تاریخ نگارش : سی ام فروردين 1390

انشقاق قمر
بنده خدا

این مقاله در تبیین یکی ازمعجزات پیامبر اکرم صل الله علیه و آله وسلم یعنی شکافته شدن ماه و بررسی آیات مربوط به آن و صور مختلف معنی کلمات است

معجزه شکافته شدن ماه ، توسط پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم .
انشقاق از ماده «شقق» به معناى شکافته شدن مى باشد (. العین ; تهذیب اللغة ; معجم مقاییس اللغة والمفردات فى غریب القرآن) و قمر همان ماه کره زمین است.
براى وقوع این حادثه به قرآن ، روایات و اجماع استدلال شده است. آیه اى که در این مسئله به آن استناد شده ، عبارت است از: (اقتَرَبَتِ السّاعَةُ وَانشَقَّ الْقَمر) (قمر:1):هنگام قیامت بسیار نزدیک شد و ماه شکاف برداشت.
آیات بعد به ویژه آیه دوم متناسب با آیه اول و در سیاق آن است و اگر سخن از معجزه نباشد هیچ تناسبى با نسبت سحر به پیامبر در آیه دوم ندارد: (وَإِنْ یَرَوا آیةً یُعْرِضُوا وَیَقُولوا سِحرٌ مُسْتَمِر) ; هماهنگ با آیه سوم نیست که خبر از تکذیب آنها مى دهد: (وَکَذَّبُوا وَاتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَکلُّ أَمْر مُسْتَقِرٌّ) (تفسیر نمونه ، ج23 ، ص 12) و آیه چهارم براى امرى که واقع نشده ، گفته نمى شود: (وَلَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الأنْباءِ ما فیهِ مُزْدَجَرٌ) .
از «حسن بصرى» ، «عطاء» و «بلخى» به عنوان مخالفان دلالت آیه بر وقوع شق القمر یاد شده است که گفته اند انشقاق قمر در آینده اتفاق خواهد افتاد ( مجمع البیان ، ج9 ، ص 282). حسن بصرى گفته است که پس از نفخه ثانیه ، قمر مُنشق خواهد شد (. النکت والعیون ، ج5 ، ص 409).
«نظّام» (. تأویل مختلف الحدیث ، ص 21ـ 20 ; الفصول المختارة ، ص 208) و برخى دیگر (تفسیر المراغى ، ج9 ، ص 76 ; تفسیر الکاشف ، ج7 ، ص 189 و تفسیر المنتخب ذیل آیه مربوط) منکر وقوع شقّ القمر شده اند.
در پاسخ گفته شده است: قیامت روزى است که حقایق در آن ظاهر مى شود و براى انکار یا سحر شمردن آن مجالى نخواهد بود (مجمع البیان ، ج9 ، ص 282 ; المواهب اللدنیّة ، ج2 ، ص 521 ; المیزان فى تفسیر القرآن ، ج19 ، ص 55). علاوه بر این ، ظاهر آیه بر وقوع انشقاق در گذشته دلالت دارد چرا که با فعل ماضى «انشقَّ» بیان شده است.
مخالفان در نقد آن گفته اند: حوادثى که در آینده قطعاً اتفاق مى افتد ، در قرآن کریم با واژگان ماضى تعبیر مى شود. (. تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان ، ج6 ، 217).
پاسخ این است که استفاده از واژه دالّ بر گذشته در حادثه مربوط به آینده ، مَجاز است و مجاز دانستن کلام هنگامى جایز مى باشد که به صورت قطعى بدانیم حادثه مربوط به آینده است.
استدلال دیگر مخالفان این است که (وَانشَقَّ الْقَمَرُ) بعد از (اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ) آمده که بر وقوع انشقاق در قیامت دلالت دارد. (تفسیر الکاشف ، ج7 ، ص 189ـ 190).
پیش فرض این استدلال این است که قیامت نزدیک نشده ، در حالى که اقتربت ، مبالغه در قرب را مى رساند (التبیان فى تفسیر القرآن ، ج9 ، ص 443 ; المحرر الوجیز ، ج5 ، ص 211 ; مجمع البیان ، ج9 ، ص 281 ; شرح الشفاء ، ج1 ، ص 584 ; تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان ، ج6 ، ص 217 ; نظم الدرر فى تناسب الآیات والسور ذیل آیه مربوط ; المیزان فى تفسیر القرآن ، ج19 ، ص 55) چرا که «اِفتَعلَ» معنا را براى مبالغه مهیّا مى کند ، در کتب لغت آمده است: والقدیر فعیل منه وهو للمبالغة والمقتدر مفتعل من اقتدر وهو أبلغ (النهایة فى غریب الأثر ، لسان العرب وتاج العروس ماده قدر ; و نیز الخصائص ، ج3 ، ص 264 ; المفصل فى صنعة الاعراب ، ج1 ، ص 54 ; مغنى اللبیب ، ذیل بحث «اذ» ص 119 ; شرح ابن عقیل ، ج4 ، ص 264) یعنى هنگام قیامت بسیار نزدیک شد.
نزدیکى زیاد قیامت ، در روایات نیز تصریح شده است ، مفهوم برخى از آنها این است که زمان عالم طولانى است و باقى مانده روزگار نسبت به آنچه گذشته است کم مى باشد (صحیح بخارى ، ج4 ، ص 1881 ، ح4652 و ج5 ، ص 2384 ; صحیح مسلم ، ج2 ، ص 592 و ج18 ، ص 477 ; الجعفریات ، ص 212 ; الأمالى للمفید ، ص 187 ; الأمالى للطوسى ، ص 337 ; و نیز تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر) ج7 ، ص 437 435). از سوى دیگر اگر تمام عمر دنیا را با زمان آخرت مقایسه کنیم ، عمر دنیا لحظه واحدى بیش نیست (الأمثل فى تفسیر کتاب اللّه المنزل ، ج17 ، ص 290).
استدلال دیگر مخالفان این است که اگر انشقاق قمر واقع مى شد ، شرق و غرب عالم باید آن را مى دیدند و علما و مورخان آن را ثبت مى کردند (تفسیر المراغى ، ج27 ، ص 77 ; تفسیر الکاشف ، ج7 ، ص 189ـ 190 ; و نیز الذخیرة إلى علم الکلام ، ص 408 ; التبیان فى تفسیر القرآن ، ج9 ، ص 443 ; مجمع البیان ، ج9 ، ص 282 ; شرح الشفاء ، ج1 ، ص 587ـ 588).
در پاسخ گفته شده است: با توجه به اختلاف افق ، مدت کوتاه شقّ القمر ، وضعیت هوا ، وضعیت متفاوت اشخاص در آن شب و... ، این که همه آن را دیده باشند انتظار بى جایى است (الذخیرة إلى علم الکلام ، ص 408 ; الاقتصاد الهادى إلى الرشاد ، ص 182 ; تفسیر کبیر ، ج29 ، ص 28 ; المنقذ من التقلید ، ج1 ، ص 495 ; البدایة والنهایة ، ج6 ، ص 80 ; المواهب اللدنیّة ، ج2 ، ص 526ـ 527 ; شرح الشفاء ، ج1 ، ص 587ـ 588 ; حجة اللّه على العالمین ، ص 397 ; الأمثل فى تفسیر کتاب اللّه المنزل ، ج17 ، ص 298ـ 299).
با توجه به استدلال مخالفان ، فقط مى توان قائل به استبعاد آن شد نه محال بودن آن ، در حالى که مخالفان قاطعانه آن را رد مى کنند. (روح المعانى ، ج27 ، ص 76).
به سخن منقول از «حذیفة بن یمان» هم براى رد وقوع شقّ القمر استدلال شده است:
«إنّ اللّه تعالى یقول: (اقتربت الساعة وانشقّ القمر) ; ألا وإنّ الساعة قد اقتربت ألا وإنّ القمر قد انشق ألا وإنّ الدنیا قد آذنت بفراق ألا وإنّ الیوم المضمار وغدا السباق...:...هوشیار باشید که دنیا فراق خود را اعلام نمود ، آگاه باشید که امروز خود را چابک کنید تا قیامت بتوانید سبقت بگیرید». (المستدرک على الصحیحین ، ج4 ، ص 651 ، رقم 8800) بیان نزدیکى قیامت و توقع ایجاد آن ، مفاد سخن حذیفه است نه این که به خاطر تأیید پیامبر و اثبات نبوت ایشان ، خبر از وقوع حوادثى بدهد چون سخن حذیفه در مقام وعظ و عبرت است. (تفسیر المراغى ، ج27 ، ص 76).
پاسخ: اگر فعل ماضى با حرف «قد» آورده شود به معناى این نیست که انتظار وقوع فعل مى رود (مغنى اللبیب ، ص 228) بلکه این معنا را مى دهد که فعل تحقیقاً واقع شده است و در این صحبت ، سه فعل ماضى با حرف قد همراه شده است.
قرائت حذیفه نیز در آیه یکم از سوره قمر بدین صورت است: (وقد انشقّ القَمَر) (معجم القرائات القرآنیة ، ج7 ، ص 29) ، عده اى آن را دلیل یا مؤید وقوع شقّ القمر دانسته اند (ابن جنى به نقل از مجمع البیان ، ج9 ، ص 280 ; الکشاف ، ج4 ، ص 431 ; انوار التنزیل ، ج5 ، ص 164 ; کنزالدقائق ، ج12 ، ص 527).
اگر در قرآن کریم آیه اى درباره شق القمر وجود نداشت ، اخبار و روایاتى که در کتب شیعه و اهل سنت آمده اند با توجه به کثرتشان و صحیح بودن سند برخى از آنها به تنهایى بر وقوع شق القمر دلالت مى کنند. براى نمونه به چند روایت دقت کنید:
شیخ صدوق نقل مى کند: محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانى رضى اللّه عنه به من گفت: نزد شیخ ابوالقاسم حسین بن روح بودم... ، گفت:... از پیامبران کسى هست که ماه براى او مُنشق شد... آنچه گفتم از «اصل» و شنیده شده از حضرت حجة (عج) است (کمال الدین ج2 ، ص 509 ـ507و نیز . الاحتجاج ، ج2 ، ص 471ـ 473
شیخ مفید از ابوبصیر نقل مى کند که امام صادق (ع) در حدیثى طولانى فرمود:... خداوند ماه را براى پیامبرش مُنشق کرد... (الإرشاد ، ج2 ، ص 385).
احمد بن محمد بن صلت از ابن عقده أحمد بن محمد بن سعید از على بن محمد بن على حسینى ، از جعفر بن محمد بن عیسى ، از عبید اللّه بن على ، از امام رضا (ع) از پدرش ، از جدّش ، از آبائش ، از حضرت على (علیهم السلام) نقل کرده است: ماه در مکه مُنشق شد به دو شقه ، سپس رسول اللّه (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمودند: شاهد باشید ، شاهد این باشید. (الأمالى للطوسى ، ص 341).
روایت انس بن مالک ; بخارى از عبداللّه بن عبدالوهاب ، از بشر بن مفضل ، از سعید بن ابوعروبة از قتاده از انس بن مالک نقل مى کند: اهل مکه از رسول اللّه (صلى الله علیه وآله وسلم) خواستند که معجزه اى به آنان نشان دهد ; پس ماه را به آن ها نشان داد که دو شقه بود تا این که حراء را بین آن دو شقه دیدند (الجامع الصحیح المختصر ، ج3 ، ص 1404 ، رقم 3655) عبداللّه بن محمد از یونس از شیبان از قتاده از أنس بن مالک و خلیفه از یزید بن زریع از سعید از قتاده از انس بن مالک نقل مى کند: اهل مکه از پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) خواستند که نشانه اى بر نبوت به آنان بنماید ، براى همین منشق شدن ماه را به آنان نشان داد (الجامع الصحیح المختصر ، ج3 ، ص 1331 ، رقم 3438) ; مسلم از زهیر بن حرب از عبد بن حمید از یونس بن محمد از شیبان از قتاده از انس نقل کرده است که اهل مکه از رسول اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم خواستند معجزه اى نشانشان دهد ، پس انشقاق قمر را به آن ها نمایاند (صحیح مسلم ، ج4 ، ص 2159 ، رقم 2802) ; همین روایت در مسند احمد از عبداللّه از پدرش از یونس بن محمد... (مسند أحمد بن حنبل ، ج3 ، ص 207 ، رقم 13177)نقل شده است.
روایت عبداللّه بن عباس ; بخارى از یحیى بن بکیر از بکر از جعفر از عرک بن مالک از عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبه از ابن عباس نقل کرده است: در زمان پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) ماه منشق شد. (الجامع الصحیح المختصر ، ج4 ، ص 1843 ، رقم 4585) ; مسلم از موسى بن قریش التمیمى از اسحاق بن بکر بن مضر از پدرش از جعفر بن ربیعه از عراک بن مالک از عبید اللّه بن عبداللّه بن عتبة بن مسعود از ابن عباس نقل کرده است: همانا ماه در زمان رسول اللّه (صلى الله علیه وآله وسلم) منشق شد (صحیح مسلم ، ج4 ، ص 2159 ، رقم 48ـ 2803); طبرى از ابن المثنى از عبدالاعلى از داود از على از ابن عباس درباره آیه (اقتربت الساعة وانشق القمر) نقل کرده است: این موضوع قبل از هجرت تمام شد ، ماه منشق شد تا این که دو شق آن را دیدند (جامع البیان عن تأویل القرآن ، ج27 ، ص 51).
روایت عبداللّه بن مسعود ; بخارى از صدقة بن فضل از ابن عیینة از ابن ابونجیح از مجاهد از ابومعمر از عبداللّه بن مسعود نقل کرده است: ماه در زمان پیغمبر (صلى الله علیه وآله وسلم) به دو شقه منشق شد ، پس حضرت (صلى الله علیه وآله وسلم فرمود: شاهد باشید (الجامع الصحیح المختصر ، ج3 ، ص 1330 ، رقم 3437) ; مسلم از عبیداللّه بن معاذ عنبرى از پدرش از شعبة از اعمش از ابراهیم از ابومعمر از عبداللّه بن مسعود نقل کرده است: ماه در زمان پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم به دو شقه منشق شد ، پس شقه اى را کوه پوشاند و شقه اى بالاى کوه بود ، پس رسول اللّه (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود: خدایا شاهد باش (صحیح مسلم ، ج4 ، ص 2158 ، رقم 43ـ2800) ; احمد از عبداللّه از پدرش از سفیان از ابن ابونجیح از مجاهد از ابومعمر از ابن مسعود نقل کرده است: در زمان رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) ماه منشق شد به دو شقه تا این که به آن نگاه کردند ، پس رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود: شاهد باشید (مسند أحمد بن حنبل ، ج1 ، ص 377 رقم3583 و نیز مجمع البیان ، ج9 ، ص 282 با اندکى تفاوت).
مکان وقوع معجزه در برخى روایات ، مکه مکرمه معرفى شده (سنن ترمذى ، ج5 ، ص 397 ، ح3286 ; الأمالى للطوسى ، ص 341 ; مسند احمد بن حنبل ، ج3 ، ص 165 ، رقم 12711) ، گرچه روایتى از ابن مسعود مى گوید«همراه با پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم در منى بودیم و قمر منشق شد (الجامع الصحیح المختصر ، ج3 ، ص 1404 ، رقم 3655 ; سنن ترمذى ، ج5 ، ص 397 ، رقم 3285) ، آیات اول سوره قمر نیز مکى است (تفسیر قمى ، ج2 ، ص 340 ; کشاف، ج4 ، ص 430 ; کشف الاسرار ، ج9 ، ص 386 ; نهج البیان عن کشف معانى القرآن ، ج5 ، ص 109 ; الدر المنثور ، ج6 ، ص 132) ، فقط نقلى هست که ابن عباس آن را مدنى مى دانست. (کشف الاسرار ، ج9 ، ص 386).
بعضى روایات که به زمان حادثه اشاره دارند ، آن را قبل از هجرت معرفى کرده اند (جامع البیان ، ج27 ، ص 51) ، زمان هاى دقیق ترى هم وجود دارد: پنج سال قبل از هجرت (شرح الهمزیة لابن حجر به نقل از حجة اللّه على العالمین ، ص 398) ; اوّل مبعث پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) (إعلام الورى ، ص 28) ; شب چهاردهم ذى الحجة (تفسیر قمى ، ج2 ، ص 341) ; آخر شب چهاردهم (طبق نسخه اى از روض الجنان و روح الجنان ، ج18 ، ص 213) ; پس از نیمه شب (الخرائج والجرائح ، ج1 ، ص 142).
دسته اى از روایت ها و اخبار به اصل وقوع دلالت دارند و در دسته اى دیگر ، حالت هاى مختلف براى ماه نقل شده:
در دو طرف حراء (الجامع الصحیح المختصر ، ج3 ، ص 1404 ، رقم 3655 ; مجمع البیان فى تفسیر القرآن ، ج9 ، ص 282) ; قسمتى روى این کوه و قسمتى روى کوه دیگر (سنن ترمذى ، ج5 ، ص 398 ، رقم 3289 ; مسند أحمد بن حنبل ، ج4 ، ص 81 ، رقم 16796 ; مجمع البیان فى تفسیر القرآن ، ج9 ، ص 282) ; نصف آن بر پشت کعبه ونصف آن بر کوه ابوقبیس (الخرائج و الجرائح ، ج1 ، ص 142) ; نصف بر ابوقبیس و نصف بر کوه قعیقعان (مناقب آل ابوطالب ، ج1 ، ص 122) ; قسمتى بر ابوقبیس و قسمتى بر کوه سویداء (المستدرک على الصحیحین ، ج2 ، ص 512 ، رقم 3757 ; الدر المنثور ، ج7 ، ص 670) ; کوه بین دو قسمت ماه (مسند أحمد بن حنبل ، ج1 ، ص 413 ، رقم 3924 ; مجمع البیان ، ج9 ، ص 282) ; نصف بر صفا و نصف بر مروه (دلائل النبوة ، ج1 ، ص 245 ، رقم 205 ; مناقب آل ابوطالب ، ج1 ، ص 122) ; قسمتى پشت کوه و قسمتى جلوى کوه (صحیح مسلم ، ج4 ، ص 2158 ، رقم 2800 ; سنن ترمذى ، ج5 ، ص 397 ، رقم 3285) ; قسمتى بالاى کوه و قسمتى پایین کوه (الجامع الصحیح المختصر ، ج4 ، ص 1843 ، رقم 4583) ; قسمتى پشت و قسمتى روى کوه (جامع البیان عن تأویل القرآن ، ج11 ، ص 543 ; مسند أحمد بن حنبل ، ج1 ، ص 447 ، رقم 4270) ; نصف بر صفا و نصف بر مشعرین (البرهان فى تفسیر القرآن ، ج5 ، ص 215) ; قسمتى پشت کوه (مسند أحمد بن حنبل ، ج1 ، ص 456 ، رقم 4360 ; جامع البیان عن تأویل القرآن ، ج11 ، ص 543) ; قسمتى را کوه پوشاند و قسمتى بالاى کوه (صحیح مسلم ، ج4 ، ص 2158 ، رقم 2800 ; تفسیر النسائی ، ج2 ، ص 366) ; قسمتى کنار کوه (الجامع الصحیح المختصر ، ج3 ، ص 1404 رقم 3556) ; قسمتى پشت کوه و قسمت دیگر رفت (جامع البیان عن تأویل القرآن ، ج11 ، ص 547) ; قسمتى ثابت شد و قسمتى از پشت کوه رفت (جامع البیان عن تأویل القرآن ، ج11 ، ص 543) ; یک نیمه بر سر سویداء و یک نیمه بر سر کوه خندمه (روض الجنان و روح الجنان ، ج18 ، ص 213).
برخى روایات هم وقوع انشقاق قمر را دوبار معرفى کرده اند (تفسیر القمى ، ج2 ، ص 341 ; صحیح مسلم ، ج4 ، ص 2159 ، رقم 46ـ 2802 ; سنن الترمذى ، ج5 ، ص 397 ، رقم 3286 ; مسند احمد بن حنبل ، ج3 ، ص 165 ، رقم 12711 و ص 207 ، رقم 13177 و ص 220 ، رقم 13327 ; تفسیر النسائى ، ج2 ، ص 366 ; جامع البیان عن تأویل القرآن ; ج27 ، ص 50 و 52 ; المنتخب من مسند عبد بن حمید ، ج1 ، ص 356 ، رقم 1184).
درخواست انشقاق قمر نیز توسط مشرکان ; اصحاب عقبه (تفسیر القمى ، ج2 ، ص 341) ، دانشمندان یهود (دلائل النبوة ، ج1 ، ص 245 ، ح 205) ، حمزة بن عبدالمطلب ، عموى پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم (النکت والعیون تفسیر الماوردى ، ج5 ، ص 409) وابوجهل و یک یهودى (تفسیر منهج الصادقین فی إلزام المخالفین ، ج9 ، ص 93 و 94) دانسته شده است.
از سند روایات تعبیر به تواتر شده است (احکام القرآن ، ج5 ، ص 298 ; تقریب المعارف ، ص 110 ; الاقتصاد الهادى إلى طریق الرشاد ، ص 181 ; المنقذ من التقلید ، ج1 ، ص 492 ، ابن السبکی به نقل از روح المعانى ، ج14 ، ص 74 ; البدایة والنهایة ، ج6 ، ص 77 ; تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر) ، ج4 ، ص 261 ; شرح المواقف ، ج7 ، ص 256 ; السیرة الحلبیة ، ج1 ، ص 493 ; فى ظلال القرآن ، ج6 ، ص 3425 ; التفسیر الوسیط للقرآن الکریم ، ج26 و 27 ، ص 121 ; الأمثل فى تفسیر کتاب اللّه المنزل ، ج17 ، ص 293).
تعبیرهاى دیگرى نیز درباره سند روایات وجود دارد:
شهرتش بى نیاز از نقلش کرده (الخرائج و الجرائح ، ج1 ، ص 31 ; البدایة والنهایة ، ج6 ، ص 79) ; قصه اش معروف است (کشف الغمة ، ج1 ، ص 28) ; همانا این حدیث را جماعت کثیرى از صحابه روایت کرده اند و امثال صحابه، تابعین از آنها نقل کرده اند ، سپس آن را همه از آنان نقل کرده اند تا به دست ما رسیده و به وسیله آیه کریمه تأیید شده است (ابن عبدالبرّ به نقل از المواهب اللدنیّة ، ج2 ، ص 522) ; نزدیک است که متواتر ] معنوى [ گردد اگرچه تواتر لفظى نباشد (شرح الشفاء ، ج1 ، ص 587) ; نقلى مستفیض دارد که نزد کسى که از طرق آن اطلاع دارد، مفید قطع است (فتح البارى ، ج6 ، ص 592) ; روایاتش مستفیضه اند و اهل حدیث و مفسرین بر قبول شان اتفاق دارند همان طور که گفته شده ، ... آن روایت ها را محدثین و علماى شیعه بدون هیچ توقفى ، به تحقیق پذیرفته اند... روایات مستفیض زیادى که شیعه و سنى آن ها را نقل کرده اند و محدّثین قبول کرده اند... این معجزه از معجزاتى است که مسلمانان آن را بدون تشکیک در آن پذیرفته اند (المیزان فى تفسیر القرآن ، ج19 ، ص 55 و 59 و 60).
بنابراین ، سخن برخى که آن را خبر واحد دانسته اند (تفسیر الکاشف ، ج7 ، ص 189 ; تفسیر المراغى ، ج9 ، ص 76) بى اساس است گرچه برخى از آنها وقوع شق القمر را قبول دارند (الفتوحات الالهیه ، ج4 ، ص 241 و الجامع لأحکام القرآن ، ج18 ، ص 127).
بر وقوع انشقاق قمر ادعاى اجماع شده است چنان که شیخ طوسى گفته است: مسلمانان اجماع دارند شقّ القمر واقع شده و مخالفت کسى که بعداً مخالفت کرده ، چون بر خلاف قاعده است ، به حساب نمى آید ، زیرا قول وقوع شقّ القمر بین صحابه مشهورتر است و هیچ کس منکر آن نشده ، و همین دلالت بر صحت آن مى کند (التبیان فى تفسیر القرآن ، ج9 ، ص 443).
منابع

احکام القرآن (جصاص ، جصاص ، احمد بن على ، 370ق ; تحقیق محمدصادق قمحاوى ، داراحیاء التراث العربى ، بیروت ، 1405ق ; إعلام الورى بأعلام الهدى ، طبرسى ، امین الاسلام ابوعلى فضل بن حسن بن فضل ، 548ق ، انتشارات دارالکتب الاسلامیة ، قم ; الاحتجاج ، طبرسى ، ابومنصور ، احمد بن على بن ابوطالب ; نشر مرتضى ، مشهد مقدس ، 1403ق ; الإرشاد فى معرفة حجج اللّه على العباد ، مفید ، محمد بن محمد بن نعمان ، 413ق ، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید ، قم ، 1413ق (جلد یازدهم از مجموعه مصنفات شیخ مفید) ; الاقتصاد الهادى إلى الرشاد ، طوسى ، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن ، 460ق ; مکتبة چهلستون ، تهران ; الأمالى ، مفید ، محمد بن محمد بن نعمان ، 413ق ، کنکره جهانى هزاره شیخ مفید ، قم1413ق (جلد 13 از مجموعه مصنفات شیخ مفید) ; الأمالى (للشیخ الطوسی ، طوسى ، شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن ، 460ق ، انتشارات دارالثقافة ، قم ، 1414ق ; الأمثل فى تفسیر کتاب اللّه المنزل ، مکارم شیرازى ، ناصر ; مدرسه امام على بن ابوطالب ، قم ، 1421 ; أنوار التنزیل وأسرار التأویل ، بیضاوى ، عبداللّه بن عمر ، تحقیق محمدعبدالرحمن مرعشى ، داراحیاء التراث العربى ، بیروت ، 1418ق ; البدایة والنهایة ، ابن کثیر دمشقى ، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو ; 774ق ، مکتبة المعارف ، بیروت ; البرهان فى تفسیر القرآن ، بحرانى سید هاشم ، 1107ق ; تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة ، قم ، بنیاد بعثت ، تهران ، 1416ق ; تاج العروس من جواهر القاموس ، الزبیدى ، مرتضى ابوالفیض ، 1205ق ; دارالهدى ، 1409ق ; تأویل مختلف الحدیث ، الدینورى ، ابن قتیبه ، 276ق ; درالکتاب العربى ، بیروت ; التبیان فى تفسیر القرآن ، طوسى ، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن ، 460ق ; با مقدمه شیخ آغا بزرگ تهرانى و تحقیق احمد قصیر عاملى ، دار احیاء التراث العربى ، بیروت ; تفسیر القرآن العظیم ، ابن کثیر دمشقى ، ابوالفداء اسماعیل بن عمرو ; 774ق ، تحقیق محمدحسین شمس الدین ، دارالکتب العلمیة ، منشورات محمدعلى بیضون ، بیروت ، 1419ق ; تفسیر الکاشف ، مغنیه، محمد جواد ، 1400ق ، دار الکتب الإسلامیة ، تهران ، 1424ق ; تفسیر المراغى ، مراغى، احمد بن مصطفى ، 1371ق ; داراحیاء التراث العربى ، بیروت ; تفسیر النسائى ، نسائى ، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمن ، 303ق ، مکتبة السنة ، قاهره ، 1410 ; التفسیر الوسیط للقرآن الکریم ، طنطاوى محمد سید ، مطبعة السعادة ، 1407ق ; تفسیر على بن ابراهیم القمى ، قمى ، ابوالحسن على بن ابراهیم بن هاشم ، ق3 ; مؤسسه دار الکتاب ، قم ، 1404ق ; تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان ، نیشابورى ، نظام الدین حسن بن محمد ، بعد از 728ق، دار الکتب العلمیه ، بیروت ، 1416ق ; تفسیر کبیر مفاتیح الغیب ، فخر الدین رازى ابوعبداللّه محمد بن عمر ، 606ق ; داراحیاء التراث العربى ، بیروت ، 1420ق ; تفسیر کنزالدقائق وبحر الغرائب ، قمى مشهدى ، محمد بن محمدرضا ، 1125ق ; تحقیق حسین درگاهى ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى ، تهران 1368ش ; تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین ، کاشانى ، ملافتح اللّه ، کتابفروشى محمدحسن علمى ، تهران ، 1336ش ; تفسیر نمونه ، مکارم شیرازى ، ناصر ، با همکارى دیگران ، دار الکتب الاسلامیه ، تهران ، 1374ش ; تقریب المعارف ، ابوالصلاح حلبى ، شیخ تقى الدین بن نجم الدین ، 447ق ، مؤسسه انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، قم1404ق ; جامع البیان فى تفسیر القرآن ، طبرى ، ابوجعفر محمد بن جریر ، 310ق ; دارالمعرفه ، بیروت ، 1412ق ; الجامع الصحیح المختصر ، بخارى الجعفى محمد بن اسماعیل ابوعبداللّه ، 256ق ، تحقیق مصطفى دیب البغا ، دار ابن کثیر ، الیمامة ، بیروت ، 1407ق ـ 1987م ; الجامع لأحکام القرآن ، قرطبى ، محمد بن احمد ، 671ق ، انتشارات ناصرخسرو ، تهران ، 1364 ; الجعفریات (الأشعثیات ، ابن اشعث ، محمد بن محمد ، مکتبة نینوى الحدیثة ، تهران ،به صورت سنگى چاپ شده است. همراه با کتاب قرب الإسناد در یک مجلد ; حجة اللّه على العالمین فى معجزات سیدالمرسلین ، النبهانى ، یوسف بن اسماعیل ، 1350ق ; ناشر: حسن جصنا و محمد امین دمج ، بیروت ; الخرائج والجرائح ، قطب الدین راوندى ، ابوالحسن یا ابوالحسین سعید بن عبداللّه ، 573ق ، تحقیق ابطحى ، مؤسسه امام مهدى (عج) ، قم ، 1409ق ; الخصائص ; ابن جنى ، ابوالفتح عثمان ، 392ق ; تحقیق محمدعلى النجار ، عالم الکتب ، بیروت ; الدر المنثور فى تفسیر المأثور ، سیوطى ، جلال الدین ، عبدالرحمن، 911ق ، کتابخانه آیة اللّه مرعشى نجفى ، قم ، 1404ق ; دلائل النبوة ، ابونعیم الاصبهانى ، احمد بن عبداللّه ، 430ق ; دارالوعی ، حلب ; الذخیرة فى علم الکلام ، علم الهدى سید مرتضى ، على بن حسین ، 436ق ; تحقیق سید احمد حسینى ، مؤسسة النشر الاسلامى ، قم ; روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم ، آلوسى سید محمود ، 1270ق ، تحقیق على عبدالبارى عطیة ، دارالکتب العلمیه ، بیروت1415ق ; روض الجنان وروح الجنان فى تفسیر القرآن ; ابوالفتوح رازى ، حسین بن على ، تحقیق محمد جعفر یاحقى ، محمد مهدى ناصح ، بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى ، مشهد ، 1408ق ; سنن الترمذی ، ترمذى ، محمد بن عیسى ابوعیسى ، 279ق ; تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران ، داراحیاء التراث العربى ، بیروت ; السیرة الحلبیة فی سیرة الامین المأمون ، الحلبى ، على بن برهان الدین ، 1044ق ; دارالمعرفة ، بیروت ; شرح ابن عقیل ، ابن عقیل العقیلى المصرى الهمدانى ، بهاء الدین عبداللّه ، 769ق ، تحقیق محمد محیى الدین عبدالحمید ، دارالفکر ، دمشق ، 1985 ; شرح الشفاء ، قاضى عیاض ، 544ق ; شرح ملاعلى القارى ، مؤسسه دارالعلوم لخدمة الکتاب الاسلامى ، دمشق ; شرح المواقف ، جرجانى ، میرسید شریف ، 816ق ; تصحیح محمد بدرالدین کنعانى ، منشورات شریف رضى ، قم ; صحیح مسلم ، مسلم بن حجاج ابوالحسن قشیرى نیشابورى ، 261ق ; تعلیق وتحقیق محمد فؤاد عبدالباقى ، دار احیاء التراث العربى ، بیروت ; فتح البارى شرح صحیح البخارى ، ابن حجر عسقلانى ، أحمد بن على ابوالفضل ، 852ق ; دارالمعرفة ، بیروت 1379 ; الفتوحات الالهیة ; العجیلى ، سلیمان بن عمر ، 1204ق ; دار احیاءالتراث العربى ، بیروت ; الفصول المختارة ، علم الهدى ، سید مرتضى ، على بن حسین ، 436ق یا شیخ مفید ، محمد بن محمد بن نعمان ، 413ق ; کنگره جهانى هزاره شیخ مفید ، قم ، 1413ق. (جلد دوم از مجموعه مصنفات شیخ مفید) ; فى ظلال القرآن ، سید بن قطب بن ابراهیم شاذلى ، 1387ق ; دارالشروق ، بیروت ، قاهره ، 1412ق ; الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل ، زمخشرى ، محمود بن عمر ، 538ق ، دارالکتاب العربى ، 1407ق ; کشف الأسرار وعدة الأبرار ، رشید الدین میبدى ، احمد بن ابوسعد ، ق 6 ; تحقیق على اصغر حکمت ، انتشارات امیرکبیر ، تهران ، 371ش ; کشف الغمة ، إربلى ، على بن عیسى ، 693ق ; تصحیح سید هاشم رسولى محلاتى ، انتشارات مکتبة بنى هاشمى ، تبریز ، 1381هجرى ; کمال الدین وتمام النعمة ، صدوق ، محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى ، 381ق ; انتشارات دارالکتب الاسلامیة ، قم ، 1395ق ; لسان العرب ، ابن منظور ، محمد بن مکرم ;711ق ، دارصادر ، بیروت 1414ق ; مجمع البیان فى تفسیر القرآن ، طبرسى ، امین الاسلام ابوعلى فضل بن حسن بن فضل ، 548ق ، انتشارات ناصرخسرو ، تهران 1372ش ; المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز ، ابن عطیه اندلسى ، عبدالحق بن غالب ، 541ق ، تحقیق عبدالسلام عبدالشافى محمد ، دارالکتب العلمیه ، بیروت 1422ق ; المستدرک على الصحیحین ، حاکم نیشابورى ، محمد بن عبداللّه، 405ق ; مع الکتاب: تعلیقات الذهبى فی التلخیص ، تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا ، دارالکتب العلمیة ، بیروت ، 1411 ; مسند أحمد بن حنبل ، احمد بن حنبل ابوعبداللّه الشیبانى ، 241ق ; مؤسسة قرطبة ، القاهرة ; معجم القرائات القرآنیة ، احمد مختار عمر ، عبدالعال سالم مکرم ، انتشارات اسوه ، ایران ، 1413ق ; معجم مقاییس اللغة ; ابن فارس ، ابوالحسین احمد ، 395ق ; تحقیق عبدالسلام محمد هارون ، مکتب الاعلام الاسلامى ، 1404ق ; مغنى اللبیب عن کتب الأعاریب ، ابن هشام الأنصارى ، جمال الدین أبومحمد عبداللّه بن یوسف ، 761ق ; تحقیق مازن المبارک ومحمدعلی حمد اللّه ، دارالفکر ، بیروت1985 ; المفردات فى غریب القرآن (مفردات الفاظ قرآن ، راغب اصفهانى ، حسین بن محمد ، 502 ; تحقیق صفوان عدنان داودى ، دارالعلم الدار الشامیة ، دمشق بیروت ، 1412ق ; مناقب آل ابوطالب ، ابن شهر آشوب مازندرانى ، رشید الدین محمد ، 588ق ، تصحیح و تعلیق سید هاشم رسولى محلاتى ، مؤسسه انتشارات علامه ، قم 1379هجرى ; المنتخب من مسند عبد بن حمید ، عبد بن حمید بن نصر ابومحمد الکسى ; تحقیق صبحى البدرى السامرائى ومحمود محمد خلیل الصعیدى ، مکتبة السنة ، قاهره ، 1408ق ; المنقذ من التقلید ، حمصى رازى ، سدید الدین محمود ، تحقیق مؤسسه نشر اسلامى ، مؤسسه نشر اسلامى ، قم ، 1412ق ; المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیة ، احمد بن محمد ، 923ق ; تحقیق صالح احمد الشامی ، المکتب الاسلامى ، بیروت ، 1412ق ; المیزان فى تفسیر القرآن ، طباطبایى ، سید محمدحسین ، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، قم1417ق ; نظم الدرر فى تناسب الآیات والسور ، البقاعى ، ابوالحسن ابراهیم بن عمر بن حسن ، 885ق ; دایرة المعارف العثمانیة ، حیدرآباد دکن هند ، 1397ق ; النکت والعیون تفسیر الماوردى ، الماوردى ، ابوالحسن على بن محمد بن حبیب ، 450ق ، تعلیق السید بن عبد المقصود بن عبدالرحیم ، مؤسسة الکتب العلمیه ، دار الکتب العلمیه ، بیروت ; النهایة فى غریب الحدیث والأثر ، أبوالسعادات المبارک بن محمد الجزرى ، 606ق ; تحقیق طاهر أحمد الزاوى محمود محمد الطناحى ، المکتبة العلمیة ، بیروت 1399ق 1979م ; نهج البیان عن کشف معانى القرآن ; شیبانى ، محمد بن حسن ، تحقیق حسین درگاهى ، بنیاد دایرة المعارف اسلامى ، تهران ، 1413ق.