می‌شود. چون از همان زمان این شهر از نظر فرهنگی، جغرافیایی و مذهبی سیر صعودی داشته و امروزه به یک استان و کلان‌شهر تبدیل شده است.
استان قم با وسعتی معادل 14631 کیلومتر مربع در مرکز کشور ایران واقع شده است. از نظر جغرافیای طبیعی، این استان در قلمرو کویر مرکزی ایران واقع شده است و از نظر آب و هوا اقلیم نیمه بیابانی دارد. از نظر فرهنگی استان و شهر قم از شهرهای مهم دینی و مذهبی و زیارتی ایران و شیعیان جهان است. جریان فرهنگی دینی مذهبی، شهر قم را به یکی از بزرگترین مراکز آموزش علوم دینی و آئین‌های مذهبی تبدیل کرده. که در دهه‌های اخیر نقش بسیار ممتازی در فرآیند تحولات دینی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی دنیا ایفا کرده است. در این شهر مراسم اعیاد و سوگواری‌های دینی و مذهبی با شکوه فراوانی برگزار می‌شود. آری شهر قم نمونه ممتازی از نظام دینی و مذهبی مردم شیعه ایران است و وجود مزار شریف حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ و صدها امام‌زاده و علماء و مراجع و مساجد مقدس و مدارس علمیه و وجود پر برکت مراجع عظام تقلید، این شهر را به یکی از شهرهای مقدس تشیع تبدیل کرده است.
پی نوشت ها:
[1] . آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، ص 15.
[2] . تاریخ طبری، ج 11، ص 103.
[3] . برگرفته از تاریخ آستان قدس رضوی، عزیزالله عطاردی، ج 1، ص 12 الی 60.
[4] . یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 44.منبع:سایت اندیشه قم