تاریخ نگارش : بیست و هشتم خرداد 1390

حجاب در قرآن و سنت(1)
رضا رضائی

تجمیع و تدوین سئوالات و شبهاتی که در خصوص حجاب و روابط زن و مرد طرح و تکرار می شود و نیز تئوریزه نمودن پاسخ ها و توضیحاتی که در تبیین و تشریح مسئله حجاب با رویکرد وحیانی ارائه می شود یکی از ضرورت های قطعی و نیازها و مطالبات مسلم اقشار و طبقات مختلف به ویژه نسل جوان امروز به شمار می آید.

اسلام به عنوان دینی جهان شمول و فرا زمانی، با تأکید بر تمامی نیازها و مطالبات روحی، روانی و جسمی انسان برنامه ای جامع و کامل برای تمامی دوره های زندگی او (از قبل از تولد تا کودکی، نوجوانی، جوانی و میانسالی و پیری و مرگ) ارائه داده است.
از زمان و مکان انعقاد نطفه گرفته تا نحوه ی تأثیرگذاری بر سلامت و بهداشت جسمی و روحی جنین در رحم و روش های کاربردی تربیت و تزکیه فرزندان بعد از تولد و نیز ساز و کارهای رشد و بالندگی در عرصه های مختلف زندگی تماماً در قرآن و کتب روایی اسلام به روشنی طرح و تبیین شده است.
پرداختن به احکام و آموزه های دینی در حوزه های مختلف فردی و اجتماعی زندگی انسان همواره مورد عنایت و تأمل محققان و پژوهشگران اسلامی و مفسران قرآن بوده و آثار و متون فراوانی به رشته تحریر درآمده است.
در این اجمال با توجه به موضوع بحث تنها به یکی از محورهای مربوط به زندگی اجتماعی انسان یعنی سیمای حقیقی پوشش بانوان در قرآن و سنت و سیره معصومین علیهم السلام آن هم به طور اجمال و اختصار می پردازیم.
سیمای حقیقی پوشش اسلامی در قرآن
بازکاوی آیات قرآن پیرامون حجاب، به ویژه با تأکید بر رویکردی همه سونگرانه، امری بسیار مهم و ضروری بوده و همواره مورد توجه و عنایت دین پژوهان و محققان و متفکران اسلامی واقع نشده است.
بسیاری از پرسش ها و شبهاتی را که پیرامون فلسفه حجاب و حدود و ثغور آن مطرح می شود، می توان با بهره گیری آیات قرآنی پاسخ داد.
علت وجوب حجاب، آثار و پیآمدهای روحی، اخلاقی و اجتماعی حجاب، نقش حجاب در ثبات بنیاد خانواده و تربیت فرزندان، حجاب عامل تحدید است یا تکریم و آزادی؟ از جمله محورها و سئوالاتی است که در آیات متعدد قرآن مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.
تجمیع و تدوین سئوالات و شبهاتی که در خصوص حجاب و روابط زن و مرد طرح و تکرار می شود و نیز تئوریزه نمودن پاسخ ها و توضیحاتی که در تبین و تشریح مسئله حجاب با رویکرد وحیانی ارائه می شود یکی از ضرورت های قطعی و نیازها و مطالبات مسلم اقشار و طبقات مختلف به ویژه نسل جوان امروز به شمار می آید.
برخی از سئوالاتی که می بایست مورد توجه اهل تحقیق قرار گرفته و در پی ارائه پاسخ های مستدل و قابل دفاع و فهم مخاطبان باشند از این قرار است:
آیا اسلام که آزادی و اختیار را یکی از مؤلفه های بارز حیات بشر تلقی کرده با وادار نمودن آدمی به انتخاب حجاب و پوششی خاص منافات ندارد؟
تجمیع و تدوین سئوالات و شبهاتی که در خصوص حجاب و روابط زن و مرد طرح و تکرار می شود و نیز تئوریزه نمودن پاسخ ها و توضیحاتی که در تبین و تشریح مسئله حجاب با رویکرد وحیانی ارائه می شود یکی از ضرورت های قطعی و نیازها و مطالبات مسلم اقشار و طبقات مختلف به ویژه نسل جوان امروز به شمار می آید
آیا در عصر ارتباطات و در دنیای فرا صنعتی که روابط زن و مرد جزو ضروریات قطعی به شمار می آید، حجاب و پوشش اسلامی مانع توسعه و ترقی و پیشرفت و ارتباطات گسترده و جهانی نخواهد شد؟ آیا ارائه الگوی حجاب اسلامی باعث انزوا و به حاشیه رانده شدن مسلمانان به ویژه بانوان مسلمان از عرصه های بین المللی نخواهد شد؟
آیا نباید حجاب نیز همچون سایر متغیرات دینی براساس مقتضیات زمان و مکان مورد تجدید نظر قرار گیرد؟
آیا اساساً حجاب یک واجب دینی است؟ و یا یک عادت غیر دینی و ساخته و پرداخته ذهن لایه هایی از مسلمانان می باشد؟ چرا حجاب و پوشش اسلامی ویژه بانوان بوده و مردان ملزم به رعایت حجاب نیستند؟ آیا این تبعیض بر علیه زنان نیست؟
آیا حجاب اسلامی نوعی استثمار، تحقیر و خشونت علیه زنان محسوب نمی شود؟ نظر قرآن در مورد رنگ و مدل لباس بانوان چیست؟ و بالاخره آیا حجاب مصونیت است یا محدودیت؟
اینها تنها بخشی از سئوالات و ابهامامی است که در بین بخش های مختلف مردم علی الخصوص جوانان و حتی تحصیلکردگان و دانشجویان همواره مورد توجه بوده است. که ارائه پاسخ های مناسب با بهره گیری از قرآن و سیره معصومین علیهم السلام می تواند نقش بسیار مفید و موثری را در باز تولید مفاهیم دینی و توسعه فرهنگ و ارزش های اسلامی از جمله حجاب اسلامی در جامعه داشته باشد.
ریشه اصلی بسیاری از ناهنجاری های مربوط به پوشش در بین گروهی از زنان مسلمان را می بایست در عدم ارائه پاسخ های قانع کننده به سئوالات آنان و نیز طرح و تبلیغ نامناسب حجاب و ارزش های دینی جامعه جستجو نمود.
با عنایت به مطالب فوق، آیات مربوط به حجاب در قرآن را ذیلاً مورد تأمل و تأکید قرار می دهیم:
1. آیه خمار:
ولیفرین بخمرهنّ علی جیوبهنّ(1)؛ «زنان باید سر، سینه، و دوش خود را با مقنعه بپوشانند»
"خمر" جمع خمار و مراد از آن پوشش مخصوص سر و اطراف سر بانوان، مثل مقنعه است. یکی از صاحب نظران عرب(محمد سعید العشماوی) که شبهاتی را بر حجاب وارد کرده و نظراتش از سوی علمای دانشگاه الازهر مصر نیز مورد نقد قرار گرفته در مورد توجیه آیه مذکور این شبهه را وارد می کند که دستور یاد شده در این آیه دائمی نبوده و تنها به دورانی بر می گردد که جداسازی زنان این وضع را طلب می کرد. این امر در دوره های مختلف متغیر است. وی تأکید می کند که: در عصر رسول گرامی اسلام زنان پارچه ای بر سر می کردند و دو طرف آن را به پشت سر می انداختند به گونه ای که گردن و بالای سینه آنها آشکار بود. برای آن که فارقی(تفاوتی) بین زنان مومن و غیرمؤمن باشد خداوند دستور داد، زنان مومن پارچه ای را که بر سر کرده بر جلوی بدن خویش رها سازند تا از پوشش ممتازی برخوردار گردند. پس این دستور دائمی نیست و صرفاً برای آن دوره طرح شده است. در حالی که آیه فوق درصدد تعدیل عرف و صرف تمییز بین زنان مومن از غیرمؤمن نبوده است، بلکه فرمانی است به مردان و زنان در خودنگهداری و پاکدامنی چرا که در این آیه در آغاز، زنان به کاستن نگاه خود و پوشاندن زینت های غیرآشکار و رعایت پاکدامنی و رها کردن خمار بر گردن و سر و سینه دعوت شده اند.(2) البته نسبت به زنان دو دستور ویژه هم صادر شده؛ یکی پوشیدن زینت ها پنهان و دیگری کیفیت بر سر انداختن خمار.
آیا در عصر ارتباطات و در دنیای فرا صنعتی که روابط زن و مرد جزو ضروریات قطعی به شمار می آید، حجاب و پوشش اسلامی مانع توسعه و ترقی و پیشرفت و ارتباطات گسترده و جهانی نخواهد شد؟ آیا ارائه الگوی حجاب اسلامی باعث انزوا و به حاشیه رانده شدن مسلمانان به ویژه بانوان مسلمان از عرصه های بین المللی نخواهد شد؟
شان نزول آیه خمار:
در کتاب کافی در شأن نزول این آیه چنین آمده است:
از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است: جوانی از انصار در مسیر خود با زنی روبرو شد (در آن زمان زنان روسری خود را در پشت گوش ها قرار می دادند و طبعاً گردن و قسمتی از سینه آنها نمایان می شد) چهره آن زن نظر آن جوان را به خود جلب کرد، و چشم خود را به او دخت هنگامی که زن گذشت، جوان همچنان با چشمان خود او را بدرقه می کرد، در حالی که راه خود را ادامه می داد، تا اینکه وارد کوچه تنگی شد و باز همچنان به پشت سر خود نگاه می کرد ناگهان صورتش به دیوار خورد و تیزی استخوان و یا قطعه شیشه ای که در دیوار بود صورتش را شکافت! هنگامی که زن گذشت، جوان به خود آمد و دید خون از صورتش جاری است و به لباس و سینه اش ریخته! سخت ناراحت شد با خود گفت به خدا سوگند من خدمت پیامبر می روم این ماجرا را بازگو می کنم، هنگامی که چشم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او افتاد، فرمود: چه شده است؟ جوان ماجرا را نقل کرد. در این هنگام جبرئیل، پیک وحی خدا نازل شد و آیه فوق را آورد (قل للمومنین یغضّوا من ابصارهم...)(3)؛ فرو بستن چشم از زن و مرد نامحرم و نیز پوشش زنان و پنهان کردن زینت های آنان از نامحرم و انداختن مقنعه خود بر سینه و گردن.
علامه مرتضی مطهری در تبین اجمالی آیه 30 و 31 سوره نور می نویسد:
اسلام تدابیری برای تعدیل و رام کردن غریزه (آتشین جنسی) اندیشیده است و در این زمینه هم برای زنان و هم برای مردان تکلیف معین کرده است. یک وظیفه مشترک که برای زن و مرد، هر دو مقرر فرموده مربوط به نگاه کردن است: قل للمومنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم... قل للمومنات یغضض من ابصارهن و یحفظن فروجهن...
خلاصه این دستور این است که زن و مرد نباید به یکدیگر خیره شوند، نباید چشم چرانی کنند، نباید نگاههای مملو از شهوت به یکدیگر بدوزند، نباید به قصد لذت بردن به یکدیگر نگاه کنند. یک وظیفه هم خاص زنان مقرر فرموده است و آن این است که بدن خود را از مردان بیگانه پوشیده دارند و در اجتماع به جلوه گری و دلربایی نپردازند، به هیچ وجه و هیچ صورت و با هیچ شکل و رنگ و بهانه ای کاری نکنند که موجبات تحریک مردان بیگانه را فراهم کنند.(4)
پیام آیه خمار:
الف – مقابله با نگاه شهوت آلود:
در بحث حجاب یکی از محورهای اصلی و اساسی، مسئله نگاه کردن به نامحرم می باشد. چرا که اساساً هدفمند نمودن و ساماندهی روابط زن و مرد در جهت سالم سازی فضای فکری، فرهنگی و اخلاقی و نیز مقابله با عوامل فساد ساز و سرمایه سوز در جامعه تا حد زیادی مولود و محصول نگاه توأم با رویکرد وحیانی و انسانی به نامحرم می باشد. لذا بجاست که با تأملی کوتاه بر آیات و روایات نگاه بر نامحرم را مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار دهیم:
آیا نگاه کردن به نامحرم در حالی که حجاب و پوشش اسلامی زن و مرد رعایت شده باشد، به طور کلی ممنوع است به عبارت دیگر منظور آیه خمار از کاستن نگاه، فرو بستن چشم است و یا کنترل و هدایت نگاه و بستن چشم از گناه؟ آیا لازمه مکالمه و تعامل با نامحرم بستن چشم هاست و یا عدم تمرکز نگاه بر نامحرم؟ مفسران و قرآن پژوهان در تفسیر و تشریح آیه خمار، کاهش و کمی نگاه را صحیح دانسته و در مفهوم یغضوا چنین نوشته اند: یغضوا از ماده ی غضّ (بر وزن خزّ) در اصل به معنای کاستن و نقصان است و غضّ بصر به معنای کاهش دادن نگاه، خیره نشدن و تماشا نکردن و به اصطلاح نظر استقلالی نیفکندن است.
زن و مرد نباید به یکدیگر خیره شوند، نباید چشم چرانی کنند، نباید نگاههای مملو از شهوت به یکدیگر بدوزند، نباید به قصد لذت بردن به یکدیگر نگاه کنند. یک وظیفه هم خاص زنان مقرر فرموده است و آن این است که بدن خود را از مردان بیگانه پوشیده دارند و در اجتماع به جلوه گری و دلربایی نپردازند، به هیچ وجه و هیچ صورت و با هیچ شکل و رنگ و بهانه ای کاری نکنند که موجبات تحریک مردان بیگانه را فراهم کنند
بنابراین آیه مذکور مومنان را به فرو بستن چشم ها امر نمی کند بلکه فرو کاستن و کوتاه کردن نگاه را تأیید می کند.
نگاه به نامحرم نباید با تلذّذ و تمرکز حتی بر گردی صورت و دست ها و رنگ و مدل لباس مخاطب صورت گیرد.
صاحب مجمع البیان در ذیل آیه مورد بحث تاکید می کند که: ریشه معنی غض کاهش و کمی است... یعنی معنی "غض بصر" این است که تند نگاه کردن را کم کرد. راغب اصفهانی در کتاب نفیس مفردات القرآن این کلمه را عیناً همین طور معنی می کند. توضیح این که یک وقت نگاه کردن به شخصی برای ورانداز کردن و دقت کردن به خود آن شخص است مانند این که بخواهد وضع لباس و کیفیت آرایش او را مورد مطالعه قرار دهد و ... ولی یک وقت دیگر نگاه کردن به شخص برای این است که با او حرف می زند و چون لازمه مکالمه نگاه کردن است به او نگاه می کند. پس معنی جمله این است: به مؤمنین بگو به زنان خیره نشوند و چشم چرانی نکنند.
کنترل و فرو کاستن نگاه به نامحرم یکی از پیش شرط های اساسی حفظ کرامت و عفت و پاکدامنی است. به همین دلیل گفته شده است در آیه خمار غضّ بصر بر حفظ فرج تقدم یافته است.
سید قطب می نویسد: «حفظ فرج پی آمد فرو خواباندن چشم است و گامی است در استواری اراده و هوشیاری در حفاظت از افتادن در گناه و تسلط بر خواهش های نفسانی. از این روی بین آن دو در یک آیه جمع کرده تا نشان دهد یکی حالت سبب و دیگری جایگاه نتیجه راداردوهر دو گامهایی هستند پی در پی، در صفحه ذهن و صحنه زندگی، نزدیک به نزدیک.(5)

ادامه دارد...
پی نوشت ها:
1- سوره مبارکه نور – آیه 31.
2- در آیه 31 سوره نور چنین تأکید شده است: و به زنان با ایمان بگو چشم های خود را از نگاه هوس آلود فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را جز آن مقدار که ظاهر است، آشکار ننمایند.
3- تفسیر نمونه – ج 14 – ص 435.
4- علامه مطهری – مسئله حجاب – ص 72.
5- فی ظلال القرآن – ج 4 – ص 2512.