تاریخ نگارش : دهم بهمن 1390
هجرت نبى اعظم(ص) مبدأ تقویم مسلمین
حاجیه تقی زاده فانید
هجرت پیامبر اعظم(ص) از مکه به مدینه که در سال سیزدهم بعثت انجام گرفت یکى از رخدادهاى مهم تاریخ اسلام و و زندگى پیامبر اعظم(ص) است. پس از آن که پیامبر اکرم(ص) دعوت خود را آشکار کرد و به ترویج دین اسلام پرداخت، کافران قریش هرگز گمان نمى کردند که در فاصله کوتاهى دین محمد(ص) آن قدر رونق بگیرد که حتى از شهر مکه فراتر رود و پایه هاى سیطره ظالمانه آنان بر مردم آن زمان را به لرزه درآورد و با گذشت زمان، به نابودى بکشاند. آنان از همان آغاز دعوت پیامبر(ص)، این خطر را احساس کردند و هر چه زمان پیشتر مى رفت، نگران تر مى شدند، تا این که تصمیم گرفتند پیامبر(ص) را به قتل برسانند. پیامبر(ص) با پیام جبرئیل امین از سوى پروردگار، از این توطئه شوم آگاه شد و این خطر در کنار تمام آزار و اذیت هایى که مشرکان مکه نسبت به پیامبر(ص) و پیروان آن حضرت انجام مى دادند سبب شد که آن حضرت به فرمان خداوند متعال از شهر مکه به شهر مدینه هجرت کند. پرداختن به موضوع هجرت پیامبر(ص) از جهت هایى چند حایز اهمیت است که از آن جمله است: «مبدأ تاریخ اسلام قرار گرفتن این هجرت»، «جان فشانى حضرت على(ع) با خوابیدن در بستر پیامبر(ص) در شب هجرت»، «رخ دادهاى مسیر هجرت مانند ساختن نخستین مسجد در تاریخ هجرى به دست مبارک پیامبر اکرم(ص) و بنا بر قولى اقامه نخستین نماز جمعه» و«زمینه ساز بودن این هجرت در تشکیل پایه هاى حکومت اسلام در مدینه».
کلید واژه : هجرت نبى اعظم(ص) مبدأ تقویم مسلمین
هجرت پیامبر اعظم(ص) از مکه به مدینه که در سال سیزدهم بعثت انجام گرفت یکى از رخدادهاى مهم تاریخ اسلام و و زندگى پیامبر اعظم(ص) است. پس از آن که پیامبر اکرم(ص) دعوت خود را آشکار کرد و به ترویج دین اسلام پرداخت، کافران قریش هرگز گمان نمى کردند که در فاصله کوتاهى دین محمد(ص) آن قدر رونق بگیرد که حتى از شهر مکه فراتر رود و پایه هاى سیطره ظالمانه آنان بر مردم آن زمان را به لرزه درآورد و با گذشت زمان، به نابودى بکشاند. آنان از همان آغاز دعوت پیامبر(ص)، این خطر را احساس کردند و هر چه زمان پیشتر مى رفت، نگران تر مى شدند، تا این که تصمیم گرفتند پیامبر(ص) را به قتل برسانند. پیامبر(ص) با پیام جبرئیل امین از سوى پروردگار، از این توطئه شوم آگاه شد و این خطر در کنار تمام آزار و اذیت هایى که مشرکان مکه نسبت به پیامبر(ص) و پیروان آن حضرت انجام مى دادند سبب شد که آن حضرت به فرمان خداوند متعال از شهر مکه به شهر مدینه هجرت کند. پرداختن به موضوع هجرت پیامبر(ص) از جهت هایى چند حایز اهمیت است که از آن جمله است: «مبدأ تاریخ اسلام قرار گرفتن این هجرت»، «جان فشانى حضرت على(ع) با خوابیدن در بستر پیامبر(ص) در شب هجرت»، «رخ دادهاى مسیر هجرت مانند ساختن نخستین مسجد در تاریخ هجرى به دست مبارک پیامبر اکرم(ص) و بنا بر قولى اقامه نخستین نماز جمعه» و«زمینه ساز بودن این هجرت در تشکیل پایه هاى حکومت اسلام در مدینه».
بخش اول: سیر تاریخى هجرت
زمینه هاى هجرت پیامبر اعظم(ص)
با آغاز دعوت آشکار پیامبر اکرم(ص) کافران قریش با مسلمانان به مقابله پرداختند، و به هر صورتى که بود سعى مى کردند این نور تابیده شده در ظلمت را خاموش کنند. آنان از هر راهى براى رسیدن به این مقصد استفاده کردند. آنان مسلمانان را در هر کجا که مى یافتند مورد آزار و اذیت قرار مى دادند، به طورى که عرصه روز به روز بر پیروان پیامبر(ص) تنگتر مى شد، تا آن جا که گروهى از آنان خدمت پیامبر(ص) آمدند و از آن حضرت اجازه هجرت خواستند. پیامبر اعظم(ص) پس از بررسى هاى لازم، شهر یثرب(مدینه) را به عنوان مقصد هجرت براى آن ها مقرر فرمود و به آنان اجازه هجرت داد. بنابر نقل برخى از مورخان هم چون ابن سعد در طبقات، هنگامى که گروهى هفتاد نفرى از مسلمانان از پیامبر(ص) اجازه هجرت خواستند پیامبر(ص) چند روز صبر کرد آن گاه، در حالى که خوشحال بود میان اصحاب خود آمد و فرمود: «سرزمینى که شما باید به آن هجرت کنید به من خبر داده شد، آن سرزمین یثرب است هر کس مى خواهد از مکه خارج شود، به طرف یثرب خارج شود.» هنگامى که مشرکان از هجرت بعضى از مسلمانان به مدینه مطلع شدند گمان بردند که پیامبر(ص) نیز از مکه خارج خواهد شد. از این رو، تصمیم گرفتند با تمام توان، هجرت مسلمانان را متوقف کنند. آنان، عدهاى از مسلمانان را برگرداندند و هر کس را که آماده هجرت مى دیدند، مانع از حرکت او مى شدند. با این حال، هجرت مسلمانان به یثرب متوقف نشد و در مکه از مسلمانان، جز پیامبر(ص) و على (ع) و عده معدودى از مسلمانان بازداشت شده یا بیمار و پیر، کس دیگرى باقى نمانده و نزدیک بود که این عده اندک هم مکه را به قصد یثرب ترک کنند. ناگهان قریش، تصمیمى بس خطرناک گرفت.
اجتماع مشرکان در«دارالندوه»
کافران قریش براى اندیشیدن تدبیرى کارساز در مقابله با مسلمانان و پیامبر ـ (ص)، در دارالندوه، گردهم آمدند. «دارالندوه» بنایى بود که قصى بن کلاب(جد چهارم پیامبر(ص) هنگامى که والى مکه بود، آن را بنا کرد تا مردم در آن جا به مشورت در امور بپردازند. ابن کلبى مى گوید: ابن بنا، نخستین بنایى است که قریش در مکه ساخت و بعد از مرگ قصى بن کلاب به عبدالدار، پسر او رسید. جلسه مشورتى سران قریش، آغاز شد سخنگوى آن جمع در آغاز، سخن از تمرکز نیروهاى اسلام در مدینه و پیمان«اوسیان» و «خزرجیان» به میان آورد و گفت: «ما مردم مکه، در نزد همه قبیله ها محترم بودیم ولى محمد میان ما سنگ تفرقه انداخت و خطرى بزرگ براى ما ایجاد کرد؛ اکنون که کار به این جا کشیده شده است راه نجات این است که فرد شجاعى از میان برگزیده شود و او را به قتل رساند و اگر«بنى هاشم» به نزاع و درگیرى برخیزند، دیه و خون بهاى او را به آنان بپردازیم. پیرمردى ـ ناشناس در آن جلسه که خود را اهل«نجد» معرفى کرد ـ این نظر را رد کرد و گفت این نقشه هرگز عملى نیست؛ زیرا بنى هاشم، قاتل محمد را زنده نمىگذارند و پرداخت خون بها، آنان را راضى نمىکند. یکى دیگر از سران قریش به نام «ابوالبخترى» گفت: صلاح این است که پیامبر را زندانى کنیم و از این طریق از ترویج آیین او جلوگیرى کنیم. بار دیگر پیرمرد نجدى لب به سخن گشود و گفت: این نظر هم کارساز نیست؛ زیرا با این کار بنىهاشم با شما به جنگ برمى خیزد و سرانجام او را آزاد مى کند. شخص سومى از میان آن جمع، به پا خاست و گفت: محمد را بر شترى چموش و سرکش سوار کنیم و هر دو پایش را ببندیم و شتر را رم دهیم تا او را به کوه ها و سنگ ها بزند. پیر نجدى براى بار سوم این نظر را هم مردود دانست و مجلس را در بهت و سکوتى عمیق فرو برد. ناگهان ابوجهل ـ و بنا بر نقلى، آن پیر نجدى ـ گفت: راه نجات این است که از تمام قبیله ها افرادى انتخاب شوند و شبانه و به طور دسته جمعى به خانه او حمله برند و او را به قتل رسانند تا خون او در میان تمام قبیلهها پخش شود که در این صورت، بنى هاشم توان جنگ با همه قبیله ها را نخواهد داشت. این نظر به اتفاق آرا تصویب شد و افراد تروریست انتخاب شدند و قرار شد چون شب فرا رسید، آن افراد، مأموریت خود را به انجام برسانند.
کمک غیبى خداوند به پیامبر اعظم(ص)
هنگامى که کافران قریش در جلسه خود آن تصمیم را تصویب کردند بلافاصله خداوند متعال به وسیله جبرئیل امین، این آیه را بر پیامبر اکرم(ص) نازل کرد: «و اذ یمکر بک الذین کفروا لیثبتوک أو یقتلوک أو یخرجوک و یمکرون و یمکر الله و الله خیرالماکرین» «هنگامى که کافران نقشه مى کشیدند که تو را به زندان بیفکنند یا به قتل برسانند و یا(از مکه) بیرون کنند، آنان چاره مى اندیشیدند(و نقشه مىکشیدند) و خدا هم تدبیر مى کرد و خداوند بهترین چاره جویان و تدبیر کنندگان است.» مرحوم طبرسى در مجمع البیان، ذیل این آیه شریفه در بیان شأن نزول این آیه مى فرماید: این آیه بنا به گفته مفسران، در مورد داستان«دارالندوه» نازل شده است که در آن عدهاى از قریش براى مشورت کردن درباره موضوع پیامبر(ص) گرد هم آمدند. همو در تفسیر این آیه، به کسانى که در آن جلسه حضور داشتند اشاره کرده بعضى از آنان را چنین بر مى شمارد: «عتبه و شیبه پسران ربیعه، نضر بن حارث، ابوجهل بن هشام، ابوالبخترى بن هشام، زمعة بن الاسود، حکم بن حزام، امیة بن خلف و غیره» با نزول این آیه، پیامبر اکرم(ص) از نقشه کافران آگاه شد. آن حضرت براى رفع این نقشه شوم از وصى خویش کمک گرفت.
وصى در بستر نبى
پیامبر اکرم(ص) به حضرت على(ع) فرمود: «على جان امشب در بستر من بخواب و آن برد سبز رنگى را که من به هنگام خوابیدن به روى خود مى انداختم به روى خود بیانداز.» حضرت على(ع) فرمود: «آیا با خوابیدن من در این بستر، شما سالم مى مانید؟» پیامبر اکرم(ص) فرمود: بله! آن گاه حضرت على(ع) از روى شادمانى تبسمى کرد و سر به سجده گذاشت و گفت: «شکرا لله» آن گاه به بستر پیامبر(ص) رفت و خوابید و آن برد سبز رنگ را به روى خود انداخت. خوابیدن امیرمؤمنان(ع) در بستر پیامبر(ص)، نمونه برجستهاى از عشق آن بزرگ مرد تاریخ اسلام، نسبت به پیامبر اکرم(ص) است. ارزش این جان فشانى آن قدر عظیم بود که خداوند متعال با نزول آیه به قلب پیامبر اعظم(ص) ، فداکارى حضرت على(ع) را ستود: «و من الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رءوف بالعباد»«بعضى از مردم جان خود را براى خشنودى خداوند مى فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.» خوابیدن على(ع) در بستر پیامبر اکرم(ص) و جان فشانى او فضیلتى منحصر به فرد در تمام تاریخ اسلام است، به طورى که بسیارى از علماى اهل سنت در کتاب هاى خود به آن اعتراف کردهاند که از آن جمله است: «ذخائر العقبى»، «کنز العمال»، «مجمع هیثمى» مفسران اهل تسنن نیز در کتاب هاى خود به این شأن نزول، اعتراف کردهاند چنان که«فخر رازى» در تفسیر کبیر ذیل این آیه مى گوید:
«این آیه درباره على بن ابى طالب(ع) نازل شده است که در شب خروج رسول خدا(ص) از مکه به غار ثور در بستر آن جناب خوابید و بنابر روایت، هنگامى که على در بستر پیامبر خوابید، جبرئیل بالاى سر حضرت ایستاده بود و میکائیل زیر پاهایش و جبرئیل ندا مى کرد: "بَخٍّ بَخٍّ مَن مِثلک یابن طالب یباهى الله بک الملائکة." "آفرین! آفرین! چه کسى مثل توست، اى على بن ابى طالب! خداوند به تو بر فرشتگان مباهات مىکند." این آیه در این زمان نازل شد.»
خروج پیامبر اکرم(ص) از مکه
پس از آن که حضرت امیرمؤمنان(ع) در بستر پیامبر(ص) خوابید، پیامبر اکرم(ص) در حالى که خانهاش در محاصره کافران بود شبانه از خانه خارج شد و هنگام خروج از خانه این آیه شریفه را تلاوت کرد: «و جعلنا من بین أیدیهم سدا و من خلفهم سدا فاغشیناهم فهم لایبصرون» «در پیش روى آنان سدى قرار دادیم و در پشت سرشان سدى و چشمان شان را پوشاندیم از این رو، نمى بینند» به طورى که هیچ یک از کفار آن حضرت را ندیدند. علامه سید جعفر عاملى مى نویسد: «پیامبر، هنگام خروج از خانه، مشتى خاک برداشت و هنگامى که از میان آنان عبور مى کرد، خاک را بر سر آنان پاشید، در حالى که آن ها هیچ نمى فهمیدند و نمى دیدند.» علامه مجلسى نیز در این باره مى نویسد: «تمام افرادى که پیامبر اکرم(ص) بر سرشان خاک پاشید، در جنگ بدر به هلاکت رسیدند.»
هجوم کافران به خانه وحى
برخى از کسانى که خانه پیامبر(ص) را محاصره کرده بودند اصرار داشتند شبانه، کار خود را عملى کنند، اما ابولهب مانع شد و گفت: زنان و فرزندان بنى هاشم در داخل خانه هستند ممکن است به آن ها آسیبى برسد. برخى نیز گفتهاند علت تأخیر آن ها در آغاز کردن هجوم به خانه پیامبر(ص) این بود که مى خواستند پیامبر را در روز روشن، و در برابر دیدگان بنى هاشم به قتل برسانند تا بنى هاشم ببیند که قاتل محمد، یک نفر نیست. با روشن شدن هوا، مأموران قریش که در اطراف خانه پیامبر(ص) به کمین نشسته بودند به خانه هجوم بردند ولى بر خلاف انتظار شان على(ع) را در بستر پیامبر(ص) یافتند. مشرکان که نقشه خود را نقش بر آب دیدند، پس از آزار و شکنجه حضرت على(ع) ، او را مدتى حبس و سپس آزاد کردند. کافران قریش با خود فکر مى کردند که در این مدت کم، پیامبر(ص) نمى تواند از مکه خارج شود. از این رو، همه راه هاى مدینه را بستند. آنان افراد ماهرى را براى شناسایى رد پا، به خدمت گرفتند، هم چنین، براى یابنده پناهگاه پیامبر(ص)، 100 شتر جایزه در نظر گرفتند. ابوکرز ـ از قبیله خزاعه ـ که مأمور شناسایى رد پاى پیامبر شده بود پس از شناسایى رد پاى پیامبر و دنبال کردن آن، به غار ثور رسید، اما همراهان ابوکرز با صحنهاى روبرو شدند که آنان را به کلى از یافتن پیامبر(ص) از این راه، نا امید کرد؛ دیدند که عنکبوتى بر دهانه غار، تار تنیده و کبوترى در آنجا تخم گذارده است با خود گفتند: این غار متروکه است و کسى نمى تواند وارد آن شده باشد.
پیامبر اکرم(ص) در راه قبا
پیامبر(ص)، سه روز در غار ثور توقف کرد تا کافران به طور کامل از یافتن آن حضرت مأیوس شوند. پس از سپرى شدن این سه روز، حضرت على(ع) به دستور پیامبر(ص)، سه شتر همراه یک«بلد راه» به نام«اریقط» در شب چهارم به غار ثور فرستاد و همان شب پیامبر(ص) از غار ثور به طرف مدینه حرکت کرد. برخى مسافت مکه تا مدینه را نزدیک به چهارصد کیلومتر دانستهاند، پیامبر اکرم(ص) پس از 12 شبانه روز سفر طاقت فرسا، هنگام زوال خورشید به روستایى به نام«قبا» در نزدیکى مدینه رسید و در همان جا، توقف کرد.
قبا میزبان نبى خدا(ص)
پیامبر اکرم(ص) که در روز دوشنبه از ماه ربیع الاول سال سیزدهم بعثت مکه را ترک کرده بود، در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول مصادف با چهارم تیرماه، سال سیزدهم بعثت، گام در دهکده قبا نهاد. از ابن عباس نقل شده که گفته است: «پیامبر(ص) در روز دوشنبه متولد شد، در روز دوشنبه از مکه به مدینه هجرت کرد، در روز دوشنبه وارد شهر مدینه شد و در روز دوشنبه رحلت فرمود.»
استقبال قبا از رسول خدا(ص)
در برخى از کتاب هاى تاریخى لحظه ورود پیامبر اکرم(ص) به قبا چنین توصیف شده است: «هنگامى که پیامبر(ص) و اصحابش به نزدیکى روستاى قبا رسیدند، مردى یهودى از بالاى قلعه خود، پیامبر(ص) و همراهانش را دید که جامههاى سفید بر تن داشتند؛ او که مى دانست مسلمانان انتظار پیامبر اکرم(ص) و همراهانش را مى کشند، اطمینان پیدا کرد که این مسافران همان کسانى هستند که مسلمانان در انتظار آن ها به سر مى برند، ناگهان فریاد زد: آن کسى که منتظرش بودید، از راه رسید. مردم مدینه نیز با شنیدن این خبر، گروه گروه به سمت قبا مى شتافتند و به خدمت پیامبر(ص) که با یاران خود در سایه نخلى نشسته بود ـ مى رسیدند.» مردم از شنیدن خبر ورود پیامبر(ص) شادمان شدند و لباس جنگ بر تن کردند و زن و مرد براى استقبال بیرون آمدند، آنان در بالاى «حره» به زیارت آن حضرت مشرف شدند و به آن حضرت تهنیت و تحیت گفتند، شمار مردان به 500 تن مى رسید، بعضى زنان و کودکان تکرار مى کردند: «آمد نبى، آمد رسول خدا» و به نقلى، گروهى از قبیله«بنى النجار» چنین مى خواندند: «طلع البدر علینا من ثنیات الوداع وجب الشکر علینا ما دعى للّه داعٍ» ماه درخشان بر ما از سرزمین«ثنیات الوداع» طلوع کرد شکر آن بر ما واجب است، از خدا حاجتى نداریم. «ایُّهَا المَبعُوثُ فینا جِئتَ بِالامرِ المَطاعِ جئت شَرَّفتَ المَدینَةَ مَرحَبا یا خَیرَ داعٍ» اى برانگیخته شده در میان ما به اطاعت فرمان خدا آمدى، آمدى و مدینه را شرافت بخشیدى. مرحبا به تو اى بهترین دعوت کننده. گروهى از همسایگان«بنى النجار» چنین مى سرودند: «نحن جوار من بنى النجار و حبذا محمد من جار» ما همسایگانى از بنى نجار هستیم و محمد(ص) چه خوب همسایهاى است. پیامبر اکرم(ص) در پاسخ به این ابراز علاقه مى فرمود: «خدا داناست، من شما را دوست دارم» و افسار مرکب خود را از جانب راست مدینه در محله قبا، میان قوم«بنى عمرو بن عوف» بگردانید. سمهودى به نقل از طبرانى از جابر بن سمرة نقل کرده است: «وقتى پیامبر اکرم(ص) وارد مدینه شد، به یاران خود فرمود: به ما بپیوندید تا به اهل قبا سلام کنیم، پس به طرف اهل قبا آمدند و به آنان سلام کردند و اهل قبا نیز به آنان مرحبا گفتند.» به نقلى، نخستین کلامى که مردم در مراسم استقبال، از آن حضرت شنیدند، این بود: «آشکارا سلام کنید و از طعام خود به دیگران بخورانید، صله رحم کنید و در شب هنگامى که مردم در خوابند، نماز بگزارید، تا به سلامت داخل بهشت شوید.» بر اساس نقل دیگرى پیامبر(ص) پس از ورود به روستاى قبا، مردم آن روستا را به دو کار فرمان داد. اولین دستور پیامبر(ص) شکستن بت هایى بود که در آن محل وجود داشت که مردم قبا، فرمان پیامبر(ص) را اطاعت کردند و بت ها را پس از شکستن، در آتش سوزاندند. دومین دستور پیامبر، تعیین تاریخ بود که از ربیع الاول ـ ماه ورود پیامبر اکرم(ص) تاریخ معین شد و آغاز تاریخ هجرى اسلام نام گرفت. پیامبر اعظم(ص)، پس از ورود به روستاى قبا در خانه یکى از بزرگان روستا به نام«کلثوم بن هدم بن امرىء القیس» منزل گزید و این خانه را محل استراحت خود قرار داد؛ «کلثوم بن هدم» که پیر مردى نابینا و با تقوا بود از آمدن پیامبر(ص) به خانهاش بسیار خوشحال بود و خدا را شکر گفت: پیامبر(ص) به جهت این که«کلثوم بن هدم» داراى خانواده بود، دیدارها و سخنرانىها و نماز جماعت را در منزل«سعد بن خیثمة بن الحارث» که مردى مجرد بود، برگزار مى کرد.
ورود حضرت على(ع) به روستاى قبا
حضرت على(ع) که در مکه مانده بود تا به دستور پیامبر(ص) ضمن پرداخت بدهى ها و امانت هاى پیامبر اکرم(ص)، زنان هاشمى از جمله حضرت فاطمه زهرا(س) و مادر مکرمه خود، حضرت فاطمه بنت اسد و دیگر مسلمانانى را که هنوز مهاجرت نکرده بودند، به همراه خود به یثرب آورد، پس از انجام دستور نخست، با افراد یاد شده به طرف یثرب حرکت کرد. على(ع) که در کف پاهاى مبارکش به سبب پیاده روى از مکه تا مدینه(که مسافتى حدود چهارصد کیلومتر است)، شکاف و زخم ایجاد شده بود روز پنجشنبه، پانزدهم ربیع الاول، به قبا رسید. وقتى خبر رسیدن على(ع) به پیامبر(ص) داده شد آن حضرت فرمود: «على» را نزد من آورید؛ یاران پیامبر(ص) عرض کردند: یا رسول الله(ص) «على» توان راه رفتن ندارد؛ وقتى پیامبر این سخن را شنید به سرعت خود را به على(ع) رساند و او را در آغوش گرفت و از سر محبت و عطوفت، به سبب جراحتهاى دو پاى مبارک حضرت على(ع) گریست، آن گاه از آب دهان مبارک خود بر دو پاى مبارک حضرت على(ع) کشید که به سبب آن، دو پاى آن حضرت بهبودى کامل یافت. به گونهاى که آن حضرت تا پایان عمر هیچ گونه ناراحتى در ناحیه پا احساس نکرد.
ساخت مسجد قبا نخستین بنیان تقوا
پیامبر اعظم(ص) در مدت کوتاهى که در روستاى قبا حضور داشت، مسجدى را در این روستا بر بنیان و شالوده تقوا بن نهاد؛ که در میان مسلمانان به نام«مسجد تقوا» معروف بود و بعدها به نام«مسجد قبا» معروف شد. زمین این مسجد، مِربَدى بود از آن«کلثوم بن هدم» که پیامبر(ص) آن را از او خریدارى کرد و مسجد قبا را در آن بنیان نهاد. نقشه ساختمانى این مسجد از سوى خدا بود، به گفته مورخان، پیامبر(ص) هنگام ساخت این مسجد فرمود: «نقشه این مسجد از سوى خداوند است و شتر من مأمور این کار است.»
آن گاه به مسلمانان فرمود: «یکى از شما بر ناقه من سوار شود تا محدوده مسجد معین شود.» آن گاه ابوبکر جلو آمد و بر ناقه سوار شد، ولى ناقه از جاى خود تکان نخورد؛ وى از ناقه پیاده شد و سر جاى خود نشست، سپس عمر جلو آمد و سوار شد، باز هم ناقه حرکتى نکرد؛ پیامبر(ص) براى بار دوم فرمود: «یکى از شما بر ناقه سوار شود و آن را براند.» حضرت على(ع) جلو آمد و پا در رکاب ناقه گذاشت، ناگهان ناقه شروع به حرکت کرد و پیامبر اکرم(ص) به على(ع) فرمود: «زمام او را رها کن؛ زیرا او مأمور است.» سپس فرمود: «بر محدودهاى که این ناقه مشخص مى کند مسجد را بنا کنید.» پیامبر(ص) در ساختن این مسجد، شخصا فعالیت مىکرد. «جعفر الخلیلى» به نقل از«ابن خیثمه» در این باره مى نویسد: «پیامبر اکرم(ص)، هنگامى که شروع به ساختن مسجد قبا کرد، خود، اولین کسى بود که با دستان مبارک، سنگى را حمل کرد و در طرف قبله این مسجد قرار داد.» در نقل دیگرى از«شموس بنت نعمان» چنین روایت کردهاند: «نظر کردم به سوى رسول خدا(ص) دیدم که سنگ را مى گرفت و برمى داشت و از شدت سنگینى، کمر مبارکش خم مى شد و مى دیدم سفیدى خاک را در شکم مبارکش.» در میان اصحاب پیامبر(ص)، شش نفر از جمله، سلمان فارسى، مقداد بن اسود و عمار بن یاسر، در ساختن این مسجد، بیش از دیگران تلاش مى کردند. زنان نیز در ساخت این مسجد همکارى کردند، به طورى که بنا بر نقل تاریخ، آن ها شب هنگام، سنگ ها را تا کنار دیوارهاى مسجد حمل مى کردند و مردان در روز، آن سنگ ها را در ساختمان مسجد به کار مى بردند. مسجد قبا که نخستین مسجدى بود که به دست مبارک پیامبر(ص) بنا شد، از فضیلتى بس بزرگ برخوردار است. چنان که خداوند متعال با نزول، آن را چنین ستود: «...لمسجد اسس على التقوى من أول یوم احق ان تقوم فیه، فیه رجال یحبون أن یتطهروا و الله یحب المطهرین»«آن مسجدى که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایستهتر است که در آن(به عبادت) بایستى، در آن مردانى هستند که دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.» پیامبر گرامى اسلام، خود در فضیلت این مسجد بنا روایت فرمودهاند: «هر کس به مسجد من، قبا برود و در آن دو رکعت نماز بخواند با ثواب یک عمره بر مىگردد».
پیامبر اکرم(ص) در راه مدینه
پیامبر گرامى اسلام، پس از مدت کوتاهى توقف در روستاى قبا و ساختن مسجد قبا، به سمت مدینه حرکت کرد و بنا بر نقلى، در اواخر راه در روز جمعه، در میان قبیله«بنى سالم»، نخستین نماز جمعه در تاریخ اسلام را اقامه کرد آن گاه به مدینه رسید و مورد استقبال مردم مدینه قرار گرفت.
بخش دوم: هجرت پیامبر اعظم(ص) مبدأ تاریخ اسلام
هر امت و ملتى داراى تاریخ مخصوص به خود بوده است و هر کدام از این تاریخها، داراى مبدأ معینى بودهاند. اعراب پیش از اسلام، عام الفیل(سال حمله ابرهه با سپاه فیل به مکه و سال میلاد پیامبر(ص) را مبدأ تاریخ خود برگزیده بودند اما پس از اسلام، آن مبدأ منسوخ شد؛ زیرا در آن روز در میان مردم اثرى از اسلام و دین و ایمان نبود و همین طور «روز مبعث» نیز مبدأ تاریخ اسلام قرار نگرفت؛ زیرا در روز مبعث، شمار مسلمانان از 3 نفر تجاوز نمىکرد ولى روز هجرت پیامبر اکرم(ص) که به دنبال آن، مسلمانان، حکومت مستقلى را در مدینه تشکیل دادند و از آوارگى و پراکندگى به در آمدند، روزى تاریخى براى اسلام و مسلمانان به شمار مى رفت و نوعى پیروزى براى آن به حساب مى آمد. از این رو، روز هجرت روز مبدأ تاریخ اسلام قرار گرفت. پیامبر گرامى اسلام، شخصا، تاریخ هجرى را پایه گذارى کرد و واقعه هجرت را مبدأ آن قرار داد. بر این اساس، آن چه میان مورخان مشهور است که عُمَر، به اشاره و تصویب حضرت على(ع) هجرت پیامبر(ص) را سر آغاز تاریخ اسلام قرار داد، صحیح نیست؛ زیرا با دقت در نامههاى پیامبر(ص)(که قسمت اعظم آن ها در متون تاریخى و کتاب هاى حدیثى موجود است) و دیگر اسناد و مدارک، به روشنى ثابت مىشود که پیامبر اسلام(ص) شخصا، هجرت خویش از مکه به مدینه را مبدأ تاریخ مسلمانان قرار داد و نامه ها و مکاتبات خود با سران قبیله ها را بر طبق آن مورخ ساخت. در این جا به چند نامه و مدرک در اثبات این سخن استناد مىکنیم:
1- «سلمان» از پیامبر(ص) درخواست کرد که وصیت و سفارش آموزندهاى براى او و برادرش و خاندانش بنویسد، پیامبر(ص) املاء کرد و على(ع) آن را نوشت. در پایان این پندنامه چنین آمده است: «و کتب على بن ابیطالب بأمر رسول الله فى رجب سنة تسع من الهجرة.» «این را على بن ابیطالب به امر رسول خدا در ماه رجب در سال نهم هجرت نوشت.»
2- در پایان صلح نامهاى که امام على(ع) به املاى پیامبر(ص) براى مسیحیان نجران نوشت، چنین آمده است: «و امر علیا أن یکتب فیه انه کتب لخمس من الهجرة.» «به على دستور داد تا در آن بنویسد که این صلح نامه در سال پنجم هجرت نوشته شده است.»
3- محدثان اسلامى نقل کردهاند که پیامبر(ص) به«ام سلمه» فرمود: «فرزندم حسین در شصتمین سال از هجرت من کشته مى شود.» مواردى که ذکر شد حاکى از آن است که پیامبر ارجمند اسلام از نخستین روز، تکلیف تاریخ اسلامى را روشن کرده و آغاز هجرت را مبدء تاریخ اسلام قرار داده است.
بخش سوم: هجرت در زلال وحى
«هجرت» به مفهوم عام، در قرآن، در آیات متعددى مورد اشاره قرار گرفته است که بخشى از این آیات به طور خاص به«هجرت پیامبر اعظم(ص)» اشاره دارد. در این جا به سه آیه از این دست آیات اشاره مى کنیم و پیامهاى آن ها را مرور مى کنیم.
آیه اول: «[یاد کن] هنگامى را که کافران درباره تو نیرنگ مىکردند تا تو را به بند کشند یا بکشند یا[از مکه] اخراج کنند و نیرنگ مى زدند و خدا تدبیر مى کرد و خدا بهترین تدبیر کنندگان است.» این آیه، چنان که پیشتر اشاره شد به آغاز هجرت و توطئه کافران در مورد زندانى کردن یا به قتل رساندن و یا تبعید پیامبر(ص) اشاره دارد که در این واقعه، جبرئیل امین پیامبر(ص) را از این نقشه آگاه کرد و پیامبر(ص) شبانه مکه را ترک کرد و در غار ثور پنهان شد و هنگامى که مشرکان تا غار ثور رد پاى پیامبر(ص) را شناسایى کردند ولى با تارتنیده شده عنکبوت بر دهانه غار مواجه شدند، نقشه خود را به طور کامل نقش بر آب دیدند.
پیام آیه
1- خطرهایى را که خدا از شما دور کرده است به یاد آورید تا آرامش و قوت قلب بگیرید.«و اذ یمکربک...»؛
2- مشکلات پیامبران، افزون بر لجاجت و عناد مشرکان، تهدیدها و توطئه هاى فراوان آنان بوده است«واذ یمکر»؛
3- زندان و ترور و تبعید، ابزار دست جباران تاریخ براى مقابله با حق است؛
4- تمامى اندیشه هاى انسان ها زیر نظر خداست. «و یمکرون و یمکرالله»؛
5- خداوند هر جا لازم باشد، اولیاى خود را از توطئه ها آگاه مىکند. در حادثه مورد بحث، طرحى را که مشرکان مى خواستند هیچ کس نفهمد، همه دنیا از طریق این آیه فهمید؛
6- هر کس با حامیان حق نیرنگ کند، خداوند او را به نیرنگى پیچیده گرفتار مى کند«و یمکرون و یمکر الله»؛
7- چنان نیست که ابر قدرتها همواره به اهدافشان برسند؛
8- هر چه طرح و توطئه دشمن قویتر باشد، خداوند با موجود ضعیف ترى آن را خنثى مى کند؛ مرگ سلیمان با موریانهاى کشف شد. بلقیس را هدهد دعوت مى کند، کلاغ، بنى آدم را آموزش مى دهد؛ فیل سواران ابرهه، با ابابیل، و نمرود با پشه نابود مى شود و توطئه کافران علیه پیامبر اکرم(ص) با تار عنکبوت خنثى مى شود.
آیه دوم: «کسانى که ایمان آورده و هجرت کردهاند و در راه خدا با مال و جان خود جهاد کردهاند و کسانى که(مهاجران را) پناه دادند و یارى کردند، آنان یاران یکدیگرند و کسانى که ایمان آوردهاند ولى مهاجرت نکردهاند، هیچ گونه خویشاوندى(دینى) با شما ندارند؛ مگر آن که(در راه خدا) هجرت کنند. اگر در(کار) دین از شما یارى جویند، یارى آنان بر شما(واجب) است، مگر علیه گروهى باشد که میان شما و آنان پیمانى(منعقد شده) است و خدا به آن چه مى کنید، بیناست.»
پیام آیه
1- مسلمان بودن و ایمان داشتن بدون تلاش و فداکارى ممکن نیست و مسلمانان صدر اسلام، یا مهاجر بودند یا پناه دهنده به مهاجران؛ یا جهاد گر بودند یا پشتیبان مجاهدان؛
2- عقیده به تنهایى کافى نیست بلکه هجرت و جهاد و پشتیبانى از مهاجران و مجاهدان نیز لازم است؛
3- جهش وقتى حاصل مىشود که مغزها، بازوها، سرمایهها، قدرت ها و هجرت ها متمرکز شود«آمنوا، هاجروا، جاهدوا، اموالهم»؛
4- در جامعه اسلامى باید میان مهاجران دردمند و مرفههان هجرت گریز تفاوت باشد. «آمنوا و لم یهاجروا»؛
5- در هجرت، هم به نظام کفر ضربه وارد مى شود و هم دین حفظ مى شود و نیروى مسلمانان نیز افزایش مى یابد.
آیه سوم:
«کسانى که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا به جهاد پرداختهاند و کسانى که (مهاجران را) پناه داده و یارى کردهاند، آنان همان مؤمنان واقعى اند؛ براى آنان بخشایش و روزى شایستهاى خواهد بود.» در این آیه شریفه، مهاجران و پناه دهندگان به آنان، مؤمنان حقیقى خوانده شدهاند.
پیام آیه
1- ایمان واقعى در هجرت، جهاد، پناه دادن و یارى کردن مسلمانان رخ مىنماید. «هم المؤمنون حقا»؛
2- کارها و از جمله هجرت وقتى ارزشمند است که رنگ خدایى و انگیزه الهى داشته باشد. «فى سبیل الله»؛
3- هجرت و جهاد، عامل بخشایشها و برکتهاى الهى است.
4- اگر انسان به جهت هجرت و جهاد، از رزق اندک بگذرد، به رزق کریم و شایسته الهى مى رسد.
بخش چهارم: آموزههاى هجرت نبوى
تاریخ زندگى معصومان(ع) به خصوص پیامبر اعظم(ع) که هجرت تاریخى آن حضرت از مکه به مدینه بخشى از آن است، نباید تنها به عنوان سرگذشتى از آن بزرگواران، مورد مطالعه قرار گیرد بلکه باید به عنوان درس نامه و عبرت نامهاى تلقى شود که در پس هر یک از صفحاتش، پندها و درسهایى آموزنده نهفته است. از این رو، در این بخش به طور بسیار کوتاه و تنها به چند آموزه از آموزه هاى هجرت نبوى اشاره مىکنیم.
1- حفظ دین به بهاى هجرت: هنگامى که پیامبر اعظم(ع) محیط مکه را با دین و دیندارى در تضاد دید، با هجرت از آن به مدینه، دین اسلام و دینداران را از خطر کفر و دین سوزى حفظ کرد. این سیره عملى پیامبر(ص) حاوى این درس است که هر کس در هر کجا اگر دید شرایط و محیط اطرافش به گونهاى شده است که دین و دیندارى او را تهدید مى کند باید آن محیط را(اگر نمىتواند تغییر دهد) ترک کند، و به محیط امنى پناه برد تا در آن جا دین مدارى خود را حفظ کند. این اصل، از آن رو در اسلام مورد تأکید است که اسلام، دینى منطقهاى و محدود به یک مکان یا محیط خاص نیست بلکه آنچه در اسلام اهمیت دارد، حفظ ایمان و ارزش هاى دینى است. بر این اساس، ضرورت هجرت از محیط نا امن به محیطهاى امن، به زمان پیامبر(ص) ، اختصاص ندارد بلکه هر کس در چنین شرایطى قرار بگیرد وظیفهاش هجرت است. از این رو، ممکن است در زمان ما، این وظیفه براى کسى، در ضمن هجرت از شهرى به شهر دیگر یا از محلهاى به محله دیگر و یا در قالب تغییر محل تحصیل یا کار ضرورت بیابد. با توجه به آنچه گفته شد جاى بسى تأسف و تعجب است که عدهاى از هموطنان، زندگى در کشورهاى غربى را که اکنون مهد کفر و فساد و دین ستیزى است، انتخاب مىکنند و به زندگى در آن کشورها افتخار هم مى کنند. همان طور که هجرت در راه خدا و براى تقویت دین و دستیابى به محیطى مناسب براى تقرب به خدا ارزشمند است هجرت به بلا کفر که کشورهاى غربى در زمان ما از مصادیق آن است پس نکوهیده و مذمت شدهاست و فقهاى اسلام این هجرت را گناه کبیره مى دانند.
2- جان فشانى در راه حفظ دین: به جان خریدن هر گونه سختى و رنج در راه حفظ دین، از برجستهترین جنبه هاى سیره عملى پیامبر(ص) است. هجرت پیامبر(ص) ـ که شبانه آغاز شد و به مدت دوازده شبانه روز در مسافتى بیش از چهار صد کیلومتر انجام شد نمونهاى از به جان خریدن سختى هاست؛ چنان که جان فشانى حضرت على(ع) در لیلة المبیت و هجرت آن حضرت از مکه به مدینه پس از پیامبر(ص) نیز نمونهاى دیگر از این سیره عملى در زندگى معصومان(ع) است. پند و درسى که باید از این نمونه هاى عملى سیره معصومان(ع) گرفت این است که نباید انسان هاى دین مدار هنگامى که با سختى هاى روزگار یا سنگ اندازی ها، طعن ها و کنایه ها، کینه توزى ها و تمسخر دین ستیزان و هواپرستان مواجه مى شوند، ذرهاى عقب نشینى کنند بلکه باید محکمتر از گذشته به ایمان و ارزشهاى دینى خود ببالند و هرگز از آن ها دست بر ندارند.
3- اداى دین و بازگرداندن امانت ها قبل از سفر: پیامبر(ص) قبل از هجرت ـ از آن جا که خود نمى توانست ـ حضرت على(ع) را مأمور کرد تا بدهى هاى آن حضرت را بپردازد و امانت هایى که در نزد پیامبر(ص) بوده به صاحبان شان برگرداند. این کار پیامبر(ص) در بردارنده این پیام است که امانت و دین، حق الناس است و چون در هر سفرى احتمال بازنگشتن وجود دارد هر مسافر باید بیش از سفر نسبت به امانت ها و بدهى هایى که بر عهده دارد، شخصا و یا با گرفتن نایب، اقدام کند.
4- تأمین شخصى هزینه هاى سفر: بنابر نقل تاریخ، در یکى از شب هایى که حضرت على(ع) در غار ثور خدمت پیامبر اکرم(ص) رسید، پیامبر(ص) به على(ع) دستور داد که دو شتر براى آن حضرت و هم سفرش تهیه کند؛ در این هنگام، ابوبکر گفت: من پیشتر دو شتر براى شما و خودم آماده کردهام. پیامبر(ص) فرمود: من با پرداخت قیمت، آن ها را مى پذیرم. سپس به على(ع) دستور داد که قیمت شتر را بپردازد. این رفتار پیامبر(ص) اشاره به یک اصل کلى در اخلاق اسلامى دارد و آن این که هیچ کس نباید در حالى که خود توانمند است، سربار کسى شود؛ چنان که در بعضى روایات معصومان(ع) نیز به این اصل اشاره شده است و از کسى که زحمت خود را به دوش دیگران مى اندازد. و به «ملعون» تعبیر شده است.
5- هجرت واقعى، هجرت درونى: هجرت پیامبر(ص) و اصحاب آن حضرت، پیش از آن که جنبهاى بیرونى داشته باشد، جنبه درونى دارد. اگر پیامبر(ص) و یاران آن حضرت در درون خویش از ظلمت به نور، از کفر به ایمان، از شرک به توحید و از بدی ها به خوبی ها هجرت نکرده بودند، هرگز در عالم بیرون، قادر نبودند به چنین هجرتى الهى دست بزنند. از این رو، هجرت واقعى«هجرت درونى» است و انسان مؤمن همواره در حال هجرت است و پیوسته از پستىها و گناهان به سوى فضیلت ها و پاکى ها مهاجرت مىکند. امیرمؤمنان، على(ع) در این باره مى فرمایند: «بعضى مى گویند هجرت کردهایم در حالى که هجرت واقعى نکردهاند؛ مهاجران واقعى آن ها هستند که از گناهان هجرت مى کنند و مرتکب آن ها نمی شوند.» خداوند متعالى در قرآن مى فرماید: «والرجز فاهجر»«از پلیدىها هجرت کن»
منبع: پایگاه حوزه