تاریخ نگارش : بیست و دوم تير 1390
آغاز نبوت و چگونگى نزول قرآن
یک بنده خدا
در رابطه با آغاز نبوت و چگونگى نزول قرآن بر پیامبر اکرم(ص) دیدگاه هاى متعددى وجود دارد
1ـ آغاز نبوت و نزول قرآن ماه رمضان است.
2ـ آغاز نبوت با نزول وحى قرآنى نبوده است.
3ـ آغاز نبوت و نزول چند آیه در ماه رجب بوده است اما این نزول به معناى نزول قرآن نیست.
4ـ پیامبر دو بعثت داشته است یکى در ماه رجب بدون وحى قرآنى و دیگر همراه با دعوت عمومى و نزول قرآن در ماه رمضان.
5ـ قرآن دو گونه نزول داشته است: دفعى و تدریجى. دفعى آن در شب قدر و تدیجى آن با آغاز بعثت در ماه رجب بوده است.
6ـ قرآن تنها نزول تدریجى داشته و آغاز نبوت یا در ماه رمضان با نزول آیات و یا در ماه رجب بدون وحى قرآنى بوده است.
این نوشتار نخستبه تحلیل و بررسى دیدگاه هاى یاد شده همراه با دلایل آنها مى پردازد سپس دیدگاه اخیر را انتخاب مى کند و در ضمن از برخى نظریات نادر در باب نزول قرآن و آغاز نبوت نیز یاد مى کند.
کلید واژه : قرآن، نبوت، نزول قرآن، نزول تدریجى، نزول دفعى، ماه رمضان، ماه رجب، بعثت.
زمان و چگونگى نزول
در حلقه هاى تدریس علوم قرآنى، براى نسلى که پس از دوران رسالت نبوى صلى الله علیه وآله وسلم جایگزین اصحاب و تابعین شدند، تا به امروز، همواره این سؤال مطرح بوده، که نزول قرآن چه زمانى و چگونه اتفاق افتاده است؟ آیا سرآغاز وحى، روز مبعث، در ماه رجب بوده است، یا شب قدر در ماه مبارک رمضان؟
خداوند متعال، زمان نزول قرآن را شب قدر معرفى می کند. روایاتى، به ابتداى وحى و نزول نخستین آیات قرآنى در روز بعثت اشاره دارد. این تعارض چیست و از کجا ناشى مىشود؟
برخى از مفسّران قرآن که در جهت حل این تعارض بر آمدهاند، دیدگاههایى را به شرح زیر ابراز داشته اند:
1 - بعثت و ابتداى نزول قرآن، هر دو در ماه مبارک رمضان اتفاق افتاده است.
2 - آغاز بعثت نبوى، در قالب وحى قرآنى نبوده است.
3 - پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در ماه رجب مبعوث گردیده، و نخستین آیات قرآنى هم در همان روز فرود آمده است؛ امّا نزول چند آیه در مقام بعثت، به مفهوم نزول قرآن نیست.
4 - پیامبر دو بعثت داشته است: بعثت اول، در ماه رجب و بدون وحى قرآنى؛ و بعثت دوم، توأم با دستور دعوت عمومى و نزول آیاتى از قرآن، در شب قدر ماه مبارک رمضان.
5 - قرآن دو نوع نزول داشته است: «دفعى» و «تدریجى». دفعى آن در شب قدر، و تدریجى آن در مناسبتهاى مختلف و در روز بعثت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم - قبل از نزول دفعى - روى داده است.
6 - قرآن، جز نزول تدریجى، نزول دیگرى نداشته است. بعثت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، یا در ماه مبارک رمضان، با آیاتى از قرآن بوده و یا در ماه رجب، بدون وحى قرآنى انجام گرفته است.
اینک مرورى بر دلایل دیدگاهها و نقد و بررسى آنها داریم.
دلایل دیدگاه نخست
باور کنندگان به این دیدگاه، به روایاتى از ائمه اطهارعلیهم السلام و سخن مورخانى که در زیر مىآید، استناد مىکنند:
1 - امام محمد باقرعلیه السلام مىفرماید:
«کان ابتداء الوحى الى رسول اللَّه یوم الاثنین لسبع عشرة خلّت من رمضان»1
«سرآغاز وحى به رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم، در روز دوشنبه هفدهم ماه رمضان بوده است».
2 - همان حضرت در بیان دیگرى مىفرماید:
«روز دوشنبه هفدهم ماه رمضان در کوه حرا، فرشتهاى بر رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم که در آن روز چهل ساله بود، نازل شد؛ و فرشتهاى که وحى بر وى آورد، جبرئیل بود».2
3 - فضل بن شاذان، از حضرت امام رضاعلیه السلام نقل مىکند:
«فلم جعل الصوم فى شهر رمضان خاصة دون سایر الشهور؟ قیل: لأن شهر رمضان هو الشهر الذى أنزل اللَّه فیه القرآن و فیه فرّق بین الحق و الباطل کما قال اللَّه عزوّجلّ: «شهر رمضان الذى أنزل فیه القرآن هدىً للنّاس و بیّنات من الهدى و الفرقان» (بقره /185) و فیه نبّىء محمداًصلى الله علیه وآله وسلم ...»3
«چرا روزه واجب تنها به ماه رمضان اختصاص دارد؟ فرمود: براى اینکه ماه رمضان، ماهى است که در آن قرآن نازل شده و در آن، میان حق و باطل تمییز داده شده است؛ آن گونه که خدا مىفرماید: «ماه رمضان، ماهى که در آن قرآن براى راهنمایى مردم و نشانههاى هدایت و فرق میان حق و باطل، نازل شده است»؛ و در آن ماه، حضرت محمدصلى الله علیه وآله وسلم به پیامبرى مبعوث شده است».
4 - یعقوبى مىنویسد:
«هنگامى رسول خدا مبعوث شد که چهل سال تمام از عمر او سپرى گشت و بعثت آن بزرگوار در ماه ربیع الاول و به قولى در رمضان، و از ماههاى عجم در شباط بود».4
«جبرئیل در شب شنبه و یکشنبه نزد او آمد و در روز دوشنبه و به قول بعضى در روز پنجشنبه، دستور رسالت بر او آشکار گشت؛ و به قول کسى که آن را از جعفر بن محمّدعلیه السلام روایت کرده است، روز جمعه ده روز به آخر رمضان بوده است و براى همین است که خدا جمعه را عید مسلمانان قرار داد.»5
5 - ابن اسحاق مىنویسد:
«نزول قرآن بر رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم در ماه رمضان آغاز شد؛ آنگونه که در آیات قرآن بدان صراحت دارد...؛ و آن روز مصادف با روز بدر [17 ماه رمضان[ بود.»6
6 - از براء بن عازب، روایت است که:
«خداوند هنگامى که محمّدصلى الله علیه وآله وسلم را مبعوث فرمود، چهل سال و یک روز از عمر او گذشته بود. جبرئیل، نخست در شبهاى شنبه و یکشنبه براى او ظاهر شد، و سپس روز دوشنبه - هفده شب از رمضان گذشته - در غار حرا رسالت او را تبلیغ کرد؛ و غار حرا نخستین جایى است که قرآن نازل شده است».7
7 - از عبداللَّه بن زبیر و دیگران هم روایت شده است که رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم معمولاً در هر سال یک ماه در غار حرا به عبادت مىپرداخت؛ و هر کس از بینوایان را که به پیش او مىآمد، خوراک مىداد؛ پس از تمام شدن آن یک ماه معمولاً همواره پیش از آنکه به خانهاى خود برود، به کنار کعبه مىآمد، و هفت دور یا بیشتر طواف مىفرمود؛ و سپس به خانهاى خود مىرفت. در آن سال که خداوند اراده فرمود او را به رسالت، گرامى بدارد، ماه رمضان، آن حضرت براى عبادت به حرا رفت و همسرش هم همراه او بود. چون شبى که خداى، او را به رسالت گرامى داشت، و بر بندگان مرحمت فرمود، فرا رسید، جبرئیل به فرمان خدا بر آن حضرت نازل شد. رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم خود چنین مىفرماید:
«در حالى که من در جامهاى رنگین دیبا که بر آن چیزهایى نوشته بود خفته بودم، جبرئیل پیش من آمد و گفت: «بخوان»؛ گفتم چه بخوانم؟ او مرا چنان فشارى داد که پنداشتم مرگ مرا در ربود؛ سپس مرا رها کرد و دوباره گرفت: «بخوان»؛ گفتم آخر چه چیز بخوانم؟ دوباره مرا چنان فشرد که پنداشتم مرگ است و رهایم کرد؛ و باز گفت «بخوان»؛ گفتم آخر چه چیز بخوانم؟ و این سخن را براى این مىگفتم که مبادا باز به همان حال برگردم و او شروع به فشردن من کند. آنگاه گفت: «بخوان به نام پروردگارت که آفریده است؛ آدمى را از خون بسته آفرید؛ بخوان و پروردگار تو گرامىترین است؛ آنکه نگارش را با قلم بیاموخت، و بیاموخت آدمى را آنچه را که نمىدانست»8 رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم مىفرمود: آنها را خواندم و او از پیش من رفت و من از خواب بیدار شدم در حالى که گویى بر قلب من کتابى نوشته شده بود؛...»9
دلایل دیدگاه دوم
جعفر سبحانى در توضیح این دیدگاه چنین مىنویسد:
«از آنجا که نفس انسانى در نخستین مرتبه، توانایى تحمّل وحى را ندارد، بلکه باید تحمّل آن تدریجى و به طور جسته جسته انجام بگیرد، بنابراین باید گفت: در روز بعثت (روز بیست و هفتم) تا مدّتى پس از آن، آن حضرت فقط نداى آسمانى را مبنى بر اینکه او رسول و فرستاده خدا است مىشنید؛ و هیچگاه در چنین روزى آیهاى نازل نشده؛ سپس پس از مدّتى در ماه رمضان نزول تدریجى شروع شده است.
روایاتى داریم که جریان روز بعثت را با شنیدن نداى غیبى تمام کرده و سخنى از نزول قرآن و یا آیات به میان نیاورده است؛ بلکه موضوع را چنین تشریح مىنماید که در آن روز، پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم فرشتهاى را دید که به او مىگوید: «یا محمّد انّک لرسول اللَّه»، و در برخى از روایات فقط شنیدن ندا نقل شده و سخن از رؤیت به میان نیامده است.»10
دلایل دیدگاه سوّم
این دیدگاه که در میان عالمان شیعه از شهرت زیادى برخوردار مىباشد، مبناى استدلال خود را روایت زیر قرار داده است:
1 - امام صادقعلیه السلام به حسن بن راشد فرمود:
«... لا تدع صیام یومِ سبعٍ و عشرین من رجب فإنّه هو الیوم الّذى نزلت فیه النّبوّة على محمّدٍ صلى الله علیه وآله وسلم و ثوابه مثل ستّین شهراً لکم»11.
«روزه 27 ماه رجب را از دست مده؛ زیرا آن روزى است که پیامبرى حضرت محمّدصلى الله علیه وآله وسلم ابلاغ شده است، و ثواب شصت ماه روزه را دارد».
2 - آن حضرت ضمن حدیث مرفوعى مىفرماید:
«یوم سبعة و عشرین من رجب نبّىء فیه رسول اللَّهصلى الله علیه وآله وسلم...»12
«در 27 ماه رجب، رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم به مقام پیامبرى رسید».
3 - امام رضاعلیه السلام هم در حدیث مرفوعى چنین مىفرماید:
«قال بعث اللَّه محمّداًصلى الله علیه وآله وسلم رحمةً للعالمین فى سبع و عشرین من رجب، فمن صام ذلک الیوم کتب اللَّه له صیام ستّین شهراً»13.
«خداوند پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم را در 27 ماه رجب مبعوث کرده است. از این رو کسى که آن روز را روزه بگیرد، خداوند متعال روزه شصت ماه را براى او مىنویسد».
4 - عن أبى جعفر محمّد بن علّى الرضاعلیه السلام:
«أنّه قال: إنّ فى رجب لیلة خیرٌ ممّا طلعت علیه الشّمس و هى لیلةُ سبعٍ و عشرین من رجب فیها نُبّىءَ رسولُ اللَّهصلى الله علیه وآله وسلم فى صبیحتها و إنّ للعامل فیها من شیعتنا أجر عمل ستّین سنة».14
«امام جوادعلیه السلام فرموده است: در ماه رجب شبى است که بهتر است از آنچه آفتاب بر آن بتابد؛ و آن شب بیست و هفتم ماه رجب است. در آن شب رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم به پیامبرى برگزیده شد. براى عبادت کنندگان در آن از شیعیان ما، پاداش شصت ساله وجود دارد.»
نقد دیدگاه سوّم
چنانکه دیدیم مستندات این دیدگاه، بیانگر آن است که روز بعثت پیامبر گرامى اسلامصلى الله علیه وآله وسلم، روز بیست و هفتم ماه رجب بوده است. حال اگر این دیدگاه را - بدون توجه به روایات معارض - پذیرفته باشیم، این سؤال به ذهن تداعى خواهد کرد که: آیا در روایات مذکور شاهدى بر نزول قرآن در روز بیست و هفتم رجب وجود دارد یا نه؟ در نگاهى مجدّد خواهیم یافت که در آنها هرگز چنین سخنى قابل دریافت و مشاهده نیست؛ بلکه روایات تنها گویاى آن هستند که پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم در 27 رجب به پیامبرى مبعوث شده است.
بنابراین مىتوان نتیجه گرفت که این دیدگاه، پرورش ذهنى عالمانى در زمان گذشته بوده است که سینه به سینه در فرهنگ دینى و حوزوى شیعیان نفوذ پیدا کرده و به قدرى رواج یافته است که بیشتر دانشمندان جهان تشیّع آن را باور داشته و نوشتارهاى تحقیقى خود را با شاقول همان باور داشت تنظیم نموده و آن را محور استدلال و نتیجهگیرى علمى خود قرار دادهاند.
علاّمه طباطبایى در تفسیر المیزان چنین مىنویسد:
«بعضى... جواب دادهاند که منظور از اینکه قرآن در ماه رمضان نازل شده این است که اوّلین آیه قرآن در ماه رمضان نازل شده است. ولى این جواب هم درست نیست؛ زیرا چنانکه مشهور است، پیغمبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم با نزول قرآن مبعوث به رسالت شد؛ و بعثت آن حضرت در روز بیست و هفتم ماه رجب بود؛ و فاصله آن تا ماه رمضان بیش از سى روز است؛ و چگونه ممکن است در این مدّت آیهاى بر پیغمبر نازل نشده باشد با اینکه اول سوره «إقرأ باسم ربّک» (علق /1) خود گواهى مىدهد که اوّلین آیهاى است که نازل شده، و همراه با بعثت بوده است».15
جالب اینکه، مرحوم علاّمه طباطبایى که مبعث را بنا بر مشهور غیر تحقیقى، با نزول نخستین آیات سوره علق همراه مىداند، آنگاه که خود به تفسیر سوره علق مىرسد، نه تنها دلیل نقلى و عقلى بر نزول آن در مبعث ارائه نمىکند، بلکه روایت مشهورى هم که چگونگى نزول این سوره و وضعیّت روحى آن حضرت در هنگام نزول و ارتباطش با جبرئیل و سپس با «ورقة بن نوفل» را بیان مىکند، به شدّت مورد نقد، و جرح و تعدیل قرار داده و آن را دروغ غیر واقعى معرّفى مىکند.16
حال اگر بدون در نظر گرفتن اختلاف نظرى که در بین مفسّران در خصوص اوّلین سوره نازل شده قرآنى وجود دارد، سوره علق را بر حسب دو روایتى که در این مورد رسیده است، بدون چون و چرا قبول کنیم، باز مصادف بودن نزول آن سوره در روز بیست و هفتم رجب قابل اثبات نخواهد بود.
به طور کلّى، نه در روایاتى که مبعث را روز بیست و هفتم رجب اعلام کردهاند، به نزول سوره یا آیهاى در آن روز اشاره شده است، و نه در روایاتى که سوره علق را نخستین سوره قرآنى دانستهاند، زمان و روز نزول آن مطرح شده است تا مقبولیّتى به این دیدگاه داده و به اثبات پدیده مبعث با آیه قرآنى کمک نموده باشد.
از اینرو، این دیدگاه، محصول برداشتهاى ذهنى است که بر پایه هیچ دلیل عقلى و نقلى استوار نمىباشد.
دلایل دیدگاه چهارم
دیدگاهى بر این باور است که پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم دو بعثت داشته است: یکى، روزى که جبرئیل او را بدون وحى قرآنى به پیامبرى بشارت مىدهد؛ و دیگرى، روزى که او را با آیات قرآنى به آشکار کردن دعوت، دستور مىدهد. دلایل این دیدگاه عبارتند از:
1 - «عن محمد بن على الحلبى عن أبى عبداللَّهعلیه السلام قال: إکتتم رسول اللَّهصلى الله علیه وآله وسلم بمکّة سنین لیس یظهر، و علىٌّ معه و خدیجة، ثمّ أمره اللَّه أن یصدع بما تؤمر، فظهر رسول اللَّهصلى الله علیه وآله وسلم فجعل یعرض نفسه على قبائل العرب، فإذا أتاهم قالوا: کذّاب إمضِ عنّا».17
«ازامامجعفر صادقعلیه السلام چنینروایت شدهاست: رسولخداصلى الله علیه وآله وسلم سالهادرمکّه دعوت آشکارى نداشت؛ و تنها علىعلیه السلام و خدیجهعلیها السلام با او همراه بودند. سپس خداوند متعال دستور داد که دعوتش را آشکار سازد. پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم ظهور کرد و خود را به قبائل عرب معرّفى کرد؛ امّا به هر قبیلهاى که مىگذشت، مىگفتند: دروغگو از ما دور شو!»
2 - «عن عبداللَّه بن مسعود، قال: ما زال النّبىّصلى الله علیه وآله وسلم مستخفیاً حتّى نزل «فاصدع بما تؤمر» (حجر /94) فخرج هو و أصحابه»18.
«از عبداللَّه بن مسعود نقل شده است که: رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم همواره پنهانى دعوت مىکرد؛ تا اینکه آیهاى (آشکار کن بدانچه دستور داده شدهاى) نازل شد. سپس او با یارانش دعوت خود را آشکار کرد.»
3 - مورّخان مىنویسند: تا موقعى که دعوت آشکار نگشته بود، یاران رسول خدا براى نماز، به درّههاى مکّه مىرفتند و نماز خود را از قریش پنهان مىداشتند... روزى چند نفر از مشرکان رسیدند و با نمازگزاران به ستیزه برخاستند، و کارشان را نکوهش کردند؛ تا جنگ در میان آنان در گرفت.
... پس از این واقعه بود که رسول خدا و یارانش در خانه «ارقم» پنهان شدند و در همانجا نماز مىگزاردند و خدا را عبادت مىکردند؛ تا خداى متعال رسول خود را فرمود، دعوت خویش را آشکار سازد».19
4 - امام جعفر صادقعلیه السلام مىفرماید: «... و إنّما أنزل القرآن فى مدّة عشرین سنة...»20 «قرآن در مدّت بیست سال نازل شده است».
5 - روایات متناقض رسیده در خصوص روز مبعث که بعضى آن را در ماه مبارک رمضان و بعضى دیگر در ماه رجب معرفى مىنماید.
بنابراین، دارندگان این دیدگاه، با توجه به روایات رسیده و صراحت فرمایش امام صادقعلیه السلام به نزول قرآن در مدت بیست سال، و شأن نزول آیه، آنان را به این نتیجه سوق مىدهد که مبعث دو بار اتّفاق افتاده است: مبعث ابتدایى در 27 رجب و بدون وحى قرآنى؛ و مبعث دوّم سه سال پس از مبعث نخستین، در شب قدر و با وحى قرآنى.
نقد دیدگاه چهارم
دلایل دیدگاه چهارم، جملگى اثبات کننده این قضیّه است که پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم داراى بعثت و دعوت دو گانهاى بوده است: بعثت و دعوت پنهانى، و بعثت و دعوت آشکار. دعوت پنهانى آن حضرت از ابتداى بعثت به مدّت سه سال تداوم داشته تا اینکه به فرمان الهى، به آشکار کردن دعوت خود مأمور مىشود. نزول قرآن به پیامبر، در سه سال دعوت پنهانى قطعى بوده است؛ و با فرمان علنى ساختن دعوت، نزول قرآن هم آغاز مىشود. با توجه به قطع سه ساله وحى است که گاه به مدّت نزول قرآن در بیست سال اشاره شده است.
به هر حال، اگر بدون وارد شدن در بررسى روایات این بخش، بنا را بر صحّت و درستى آن بگذاریم، آن وقت، طرفداران این دیدگاه، در مقابل این سؤال قرار مىگیرند که: از کجاى این روایات مىتوان به بعثت دو گانه پیامبر اسلام، دست یافت؟ زیرا نه در ظاهر روایات و شواهد قرآنى چنین صراحتى وجود دارد، و نه از بطن آنها چنین استنباطى قابل برداشت مىباشد!
دلایل دیدگاه پنجم
عالمانى که به نزول دفعى و تدریجى قرآن معتقد هستند، دو گروه را تشکیل مىدهند:
گروه نخست: عالمانى هستند که بر اساس روایت یا روایاتى، به این باور رسیدهاند که همه قرآن، در آغاز به بیت المعمور (در آسمان چهارم) نازل شده، سپس بر حسب مقتضیّات زمانى در قالب آیات و سورهها به پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم وحى شده است.
گروه دوم: عالمانى هستند که خبر نزول ابتدایى قرآن به بیت المعمور را، هم به لحاظ خبر واحد بودن و هم به دلیل غیر صحیح بودن آن مورد تردید قرار داده و ناپذیرفتنى اعلام کردهاند؛ در مقابل از طریق شواهد قرآنى بدین باور رسیدهاند که قرآن یا نور و حقیقت قرآن، ابتدا جملگى بر قلب شریف پیامبر اسلام نازل شده؛ سپس در طول بیست و سه سال، بنا بر ضرورتهاى جامعه نبوى، و دستور وحیانى، از قلب رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم به زبان آن حضرت جارى شده و به اطلاّع مردم رسیده است.
هر یک از این دو گروه، دلایل و شواهدى دارند که جداگانه آنها را در زیر مطرح مىکنیم و سپس مشهورترین شخصیّتهاى علمى هر گروه را نیز مىآوریم:
دلایل گروه نخست
الف - شواهد روایى
1 - احمد بن محمّد بن یحیى العطار، قال حدّثنا سعد بن عبداللَّه عن القسم بن محمد الاصبهانى، عن سلیمان بن داود المنقرى عن حفص بن غیاث: قلت للصّادق جعفر بن محمّدصلى الله علیه وآله وسلم: أخبرنى عن قول اللَّه: «شهر رمضان الّذى أنزل فیه القرآن»، (بقره /185) کیف اُنزل القرآنُ فى شهر رمضان، و إنّما اُنزل القرآن فى مدّة عشرین سنةٌ اوّله و آخره؟ فقال: اُنزل القرآنُ جملة واحدة فى شهر رمضان إلى البیت المعمور، ثمّ اُنزل من البیت المعمور فى مدّة عشرین سنة».
«حفص بن غیاث مىگوید: به امام جعفر صادقعلیه السلام گفتم: مرا از سخن خداوند متعال که مىفرماید: «ماه رمضان ماهى که در آن قرآن نازل شده است»، آگاه کن! چگونه قرآن در ماه رمضان نازل شده، در حالى که قرآن اوّل و آخرش در بیست سال نازل شده است؟ فرمود: همه قرآن در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شده، سپس در مدت بیست سال از بیت المعمور فرود آمده است.
روایت بالا در «اصول کافى» با سلسله راویان دیگرى از «حفص بن غیاث» چنین آمده است:
«على بن ابراهیم، عن ابیه، و محمد بن القاسم، عن محمد بن سلیمان، عن داوود، عن حفص بن غیاث، عن أبى عبداللَّه علیه السلام قال: سألتُه عن قول اللَّه عزوّجلّ: «شهر رمضان الّذى اُنزل فیه القرآن» و إنّما اُنزل فى عشرین سنةٌ بین اوّله و آخره؟ فقال ابو عبداللَّهعلیه السلام: نزل القرآن جملةٌ واحدةٌ فى شهر رمضان إلى البیت المعمور ثمّ نزل فى طول عشرین سنةً، ثمّ قال: قال النّبىّصلى الله علیه وآله وسلم: نزلت صحف ابراهیم فى لیلة من شهر رمضان و أنزل التّوراة لستّ مضین من شهر رمضان و أنزل الانجیل لثلاث عشرةَ لیلة خلت من شهر رمضان و أنزل الزّبور لثمانِ عشر خلون من شهر رمضانَ و أنزل القرآنُ فى ثلاث و عشرین من شهر رمضان».21
«حفص بن غیاث گوید: از امام جعفر صادقعلیه السلام درباره گفتار خداى عزوجل پرسیدم که فرماید: «ماه رمضان که قرآن در آن فرود آوردیم»؛ با اینکه قرآن از اوّل تا آخر در ظرف مدّت بیست سال نازل شده؟ امام فرمود: همه قرآن یکجا در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شده، سپس در طول بیست سال تدریجاً فرود آمده است. پیغمبر خداصلى الله علیه وآله وسلم فرموده است: صحف ابراهیم در شب اوّل ماه رمضان، تورات در شب ششم، انجیل در شب سیزدهم، زبور در شب هجدهم و قرآن در شب بیست و سوّم آن ماه نازل شده است».
2 - طبرى در «جامع البیان» روایتهاى مختلفى را که غالباً به «ابن عبّاس» ختم شده، آورده است. روایات مذکور در این مضمون مىباشد:
«أنزل القرآن جملة واحدةً فى لیلة القدر إلى السّماء الدّنیا، فکان بموقع النّجوم، فکان اللَّه ینزّله على رسوله بعضه فى إثر بعضٍ».22
«قرآن همگى در شب قدر به آسمان دنیا که قرارگاه ستارگان است، نازل شده، سپس خداوند، آیات آن را یکى بعد از دیگرى به پیامبرش نازل کرده است».
3 - طبرى در روایت دیگرى از ابن عبّاس چنین مىآورد:
«أنزل القرآن على جبرئیل فى لیلة القدر، فکان لا ینزل منه إلاّ بأمر».23
«قرآن در شب قدر، به جبرئیل نازل شده و جز به دستور خداوند چیزى از آن را به پیامبر فرود نمىآورد.»
دانشمندان گروه نخست
دانشمندان مشهور اسلامى که بر اساس روایتهاى مذکور معتقد هستند که قرآن در آغاز به صورت دفعى به بیت المعمور یا بیت العزّة نازل شده، سپس به صورت تدریجى به پیامبر ابلاغ شده است، عبارتند از:
- ابوجعفر محمّد بن جریر طبرى (م: 310 ه).24
- شیخ صدوق (م: 381 ه).25
- رشید الدّین ابوالفضل میبدى (م: 530 ه).26
- ابوالقاسم جار اللَّه زمخشرى (م: 538 ه).27
- فخر رازى (م: 606 ه).28
- قرطبى (م: 29.)671
- زرکشى (م: 794 ه).30
- ابن حجر عسقلانى (م: 852 ه).31
- سیوطى (م: 911 ه).32
- ملاّ فتح اللَّه کاشانى (م: 988 ه).33
- بُروسَوىّ (م: 1137 ه).34
- آلوسى (م: 1270 ه).35
- نهاوندى (م: 1371 ه).36
- زرقانى (معاصر).37
دلایل گروه دوّم
طرفداران گروه دوّم، براى اثبات نزول دفعى قرآن به قلب پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم، و اعلام تدریجى آن به مردم در طول 23 سال، به دلایل زیر استناد مىکنند:
الف( فرق مفهومى انزال و تنزیل
از این گروه، برخى همچون راغب اصفهانى، معتقدند که «تنزیل» با توجه به خصوصیّات باب تفعیل، معمولاً به فرود تدریجى اشاره مىکند؛ در حالى که «إنزال» معناى فراگیرى دارد، هم فرود دفعى، و هم فرود تدریجى را مىرساند».38
برخى دیگر همچون فخر رازى بر این باورند که: «تنزیل»، تنها در فرود تدریجى و «انزال» در فرود دفعى و یکباره کاربرد دارد.»39
هر کدام از این دو دیدگاه، به آیاتى از قرآن مجید استناد کردهاند. راغب اصفهانى (م: 502 ه) و فخر رازى (م: 606 ه) به ترتیب از نخستین نظریّه پردازان این دو دیدگاه بهشمار مىروند. صاحب المیزان و برخى از شاگردان وى، در این باره از دیدگاه فخر رازى پیروى کردهاند.
ب( ردّ نزول دفعى قرآن به بیت المعمور
روایتى را که گروه اوّل مبناى اعتقادى خود قرار دادهاند، گروه دوّم بنا به دلایلى نپذیرفته، و اعتقاد بر مبناى آن را صحیح نمىدانند. دلایل این گروه عبارتند از:
1 - خبر واحد بودن
شیخ مفید، نخستین دانشمند شیعى است که در پاسخ به نظریّه شیخ صدوق - که گروه اوّل را پیشاهنگى نموده است - مىنویسد:
«شیخ صدوق در این باره (در اعتقاد به نزول ابتدایى قرآن به بیت المعمور) از حدیث واحدى پیروى کرده است که اصولاً مبناى علم و عمل نمىباشد».40
2 - نقد متن حدیث
شیخ مفید در ادامه بحث، متن حدیث را نیز با ظاهر قرآن مغایر تشخیص داده و مىنویسد:
«آیات قرآنى با توجه به فرایندها و رویدادهاى مختلف، فرود آمده است؛ در حالى که حدیث، خلاف آن را بازگو مىکند.... این سخن در مذهب مشبهه سزاوارتر است؛ زیرا آنها گمان مىکردند، خداوند در ابتدا به قرآن تکلّم کرده و از آینده خبر داده است. اهل توحید این سخن را نمىپذیرند».41
تفسیر المنار که تقریر درسهاى شیخ محمّد عبده (م: 1323 ق) به قلم محمّد رشید رضا است، در نقد این روایت ابن عباس، چنین مىنویسد:
«این روایت بر خلاف ظاهر قرآن گویاى آن است که چیزى از قرآن در ماه رمضان بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل نشده است؛ و منّت و حکمتى در برقرارى ماه رمضان به عنوان ماه روزه براى ما باقى نمىگذارد؛ زیرا وجود قرآن در آسمان دنیا همانند وجود آن است در دیگر آسمانها، یا در لوح محفوظ؛ از این جهت که موجب هدایتى براى ما نبوده؛ و در چنین انزالى و خبرى فائدهاى براى ما متصوّر نیست.»42
ایشان در تفسیر سوره «قدر» این گونه سخن را تکمیل مىکند:
«این عقلانى نیست که قرآن، بدان اوصاف جمیله ستایش شود، در حالى که هنوز بر مردم نازل نشده است. چگونه بدانند که شب نزول قرآن بر آسمان، مبارک است؟ و آن قرآن میان حق و باطل فرق مىگذارد؟ در حالى که مردم اثرى از آن در میان خود نمىبینند؟!»43
علاّمه طباطبایى هم که در تفسیر المیزان، و در کتاب «قرآن در اسلام»، همفکرى خود را در نقد روایت با دیدگاه شیخ مفید و محمّد عبده نشان مىدهد، جملهاى را بر مضمون سخن آنان مىافزاید، که چنین است:
«در قرآن مجید، ناسخ و منسوخ هست؛ و آیاتى هست که ارتباط تامّ به قصص و حوادثى دارد که هرگز در یک زمان جمع نمىشوند تا آیات مربوط به آنها یکجا نازل شده [و ]درباره آنها به گفتگو پردازد».44
3 - ضعف رجال روایت
براى کشف درستى و نادرستى روایتى، دانشمندان اسلامى، ناگزیر از بررسى سلسله راویان حدیث مىباشند. در اسناد روایت مذکور (که با نام راویان آن در صفحات پیشین آوردیم)، اهل رجال، تنها یکى از راویان را که «سعید بن عبداللَّه اشعرى قمى» مىباشد، مورد اعتماد مىدانند. در رد و قبول روایات «محمّد بن یحیى العطار»45 هم اختلاف نظر دارند؛ امّا درباره بقیّه چنین مىگویند:
«قاسم بن محمّد» این شخص یا «قاسم بن محمّد اصفهانى» است، یا «قاسم بن محمّد کاسولا». هیچ یک از آن دو مورد قبول عالمان علم رجال و حدیث نبوده و به روایت آنان اعتماد نمىکنند.»46
«سلیمان بن داود منقرى» (م: 234 ه) از راویان سنّى مذهب است. برخى از علماى رجال اهل سنّت درباره او گفتهاند: او از شیاطین انس است. در نقل حدیث دروغگو است. شراب خوار است. اهل فسق و فجور بوده و داراى انحراف جنسى است. همچنین سند جعلى براى روایات مىساخته است.47
«حفص بن غیاث» (م: 194 ه) از راویان اهل سنّت و قاضى هارون الرّشید بوده است.48 او را کم حافظه و بسیار غلط پرداز گزارش کردهاند».49
از این رو، عالمان این گروه، سند روایت را بسیار ضعیف و غیر معتبر دانسته، و اعتقاد بر مبناى خبر واحد و ضعیف السنّد را جایز نشمردهاند.
4 - دلایل قرآنى
«وَإِنَّهُ لَتَنزِیلُ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ. عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ». (شعراء /194-192)
«همانا این از جانب پروردگار جهانیان نازل شده است. روح الامین آن را بر قلب تو فرود آورده است، تا از ترسانندگان باشى.»
«وَلاَ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَى إِلَیْکَ وَحْیُهُ» (طه /114)
«در خواندن قرآن شتاب مکن تا به وسیله وحى به تو رسانده شود».
«لاَ تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ. إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ. فَإِذَا قَرَاْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ. ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ». (قیامت /19-16)
«زبانت را به خواندن مجنبان که بدان بشتابى، چه! گردآورى و خواندنش بر ماست؛ پس هرگاه آن را خواندیم در خواندنش پیروى کن.»
حال با توجه به آیاتى که استناد کردهاند، این سؤال به ذهن تداعى مىکند که آیا این آیات بر نزول دفعى قرآن به پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم دلالت دارد یا نه؟ این پرسش، موضوع بحثى است که در ادامه بدان خواهیم پرداخت. امّا پیش از پرداختن به آن، بهتر است نخست با دانشمندان این دیدگاه (نزول دفعى قرآن بر قلب پیامبر) آشنا شویم:
دانشمندان طرفدار نزول دفعى
- صدر المتألّهین (م: 1050 ه)
ملاّ صدرا، نخستین دانشمند عالم شیعى است که چنین اعتقادى را مطرح نموده، و دلایلى را هم بر اثبات آن آورده است؛ سپس دیگران از او پیروى کردهاند. امّا آنچه ملاّصدرا مطرح کرده، گاه با آنچه دیگران گفتهاند، تا اندازهاى متفاوت مىنماید. منظور ایشان از نزول دفعى قرآن بر قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، تابش انوار ایمان و هدایت قرآن بر وجود شریف پیامبر اسلام است، نه تلقین الفاظ آیات و سورهها بر ایشان. در حالى که برخى بر این تصوّرند که الفاظ قرآن ابتدا در قلب پیامبر نقش بسته، سپس بر حسب نیاز جامعه اسلامى، و اذن خداوند متعال، از قلبش بر زبانش جارى شده و بر همگان خوانده است.
براى آشنایى با دیدگاه ملاّ صدرا و وجه تفاوت نظر ایشان با دیگران، نکاتى از نوشتههاى وى را در زیر مىآوریم:
«قوله تعالى: «نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ» (آل عمران /3)، اى نزّل على قلبک حقائق القرآن و انواره متجلّیة بسرّک، لا صورة الفاظ مسموعة أو مکتوبة على الواح زمرّدیّة مقروءة لکلّ قارىء. دلیل ذلک قوله تعالى: «وَ بِالحَقِّ أنزَلناهُ وَ بِالحَقِّ نَزلَ» (اسراء /105)، یعنى نزل بالحقیقة لا بالتصّویر و الحکایة».50
«و قال: «نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ» (بقره /97)، إى نزّل حقائق القرآن و انوار الکتاب على قلبک بالحقیقة، متجلّیة بسرّک و روحک، لا صورة الفاظ مکتوبة على الواح أحجار مقروءة کلّ قارىء سریانیّة أو عبرانیّة»51
«قرآن مىفرماید: «کتاب را که با نشانههاى کتب پیشین منطبق است به حق بر تو نازل کرد». یعنى حقایق قرآن و پرتوهاى آن را به وجود تو تابانید؛ نه به صورت کلمات قابل شنیدن، یا نوشتههایى بر لوحههاى زمردّین که قابل خواندن باشد. دلیل آن هم سخن خداوند است که مىفرماید: «ما قرآن را به حق نازل کردیم؛ و به حق نازل شد». یعنى نزول حقیقى داشت نه صوتى و تصویرى».
«و فرمود: «جبرئیل قرآن را بر قلب تو نازل کرده است». یعنى: حقایق و انوار کتاب را در حقیقت به قلب تو نازل کرده که در اسرار وجودت متجلّى است؛ امّا نه به صورت کلمات نوشته شده بر سنگها و قابل خواندن براى هر خوانندهاى به زبان سریانى و عبرانى».
- فیض کاشانى (م: 1091 ه)
ایشان، منظور از نزول قرآن به بیت المعمور را نزول قرآن بر قلب پیامبر مىداند و آیه: «نزل به الرّوح الأمین على قلبک» را شاهد این نزول دانسته است.52
- علاّمه مجلسى (م: 1111 ق)
در کتاب الفرائد الطریقة مىگوید:
«أقول: و یحتمل نزوله جملته على النّبىّصلى الله علیه وآله وسلم، ثمّ کان ینزّل بحسب المصالح منجّماً».53
«به نظر من: گمان مىرود که قرآن یکباره به پیامبر نازل شده باشد و سپس بر حسب مصالح، به صورت متفرقّه و جدا جدا فرود آمده باشد.»
ایشان در بحار الانوار هم چنین مىنویسد:
«فلا استبعاد فى أن ینزّل هذا الکتاب جملة على النّبىّ، و یأمره أن لا یقرأ على الاُمّة شیئاً منه إلاّ بعد أن ینزّل کلّ جزء منه فى وقت معیّن یناسب تبلیغه و فى واقعة تتعلّق بها.»54
«بعید نیست که قرآن، یکباره بر پیامبر نازل شده باشد، امّا مأمور شود که چیزى از آن را بر امّت نخواند، مگر در زمان مناسب و در رویدادهایى که آیات مربوط به آنها مىباشد».
- ابوعبداللَّه زنجانى (م: 1360 ق)
ایشان مىنویسد:
«ممکن است بگوییم روح قرآن و اغراض کلیّهاى که قرآن مجید به آن توجه دارد در دل پاک پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم در این شب (شب قدر) یکجا تجلّى نموده [است].»55
- علاّمه طباطبایى (م: 1360 ش)
ایشان در تفسیر المیزان مىنویسد:
«منظور از این آیات: «شَهرُ رَمَضانَ الَّذى اُنزِلَ فیه القُرآن» (بقره /185) و «إنّا أنزَلناهُ فى لَیلَة مُبارَکَةٍ» (دخان /3) و «إنّا أنزَلناهُ فى لَیلَةِ القَدرِ»، (قدر /1) این است که حقیقت قرآن در ماه رمضان دفعةً بر قلب پیغمبر خدا نازل شد؛ چنانکه تفصیل آن در طول مدّت پیغمبرى آن حضرت به تدریج نازل گردید.
این معنا را از یک دسته دیگر از آیات شریفه نیز مىتوان استفاده کرد؛ مانند این آیه: «و لا تعجل بالقرآن من قبل أن یقضى الیک وحیه» (طه/114)، و آیه «لا تحرّک به لسانک لتعجل به، إنّ علینا جمعه و قرآنه، فإذا قرأناه فاتّبع قرآنه، ثمّ إنّ علینا بیانه». (قیامة /16-19) ظاهر آنها این است که پیغمبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم آیاتى را که نازل مىشد مىدانست؛ و لذا دستور داده شد، قبل از تمام شدن وحى، در خواندن آنها شتاب نکند.
خلاصه هر کس در آیات قرآنى تدبّر نماید، ناگزیر است، اعتراف کند به اینکه: آیات شریفه دلالت دارند بر اینکه قرآنى که به تدریج بر نبّى اکرم نازل شده متکّى به یک حقیقتى است بالاتر از آنکه چشم خرد بتواند آن را ببیند و دست اندیشههاى آلوده به لوث هوسها و پلیدىهاى مادى به وى برسد؛ و خداوند این حقیقت را یک دفعه به پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل کرد و به این وسیله مقصد اصلى کتابش را به او آموخت».56
صاحب المیزان در تفسیر آیه 114 سوره طه نیز چنین مىنویسد.
«قرآن کریم دوبار نازل شده، یکى، بار اوّل که همهاش از اوّل تا به آخر، دفعتاً نازل شده است؛ و یکى هم آیه به آیه، و چند روز یکبار. وجه تأیید آن این است که اگر رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم قبل از تمام شدن آیه، و یا چند آیهاى که مثلاً الآن جبرئیل آورده، علمى به بقیّه آن نمىداشت، معنا نداشت بفرماید: «قبل از تمام شدن وحیش در خواندن عجله مکن»؛ پس معلوم مىشود قبل از تمام شدن وحى هم آن جناب، آیه را مىدانسته است».57
علامه طباطبایى به رغم تأکید بر نزول دو مرحلهاى قرآن در تفسیر المیزان، آن گاه که کتاب «قرآن در اسلام» را مىنگارند، نزول قرآن را تنها تدریجى معرفى کرده و از نزول دفعى آن هیچ سخنى به میان نیاورده است. توضیح آن را در بخش بعدى این نوشتار مىخوانید.
- شهید مطهّرى (م: 1358 ش)
شهید مطهرى مىگوید:
«إنّا أنزلناه فى لیلة القدر» و... اینها ناظر به یک نزول دفعى و یک نزول اجمالى و به یک معنا یک نزول غیر زمانى قرآن بر پیغمبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم است که این مقدّم بود بر نزول تدریجى و تفصیلى که در نزول اوّل، قرآن به صورت نزول تدریجى یک روح بر پیغمبر نازل شده نه به صورت آیات و کلمات و الفاظ و سوره که اینها حالت تفصیلى است، بعد که پیغمبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم داراى آن روح شده است - که روح قرآن بوده - در واقع بعدها اینها نزول دیگرى پیدا کرده است، نزول در مرتبه دیگر؛ آن وقت آن چیزى که ابتدا به مانند یک روح بر پیغمبر اکرم نازل شد، به صورت این الفاظ و کلمات در آمد.»58
ایشان در تفسیر سوره قیامت هم چنین مىگوید:
«قرآن دو گونه بر پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم وحى شده است. یکى به نحو اجمالى، و دیگرى به نحو تفصیلى بود. اجمالى در یک شب نازل شده است. یعنى یک حالت روحى به پیغمبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم داده شد که آن حالت روحى در واقع به منزله حقیقت قرآن به طور سر بسته بود؛ نه اینکه به صورت آیه آیه و سوره سوره باشد. وحى ثانوى که به صورت آیه آیه و سوره سوره بود، در طول بیست و سه سال نازل شد؛ و این هم وحى تفصیلى بود. پس علّت اینکه پیغمبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم گاهى مىتوانست جملهاى را که براى اوّلین بار به طور تفصیل به او وحى مىشد و هنوز از آن گفته نشده بود به طور تفصیل، قبل از وحى بازگو کند؛ براى این بود که به نحو اجمالى در روح و در حافظه او قبلاً وجود داشت».59
- سیّد محمود طالقانى (م: 1358)
نظر ایشان در چگونى نزول قرآن، با نظر علاّمه طباطبایى مطابقت مىنماید.60
- شهید سیّد محمّد باقر حکیم (م: 1424 ق)
ایشان در این موضوع از دیدگاه علاّمه طباطبایى پیروى کرده است.61
- سیّد على اکبر قرشى
ایشان هم در این مورد، صراحتاً با فیض کاشانى، ابو عبداللَّه زنجانى و علامه طباطبایى اعلام همفکرى کرده است.62
6) دلایل دیدگاه ششم
دانشمندان معتقد به این دیدگاه، با نقد و ردّ دلایل باورمندان دیگر دیدگاهها، به این نتیجه رسیدهاند که قرآن یک نزول بیش نداشته، و آن هم نزول تدریجى بوده است. دلایل این گروه عبارتند از:
1 - نقد و ردّ روایت وارده در مورد نزول دفعى و تدریجى قرآن
چنانکه دانشمندان گروه دوّم از دیدگاه پنجم آن را نقد و ردّ کرده بودند.
2 - همانندى مفهوم لغوى «إنزال» و «تنزیل» در قرآن
اینکه بعضى از اهل لغت و برخى از مفسرّان، بین «انزال» و «تنزیل» فرق گذاشته و انزال را به فرو فرستادن یکباره یا عام، و تنزیل را به فروفرستادن تدریجى گرفتهاند، درست به نظر نمىرسد؛ زیرا در نگاه به آیات قرآنى، چنین استنباطى، واقعى نمىنماید. نه تنزیل، صرفاً به فرود آمدن تدریجى اشاره دارد؛ و نه انزال، به فرود آمدن یکباره؛ بلکه هر دو معناى عامى دارند؛ و در قرآن به معانى «وارد شدن و جاى گیر شدن در جایى، سرازیر شدن چیزى از بالا، آماده گردانیدن و آفریدن» آمده است. چنانکه در آیات زیر مىبینیم.
«وَ قُل رَبِّ اَنزِلْنى مُنزَلاً مُبارَکاً وَ أنتَ خَیرُ المُنزِلین». (مؤمنون /29)
«و بگو: پروردگارا! مرا فرود آور، فرودى مبارک، که تو بهترین فرود آورندگانى.»
«هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ أَن یُنَزِّلَ عَلَیْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّماءِ» (مائده /112)
«(حواریّون به عیسى بن مریم گفتند(: آیا پروردگارت مىتواند مائدهاى از آسمان بر ما نازل کند؟»
«اللّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَیْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ» (مائده /114)
«(عیسى بن مریم گفت): خداوندا! پروردگارا! از آسمان مائدهاى بر ما بفرست».
«أَنْزَلَ مِنَ الْسَّمَاءِ مَاءً» (بقره /22)
«از آسمان آبى فرود فرستاد».
«وَیُنَزِّلُ عَلَیْکُم مِنَ السَّماءِ مَاءً لِیُطَهِّرَکُم بِهِ» (انفال /11)
«و آبى از آسمان فرود آورد تا شما را با آن پاکیزه کند.»
«وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَیُحْیِى بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» (روم /24)
«از آسمان آبى فرو مىفرستد و زمین را به وسیله آن، پس از مردنش زنده مىکند».
«وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ» (حدید /25)
«و آهن را آفریدیم که در آن نیروى شدید و منافعى براى مردم است».
«وَأَنزَلَ لَکُم مِنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِیَةَ أَزْوَاجٍ» (زمر /6)
«و براى شما هشت جفت از چارپایان آفرید».
با توجه به مفهوم «إنزال» و «تنزیل» در آیات بالا، مشخص مىشود که آن واژهها به هیچ وجه، ناظر به نزول دفعى نبوده، بلکه چه بسا که هر دو به نزول تدریجى دلالت مىنمایند. فرود باران از آسمان هیچ وقت دفعى نبوده است؛ و اگر دفعى باشد، آن وقت، دیگر آن باران نیست؛ بلکه ریزش دریا از آسمان به سوى زمین خواهد بود. قرآن، بارش قطرات باران را که همواره تدریجى است، گاه با جمله «أنزل من السّماء ماء» (بقره /22) بیان مىفرماید، و گاهى با عبارت «ینزّل من السّماء ماء». (روم /24) از این رو آن افعال، بار معنایى جداگانهاى را نشان نمىدهند.
همچنین، مائده آسمانى مورد درخواست حواریّون، یکبار از باب انزال است و بار دیگر از باب تنزیل. آیا بالاخره آنان نزول دفعى مائده را در نظر داشتند یا نزول تدریجى آن را؟ بدیهى است، آنچه بر آنان مطرح نبوده و اصلاً از ذهنشان خطور نکرده، همانا فرود دفعى یا تدریجى آن بوده است. تنها چیزى که بر آنان مطرح بوده، نزول غیبى مائده بوده است و بس.
در مواردى هم مىبینیم که «أنزل» در قرآن به مفهوم ایجاد و آفرینش به کار رفته است و فرودى، از نوع دفعى و تدریجى در آن قابل طرح نمىباشد؛ و اگر هم به خلقت هر چیزى، حتّى آهن در دل زمین، به شیوه علمى بنگریم، باز آفرینش تدریجى آن را کشف خواهیم کرد نه خلقت یکباره آن را:
«وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِى سِتَّةِ أَیَّامٍ» (ق /38)
«ما آسمانها و زمین و آنچه را در میان آنهاست، در شش روز (دوران) آفریدیم.»
با توجه به مفهوم این دو واژه است که مرحوم دکتر محمود رامیار مىنویسد:
«بى گفتگوى، هیچ یک از معانى لغوى در خور و سزاوار نزول قرآن نیست؛ چه، لازمه این معانى، جسم بودن و جاى گرفتن در مکانى است؛ و قرآن، جسم نیست که در مکانى قرار گیرد و یا از بالا به پایین فرو فرستاده شود. معناى نزول آن نیست که فرشته با بالهایى چون پرندگان نامه بر از آسمان فرود آید و نامهاى همراه آورد و تقدیم کند؛ و یا سخن گفتن او (تکلیم) مادى باشد؛ و کسانى هم بگویند: بله، ما هم صدایى چون پرواز زنبوران شنیدیم! منظور از نزول، ظهور وحى است در پیامبر. یعنى نزولى معنوى و روحانى که تنها پیامبر آن را ادراک داشته و حقیقت آن را مىدانسته است. پس به ناچار در اینجا براى نزول باید معناى مجازى به کار برد. در واقع، بیشتر این اصطلاحات و تمثیلات مادى است تا به فهم عمومى نزدیکتر باشد. بنابراین ظهور وحى در پیامبر تعبیر به نزول شده است.»63
اما درباره اینکه واژه «تنزیل» نیز تنها در فرو فرستادن تدریجى به کار نرفته است، بلکه در فرود یکباره هم کاربرد دارد، بهتر است آیات زیر را مرور بنماییم:
«یَسْأَ لُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَاباً مِنَ السَّماءِ» (نساء /153)
«اهل کتاب (یهودان) از تو مىخواهند که از آسمان کتابى (یک دفعه و یکجا) بر آنان فرود آورى.»
«لَن نُّؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَیْنَا کِتَاباً نَّقْرَؤُهُ» (اسراء /93)
«ایمان نمىآوریم، مگر آنکه نامهاى بر ما یکباره فرود آورى که آن را بخوانیم».
«وَقَالُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِن رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ قَادِرٌ عَلَى أَن یُنَزِّلَ آیَةً» (انعام /7)
«و گفتند: چرا نشانه از طرف پروردگارش بر او نازل نمىشود؟ بگو: خداوند قادر است که نشانهاى (یکباره) نازل کند.»
«وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْلاَ نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَذُکِرَ فِیهَا الْقِتَالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِى قُلُوبِهِم مَرَضٌ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِىِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ» (محمد /20)
«کسانى که ایمان آوردهاند، مىگویند: چرا سورهاى نازل نمىشود؟ امّا هنگامى که سورهاى واضح و روشنى نازل مىشود که در آن سخنى از جن است، منافقان بیمار دل را مىبینى که همچون کسى که در آستانه مرگ قرار گرفته، به تو نگاه مىکنند؛ پس مرگ و نابودى براى آنان سزاوارتر است».
«لَوْ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ کِتَاباً فِى قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیْدِیهِمْ لَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ» (انعام /7)
«اگر ما نامه یا کتابى نوشته شده بر روى کاغذ نازل کنیم، و کافران آن را با دستهاى خود لمس کنند، باز مىگویند: این چیزى جز یک سحر آشکار نیست.»
«وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً» (فرقان /32)
«کافران گفتند: چرا قرآن یکباره بر او نازل مىشود؟»
در آیاتى که گذشت، مشاهده مىشود که تنزیل، معناى فرود یکباره را مىدهد؛ و در معناى فرود آوردن پراکنده و تدریجى خلاصه نمىشود. بویژه آخرین آیه ذکر شده، جاى هیچ شک و ایرادى را باقى نمىگذارد؛ زیرا نزول تدریجى با «جملة واحدة» قابل جمع نیست.
اما اینکه «بعضى [همچون ملا صدرا] گفتهاند: تنزیل، در مورد قرآن و انزال، درباره کتب مقدس به کار رفته، آن هم درست نیست. در مورد تورات هم تنزیل به کار رفته است».64
«کُلُّ الطَّعامِ کَانَ حِلّاً لِبَنِى إِسْرَائِیلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَى نَفْسِهِ مِن قَبْلِ أَن تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ» (آل عمران /93)
«همه غذاها بر بنى اسرائیل حلال بود، مگر آنچه اسرائیل، پیش از فرود آمدن تورات بر خود حرام کرده بود».
بر پایه همین دلایل است که لغت شناسانى چون: «فیّومى» و «صاحب قاموس» مىنویسند: «نزلت، به، أنزلته و نزّلته» - و «نزّله تنزیلاً و أنزله إنزالاً و مُنزلاً... و إستنزلته» به یک معنا دلالت مىکنند؛65 و صاحب «تفسیر بحر المحیط» نیز معناى انزال و تنزیل را در قرآن به یکسان مىداند.66
3 - صراحت قرآن بر نزول تدریجى
«وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلاً» (اسراء /106)
«قرآنى که آن را پراکنده و با حالتى مخصوص فرستادیم تا با درنگ و آرامش بر مردم بخوانى.»
«وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ» (فرقان /32)
«کافران گفتند: چرا قرآن یکباره بر او فرود نمىآید؟ این به خاطر آن است که دل تو را بدان نیرو بخشیم.»
در این آیه چنانکه در پیش گفتیم، اگر نزول، از باب تنزیل در معناى نزول تدریجى بود، آن وقت «نُزِّلَ» در جایگاه فعل براى عبارتى که سخن از نزول دفعى و یکباره است، مطابقت نشان نمىداد؛ و باید به جاى آن «اُنزِلَ» آورده مىشد.
4 - نبود دلیل بر نزول دفعى قرآن بر قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم
در ادبیّات و در محاورات عمومى، قلب به عنوان محلّ استقرار یافتههاى ذهنى و فرودگاه الهامات الهى و نفسانى معروف شده است. هر چند که چنین مأموریّتى را دل و دماغ در بدن انسان ایفا مىنماید، ولى از انجا که کارکرد و توان فعالیّت هر یک از اعضاى بدن به کارکرد و فعالیّت قلب متّکى بوده و نمایاننده حضور روح در بدن نیز مىباشد، از این رو قلب، محلّ توجّه بیشترى بوده و خزینه دریافتها و اندوختههاى روحى بشر بدان نسبت داده مىشود.
در قرآن هم از قلب پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله وسلم که ناظر بر روح پاک و ملکوتى آن حضرت است، به عنوان پایگاه وحى الهى و آیات قرآنى یاد شده و چنین فرموده است:
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ. عَلَى قَلْبِکَ» (شعراء 193-194)
«جبرئیل آن (قرآن) را بر قلب تو فرود آورد.»
- «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللّهِ» (بقره /97)
«(جبرئیل) آن را به فرمان خدا بر قلب تو فرود آورد.»
واقعیّت این است که هیچ کدام از این دو آیه بیانگر نزول دفعى قرآن به قلب شریف پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم نبوده و هیچ دلیلى هم بر این ادعا متصورّ نمىباشد.
امّا اینکه مىگویند در قرآن آیاتى چند - که در پیش آوردیم - دلالت مىکند که پیامبر از آیات الهى با خبر بوده، و با نزول وحى، آنها را با جبرئیل تکرار و یا پیشخوانى مىکرد؛ ادّعایى است که با تأکید قرآن بر نزول تدریجى سازگارى نداشته و با هیچ دلیل و منطقى، مورد پذیرش نمىباشد.
آیات مورد استناد آنها را در این باره، دوباره بنگرید:
- «وَلاَ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَى إِلَیْکَ وَحْیُهُ» (طه /114)
«پیش از پایان سخن وحى، بر خواندن آن عجله مکن.»
«لاَ تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ» (قیامت /16)
«زبانت را به خواندن مجنبان که بدان بشتابى».
حال از صاحبان این دیدگاه جاى پرسش است که:
اولاً: آیا نزول حقیقت قرآن بر قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، همان الفاظ قابل خواندن و تکرار کردن آن به زبان عربى بوده است، یا تجلّى نور هدایت، و اشراق جلوه ایمان، که قابل خواندن و تکرار کردن نمىباشد؟
ثانیاً: اگر به هر دلیلى بر این باور باشند که نزول قرآن به صورت نور و حقیقتى بوده که توأمان، القاى کلام نیز مىکرده است؛ آن وقت با حذف تعابیر عرفانى و فلسفى که در توجیه آن دیده مىشود، آیا جز نزول کلامى قرآن، چیز دیگرى قابل درک مىباشد؟ به بیانى دیگر اینکه، چه به نزول دفعى نور و حقیقت قرآن بر قلب پیامبر معتقد باشند، و چه به نزول دفعى الفاظ قرآن بر قلب پیامبر، آن گونه که در نتیجهگیرىهاى خود نشان مىدهند، هیچ تفاوتى با هم نمىکند. زیرا نتیجه، در هر دو صورت این است که پیامبر با الفاظ و آیات قرآن آشنایى داشته و با جبرئیل در هنگام نزول وحى همخوانى مىکرده است.
ثالثاً: آیا نزول دفعى قرآن بر قلب پیامبر و علم آن حضرت به پیام قرآن، تکلیفى در حضرتش ایجاد مىکرد یا نه؟ اگر ایجاد نمىکرد، پس فایدهاى از این نزول و علم مترتّب نبوده است؛ و اگر مىکرد، پس چرا آیات قرآنى خلاف آن را مىرساند. نمونههاى زیر را ببینید:
«طه. مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى» (طه /2-1)
«اى پیامبر! قرآن را فرو نفرستادیم که خود را به رنج و مشقّت بیندازى».
اگر پیامبر از حقیقت قرآن آشنایى داشت، چرا باید طورى عمل مىکرد که مورد سرزنش قرآن واقع مىشد؟ یا حلال خدا را بر خود حرام مىکرد؟
«یَا أَیُّهَا النَّبِىُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِى مَرْضَاتَ أَزْوَاجِکَ» (تحریم /1)
«اى پیامبر! چرا چیزى را که خدا بر تو حلال کرده، به خاطر جلب رضایت همسرانت برخود حرام مىکنى؟»
این آیات و آیات مشابه آن که زیاد است، همه نشان مىدهند که پیامبر اسلام، قبل از نزول تدریجى، که متناسب با رویدادها به او ابلاغ مىشد، خبرى از آیات قرآنى نداشته است؛ و الاّ مکلّف به عمل بود، که طبق ظاهر آیات، عمل به تکلیف نکرده است!
امّا اینکه تفسیر آیات مربوط به تعجیل پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به خواندن قرآن چه بوده است؟ آن گونه که از تفاسیر بر مىآید و با دیگر آیات قرآن هم ناهمخوانى نشان نمىدهد، این است که، وقتى که آیهاى نازل مىشد، رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم از فرط شوقى که داشت، و از شتابى که بر اخذ و ضبط آن مىورزید، زبانش را تند تند به آیات مىگردانید تا مبادا فراموش کند. خداوند او را از این کار نهى فرمود.67
5 - هماهنگى تعبیرات با رویدادهاى زمانى
در قرآن شاهد آیاتى هستیم که مطابق با رویداد یا پرسشى که در سالهاى بعد از بعثت و تا آخر عمر پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم پدید آمده، نازل شده است. در حالى که بر اساس اعتقاد به نزول دفعى قرآن، باید بگوییم که خداوند متعال حادثهاى را که هنوز اتفّاق نیفتاده و مثلاً بیست سال دیگر قابل وقوع است، به عنوان رویدادى کاملاً اتفاق افتاده به پیامبرش مطرح فرموده است! آیات زیر را توجه فرمایید:
- «قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِى تُجَادِلُکَ فِى زَوْجِهَا وَتَشْتَکِى إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ یَسْمَعُ تَحَاوُرَکُمَا...» (مجادله /1)
«خداوند، سخن زنى را که درباره شوهرش به تو مراجعه کرده بود و به خداوند شکایت مىکرد، شنید؛ خداوند گفتگوى شما را نیز مىشنید».
این آیه از جمله آیاتى است که در مدینه نازل شده و حکم رهایى از «ظهار» را که یک عمل ناپسند جاهلى و موجب تحریم ابدى زن و شوهر بر یکدیگر بوده است، بیان مىکند. طبق شأن نزول آیه، بین زن و شوهرى، اختلافى روى مىدهد. شوهر، عصبانى شده و مىگوید: تو نسبت به من همچون مادر من هستى! سپس پشیمان مىشود. زن براى حل مشکل به سوى پیامبر شتافته، و حکم خدا را استعلام مىکند. به دنبال این دادخواهى است که آیه نازل شده و با تعیین جریمهاى موضوع را حل مىکند.68
پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم در سال ششم هجرت، در خواب دید که همراه یارانش براى انجام مراسم حج وارد مکه شدهاند. بنابراین خواب، پیامبر و اصحاب، بار سفر بر بسته و عازم حج شدند؛ امّا قریش مانع ورود آنان به مکه شده، و مسلمانان، ناگزیر با «پیمان حدیبیّه» به مدینه مراجعت کردند. تعدادى از مسلمانان از راستى خواب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، دچار شک و تردید شدند. این آیه نازل شد:
- «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ...» (فتح/27)
«خداوند، آنچه را به پیامبرش در عالم خواب نشان داد راست بود. شما به خواست خدا همگى در کمال آرامش وارد مسجد الحرام خواهید شد».
- «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِى مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍوَیَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَضَاقَتْ عَلَیْکُمْ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُم مُدْبِرِینَ. ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَأَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَذلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِینَ» (توبه /25 و 26)
«خداوند شما را در جاهاى زیادى از جمله حنین یارى کرد؛ هنگامى که زیادى نفراتتان شما را مغرور کرده بود؛ ولى هیچ بهرهاى به شما نداشت؛ و زمین پهناور بر شما تنگ شد، تا اینکه عقب گرد و فرار کردید. سپس خداوند آرامش خود را بر پیامبرش و مؤمنان فرستاد، و سربازانى که شما نمىدیدید نازل کرد؛ و کافران را مجازات کرد؛ و این است جزاى کافران!»
- «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن دِینِکُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِى وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً» (مائده /3)
«امروز، کافران از آیین شما مأیوس شدند؛ پس از آنها نترسید؛ از من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین شما پذیرفتم.»
عدّهاى از قریش، خواستند علم پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم را با پرسشى درباره «اصحاب کهف»، ماجراى «خضر و موسى» و «ذوالقرنین» بیازمایند. پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم فرمود: فردا جواب شما را مىدهم. امّا مدّتى وحى از آن حضرت قطع شد؛ و از پاسخ باز ماند؛ به طورى که قریش به استهزاى آن حضرت و پیروانش پرداختند. پس از چهل شبانه روز، سوره کهف نازل شد و جواب سؤال آنان داده شد. قرآن دلیل قطع وحى را اینگونه بیان مىکند:
- «وَلاَ تَقُولَنَّ لِشَىْءٍ إِنِّى فَاعِلٌ ذلِکَ غَداً. إِلَّا أَن یَشَاءَ اللَّهُ» (کهف /24-23)
«هرگز مگو، من فردا کارى خواهم کرد؛ مگر اینکه خدا بخواهد».
- «فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ عَلَى آثَارِهِم إِن لمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً» (کهف /6)
«گویى به خاطر عملکرد آنان، و اینکه چرا به این قرآن ایمان نمىآورند، مىخواهى خود را از غم و اندوه هلاک نمایى!»
دو نفر از زنان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در عالم حسادت با «زینب بنت جحش» - یکى دیگر از زنان آن حضرت - که از پیامبر با عسلى که درست کرده بود در خانهاش پذیرایى مىکرد، قرار گذاشتند که هر وقت پیامبر از خانه او به خانه یکى از اینان آمد، بگویند که آیا «مغافیر» (گیاهى بد بو) خوردهاى؟ تا پیامبر را بدین سخن ناراحت کنند! یکى از زنان چنین کرد. پیامبر او را از افشاى این کار به دیگران و دیگر زنان پرهیز داد؛ و خود نیز تصمیم گرفت که دیگر از عسل زینب که گویا به سبب نشستن زنبورها روى گیاه مغافیر بوى بدى مىدهد، نخورد. امّا آن زن این سخن را افشا کرد. خدا هم پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم را از این توطئه آگاه فرمود:
- «وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِىُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثاً فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَن بَعْضٍ...» (تحریم /3)
«به یاد آورید هنگامى را که پیامبر، یکى از رازهاى خود (نوشیدن عسل در خانه زینب و تصمیم به نخوردن از عسل او) را به یکى از همسرانش گفت؛ ولى او رازدارى نکرد و به دیگران خبر داد؛ خداوند پیامبرش را از افشاى سر آگاه ساخت؛ او قسمتى از آن را براى همسرش بازگو کرد و از قسمت دیگر خوددارى نمود...».
حال با قبول این آیات الهى که به طور روشن، رویدادهایى را که سالها پس از بعثت و هجرت در مکّه و مدینه اتّفاق افتاده، بیان مىفرماید؛ چگونه با نزول یکباره قرآن قابل جمع است؟ اگر قرآن در آغاز بعثت، نزول دفعى داشته، چگونه رویدادى را که اتّفاق نیفتاده به عنوان عمل انجام شده مطرح نموده است؟ آیا چنین عقیدهاى - نعوذ باللَّه - به مخدوش بودن قرآن دلالت نخواهد کرد؟ و سخن خدا را که مىفرماید: «وَ مَن أصدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدیثاً» (نساء /87) «راستگوتر از خدا کیست؟» زیر سؤال نخواهد برد؟
مرحوم شیخ مفید چنانکه در پیش گذشت، در این باره چنین گفت:
«این حرف به مذهب مشبهه برازندهتر است؛ زیرا آنها بودند که گمان مىکردند خداوند در ازل به قرآن تکلّم کرده و از آینده به لفظ ماضى خبر داده است؛ این را اهل توحید رد کردهاند».
گذشته از اینها، آیا نزول یکباره قرآن به پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم در حالى که هیچ گونه منشأ اثرى نبوده و نقشى در حضرتش ایفا نمىکرده است، عقلاً کار عبثى نمىنماید؟
به طور کلى، آیه زیر فصل الخطابى است بر اینکه قرآن جز نزول تدریجى نزولى دیگر، نداشته است:
«لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلاً» (فرقان /32)
«(مىگویند): چرا قرآن یکجا بر او نازل نمىشود؟ براى اینکه قلب تو را محکم داریم، پس آن را به تدریج فرو فرستادیم».
اگر قرآن نزول غیر تدریجى داشت، آن وقت جوابى غیر از این از خداوند متعال مىشنیدیم، نه این سخن را که مهر تأیید محکمى است بر نزول تدریجى قرآن.
باورمندان به نزول تدریجى قرآن
1 - شیخ مفید (م: 413 ه)
شیخ مفید، نخستین دانشمندى است که نزول دفعى قرآن را با دلایل متقن رد نموده و تنها نزول تدریجى آن را پذیرفته است.69
2 - سیّد مرتضى علم الهدى (م: 436 ه) در کتاب «أمالى»70.
3 - ابوالحسن على بن احمد الواحدى (م: 468 ه) صاحب کتاب «اسباب النزّول»71
4 - حسن بن محمّد القمى النیشابورى (م: 728 ه) در کتاب «غرایب القرآن» یا «تفسیر نیشابورى».72
5 - صدر المتألهین (م: 1050 ه)
نام ملاّ صدرا را در زمره کسانى که به نزول دفعى قرآن به قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بودند نیز آوردیم؛ امّا چنانکه توضیح دادیم، هر چند دیگر معتقدان به این گونه نزول، از سخن ایشان الهام گرفتهاند؛ ولى به صراحت مىتوان گفت که ملا صدرا جز نزول تدریجى را اثبات نکرده است. او اگر فرقى در انزال و تنزیل قایل شده، در مقایسه نزول کتابهاى دیگر انبیا با نزول قرآن بوده است، نه نزول دفعى و تدریجى. به اعتقاد ایشان نزول قرآن بر قلب پیامبر به صورت وحى یا شعور مرموزى بوده که جز براى پیامبر براى کسى دیگر قابل ادراک نبوده است.73
6 - مصطفى صادق رافعى (م: 1937 م).74
7 - سیّد رشید رضا (م: 1354 ق).75
8 - سیّد قطب (م: 1385 ق).76
9 - سیّد محمّد حسین طباطبایى (م: 1360 ش).
اگر به یاد داشته باشید، ما در صفحات پیشین، نام ایشان را در زمره کسانى که به نزول دفعى قرآن به قلب پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم معتقد بودند، آوردیم؛ امّا اینجا باز به عنوان کسى که معتقد به نزول تدریجى قرآن است، از ایشان یاد مىکنیم. زیرا علاّمه طباطبایى هر چند در «تفسیر المیزان» راه اثبات نزول دفعى به قلب پیامبر را پیموده است، ولى در کتاب «قرآن در اسلام» که پس از تفسیر المیزان نوشته است، تنها نزول تدریجى را پذیرفته و همچون شیخ مفید، نزول دفعى را نقد و رد نموده است. دیدگاه ایشان در کتاب یاد شده چنین است:
«سوَر و آیات قرآن مجید یکجا نازل نشده است. این مطلب علاوه بر تاریخ قطعى که به نزول تدریجى قرآن مجید در امتداد بیست و سه سال مدّت دعوت پیغمبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم شهادت مىدهد، از مضامین خود آیات نیز روشن است. خداى متعال مىفرماید: «وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلاً» (اسراء /106) «سورهها و آیات قرآن را از هم جدا کردیم تا آن را به درنگ به مردم بخوانى و آن را با یک نوع تدریج نازل کردیم.»
«در قرآن مجید، ناسخ و منسوخ هست؛ و آیاتى که ارتباط تام به قصص و حوادث دارد که هرگز در یک زمان جمع نمىشوند تا آیات مربوط به آنها یکجا نازل شده، درباره آنها به گفتگو پردازد».77
علاوه بر عالمان مذکور، دانشمندان دیگرى هم هستند که بدون نفى نزول دفعى یا بدون پرداختن به آن، بدین باورند که ابتداى نزول قرآن در شب قدر اتّفاق افتاده، سپس تا پایان عمر پیامبر، آیات و سورهها بر حسب نیاز روز به آن حضرت فرود آمده است. حال اگر سخن و باور آنان را به تعبیر دیگرى بازگو نماییم، چنین مىشود که: قرآن تنها نزول تدریجى داشته، و ابتداى آن شب قدر بوده است. این دانشمندان عبارتند از:
10 - ابن شهر آشوب (م 558 ه): «شَهرُ رَمَضانَ الَّذى اُنزِلَ فیهِ القُرآنُ» إى إبتدأ نزوله.78
11 - ملاّ صالح مازندرانى (م: 1081 ه) در کتاب «شرح جامع اصول کافى».79
12 - احمد بن مصطفى المراغى - صاحب «تفسیر مراغى».80
13 - جعفر سبحانى در مجلّه «رسالة القرآن»81
214 - محمّد هادى معرفت.82
دیدگاههاى شاذّ درباره نزول قرآن
علاوه بر دیدگاههاى ششگانهاى که بدانها پرداختیم، نظریات دیگرى نیز درباره نزول قرآن مطرح است که طرفداران کمترى دارند. دو تاى از آنها به شرح زیر است:
1 - منظور از «شَهرُ رَمَضان الَّذى اُنزِلَ فیهِ القرآن»، نزول قرآن در ماه رمضان نیست؛ بلکه این است که: «أنزل فى شأنه القرآن» در شأن این ماه قرآن نازل شده است؛ چنانکه مىفرماید: «کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیام»(بقره /183) «براى شما (در این ماه) روزه واجب شد» و مراد از «اُنزِلَ فیهِ القُرآن» نزول حکم وجوب روزه در آن ماه بر برندگان است؛ و «فیه» به معنى «فى فرضه» مىباشد.83
2 - قرآن در طى 23 سال هر شب قدر، آن اندازه که خداوند فرود آمدنش را تقدیر کرده بود و مورد احتیاج مردم بود به امر خداوند بر آسمان دنیا نازل مىشد؛ و پس از آن در ظرف سال به تدریج بر رسول خدا فرود مىآمد.84
جمع بندى و نتیجهگیرى
دیدگاههاى هفتگانهاى که در این جستار یاد آور شدیم، همگى - بدون استثنا - در مقام نزول رسمى قرآن، معتقد به نزول تدریجى بودهاند؛ امّا آنچه مورد اختلاف بود، اعتقاد به نزول ابتدایى - دفعى، قبل از نزول رسمى بوده است. نزول ابتدایى - دفعى را برخى از لوح محفوظ به آسمان چهارم (بیت المعمور) مىدانند؛ برخى نزول آن را بر قلب پیامبر تشخیص مىدهند؛ و دیگرانى، تنها به تابش ابتدایى نور و حقیقت قرآن به قلب پیامبر رسیدهاند؛ و بسیارى هم جز نزول تدریجى، به نزول دیگرى معتقد نشدهاند.
ما دیدگاهها را در بوته نقد نهادیم و بررسى کردیم؛ تا آنجا که ممکن بود، ثابت کردیم که براى قرآن، نزولى جز نزول تدریجى متصورّ نیست. زیرا گفتیم اگر نزول قرآن - بنا به صراحت خود قرآن - براى هدایت نوع انسان «هدى للنّاس» است، نزول آن به آسمان چهارم با قرار داشتن آن در لوح محفوظ فرقى ندارد. زمانى که قرآن به عنوان اعلامیّهاى براى مردم صادر نشده است، فاقد جنبه هدایتى بوده، و نزولى بر آن صدق نمىکند.
از این رو، در جمع بندى دیدگاهها، مىتوان از اعتقاد نزول دفعى قرآن به آسمان چهارم چشم پوشى کرد؛ و اعتقاد به نزول ابتدایى - دفعى نور و حقیقت قرآن بر قلب پیامبر را - زمانى که لفظ و معنایى بر آن متصورّ نیست - با دیدگاه نزول تدریجى در آمیخت، و آشتى داد؛ و اعتقاد به نزول دفعى قرآن بر قلب پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم را به دلیل ناهمخوانى با نصّ صریح قرآن و انتزاعى بودن آن نادیده گرفت. و در پایان با صغرا و کبرا کردن قضایا نتیجهگیرى کرد که قرآن یک نزول بیش ندارد، و آن هم نزول تدریجى است.
امّا اینکه حال، با پذیرش این دیدگاه، مشکل آغاز نزول قرآن که به تصریح قرآن در شب قدر و بنا به مشهور غیر مستند، در بیست و هفتم ماه رجب اتّفاق افتاده است، چگونه قابل حلّ مىباشد؟ بدیهى است، زمانى که هیچ گونه دلیل عقلى و نقلى بر شروع بعثت با کلام وحیانى و آیات قرآنى در دسترس نیست، ورود چنین شهرتى در اعتقادات اسلامى از ابتدا مخدوش و نادرست مىنماید.
همچنین بر فرض اینکه روایت وقوع بعثت در 27 رجب را صحیح پنداشته و پذیرفته باشیم، آن وقت به قول بعضى از دانشمندان، از جمله مرحوم محمّد تقى شریعتى: «باید گفت که در ماه رجب جبرئیل بر آن حضرت ظاهر شده و او را به رسالت و بعثتش خبر داده ولى نزول قرآن از شب قدر شروع گردیده است؛ چون وحى به تدریج و تأنّى بر آن حضرت فرود مىآمد و به طورى که نویسندگان تاریخ حیات آن بزرگوار گفتهاند و از جمله ابن هشام در «سیرة النّبویّة» نوشته است «اولین بار که وحى بر پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شد در خواب بود و نبوّتش با رؤیاى صادقه آغاز گردید. هیچ خوابى نمىدید مگر آنکه مانند صبح صادق به حقیقت پیوسته بود؛ و نیز برخى محقّقین نوشتهاند که نخستین آیات سوره علق، اوّل در خواب و بعد در بیدارى بر او خوانده شد؛ تا اندک اندک آماده وظیفه سنگین رسالت گشته، تحمّل قبول وحى برایش ممکن شود. بنابراین مىتوانیم بگوییم: آغاز بعثت، بیست و هفتم ماه رجب و ابتداى نزول آیات در بیدارى شب قدر بوده است».85
اما، در رابطه با روایات ائمه معصومانعلیهم السلام - بدون توجه به اخبار مورخان - باید گفت در این روایات بعثتى را در 27 ربیع الاول مىبینیم که در آن هیچ نزولى از آیات قرآن مطرح نیست؛ و بعثتى را هم در 17 رمضان یا شب قدر شاهدیم، که در آن ابتداى نزول قرآن مطرح بوده و مورد تأیید قرآن نیز مىباشد؛ و اگر روایت امام جعفر صادقعلیه السلام را هم که مدت نزول قرآن را در بیست سال تأیید مىکند، بر آن بیفزاییم، نتیجه این خواهد بود که پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم در بیست و هفتم ماه ربیع الاول، از طریق نداى غیبى، پیام رسالت خود را دریافت مىکند و در شب قدر سال سوم بعثت، دوباره با کلام وحیانى و آیات قرآنى برانگیخته مىشود تا رسالت خود را علنى ساخته و فراگیر نماید.
پیشى گرفتن بعثت بر نزول قرآن، در کلام حضرت امیرالمؤمنینعلیه السلام مبرهن است آنجا که مىفرماید:
«انّ اللَّهَ سبحانه بعث محمداً بالحق... و ثم انزل علیه الکتاب...»86
«خداوند پاک و منزه، پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم را به حق مبعوث کرد و سپس قرآن را بر او نازل نمود.»
پی نوشت‌ها:
1 - تاریخ ابن کثیر، 6/3، به نقل از: صالحى نجف آبادى، نعمت اللَّه، حدیثهاى خیالى در مجمع البیان، تهران، کویر، 339/ 1382
2 - آیتى، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم، تهران، دانشگاه تهران، 84/ 1366.
3 - صدوق، عیون اخبار الرضاعلیه السلام، تصحیح: سید مهدى حسینى لاجوردى، قم، کتابفروشى طوسى، 116/2 1363.
4 - یعقوبى، ابن واضح، تاریخ یعقوبى، ترجمه: محمد ابراهیم آیتى، انتشارات علمى و فرهنگى، 376/1 1374.
5 - همان /377.
6 - ابن هشام، سیرة النبى صلى الله علیه وآله وسلم، تحقیق: مصطفى سقاء ابراهیم الابیارى و عبدالحفیظ شلبى، قم، انتشارات ایران، 256/1 1363.
7 - نویدى، شهاب الدین احمد، نهایة الارب، ترجمه: محمود مهدوى دامغانى، تهران، امیرکبیر، 168/1.
8 - علق /1-4.
9 - نهایةالارب، 169/1، سیرة النبىصلى الله علیه وآله وسلم، 252/1.
10 - سبحانى، جعفر، فروغ ابدیت، قم، دار التبلیغ اسلامى، /194/1 1351.
11 - کلینى، محمد بن یعقوب، فروع کافى، تصحیح: على اکبر غفارى، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 149/4 1350؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: محمد جواد الفقیه، بیروت، دار الاضواء، 1413 ق، 69/2.
12 - حر عاملى، وسائل الشیعه، تصحیح عبد الرحیم ربانى شیرازى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بى تا، 241/5.
13 - فروع کافى، 149/4.
14 - وسائل الشیعه، 242/5
15 - طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ترجمه: محمد تقى مصباح یزدى، قم، دارالعلم، 20/3 1346.
16 - طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمد باقر موسوى همدانى، تهران، انتشارات محمّدى، 316-320/40 1363.
17 - عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشى، تصحیح و تعلیق: سید هاشم رسولى محلاتى، بیروت، مؤسسة الاعلمى، 1411 ق، 272/2.
18 - سیوطى، جلال الدین، الدّر المنثور، بیروت، دار الفکر، 106/4.
19 - تاریخ پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم، /98.
20 - صدوق، امالى، ترجمه: آیة اللَّه کمرهاى، تهران، کتابخانه اسلامیّه، 62/ 1362.
21 - کلینى، محمد بن یعقوب، اصول کافى، ترجمه و شرح: سید هاشم رسولى محلاتى، تهران، انتشارات علمیة اسلامیة، بى تا، 275/4.
22 - الموسوى الدارابى، سید على، نصوص فى علوم القرآن، مشهد، آستان قدس رضوى، 50/1 1380.
23 - همان، /35.
24 - طبرى، ابوجعفر، جامع البیان، 259/30.
25 - مفید، محمد بن نعمان، شرح عقاید الصدوق (به ضمیمه اوائل المقالات)، تصحیح و تعلیق: عباسقلى واعظ چرندابى، تبریز، کتابفروشى حقیقت، 57/ 1330.
26 - میبدى، رشید الدین ابوالفضل، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، سپهر، 1399 ق، 558/10.
27 - زمخشرى، جار اللَّه، الکشاف، بیروت، دار المعرفة، 1387 ق، 238/1.
28 - الفخر الرازى، ابوعبداللَّه محمد، التفسیر الکبیر، قاهره، البهیة المصریة، بى تا، 95/5.
29 - قرطبى، ابوعبداللَّه، الجامع لاحکام القرآن (تفسیر القرطبى)، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1372 ق، 297/2.
30 - زرکشى، بدر الدین، البرهان فى علوم القرآن، دار احیاء الکتب العربیة، 1391 ق، 229/1.
31 - عسقلانى، ابن حجر، فتح البارى فى شرح صحیح البخارى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1402 ق، 4-7/9.
32 - سیوطى، جلال الدین، الاتقان فى علوم القرآن، قم، نشر امیر، 1405 ق، 146/1.
33 - کاشانى، ملاّ فتح اللَّه، منهج الصادقین، تصحیح: میرزا ابوالحسن شعرانى، 124/1 1347.
34 - حقى برسوى، ابوالفدا اسماعیل، تفسیر روح البیان، تصحیح و تعلیق: احود عزّو عنایة، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1421 ق، 576/10.
35 - آلوسى، شهاب الدین، روح المعانى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1353 ق، 111/25.
36 - نهاوندى، محمّد، نفحات الرحمن، تهران، چاپخانه علمى، 1357 ق، 136/1.
37 - زرقانى، عبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، دار احیاء الکتب العربیة، 1362 ق، 33-38/1.
38 - راغب اصفهانى، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: ندیم مرعشلى، دار الکتاب العربى، 1392 ق، /509.
39 - التفسیر الکبیر، 95/5.
40 - شرح عقاید الصدوق، /57.
41 - همان، /58.
42 - رشید رضا، محمّد، تفسیر المنار، بیروت، دار المعرفة، 161/2.
43 - رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، 187/ 1362.
44 - المیزان، 20/3؛ طباطبایى، محمد حسین، قرآن در اسلام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 167/ 1353.
45 - مامقانى، عبداللَّه، تنفیح المقال، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1424 ق، 122-110/5.
46 - رک: حدیثهاى خیالى در مجمع البیان، /327.
47 - همان؛ قاموس الرجال، 471/4
48 - علامه حلّى، رجال، قم، دار الذخائر، 1416 ق، /218.
49 - رک: حدیثهاى خیالى در مجمع البیان، /327.
50 - ملا صدرا، اسرار الایات، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالى، /16 و 17.
51 - نصوص فى علوم القرآن، 255/1.
52 - فیض کاشانى، محسن، تفسیر الصافى، تصحیح: شیخ حسین اعلمى، بیروت، مؤسسة الاعلمى، 1399 ق، 65/1.
53 - نصوص فى علوم القرآن، 273/1.
54 - همان، /271.
55 - زنجانى، ابوعبداللَّه، تاریخ قرآن، ترجمه ابوالقاسم سحاب، تبریز، سروش، 35/ 1341.
56 - المیزان، 23/3.
57 - همان، ترجمه سید محمد باقر موسوى همدانى، 20/28.
58 - مطهرى، مرتضى، درسهایى از قرآن، قم، چاپخانه مهر، 40/ 1360.
59 - مطهرى، مرتضى، تفسیر سوره فجر و قیامت، قم، حزب جمهورى اسلامى، /66.
60 - رک: طالقانى، سید محمود، پرتوى از قرآن، تهران، انتشار، 192-194/4 1345.
61 - رک: حکیم، سید محمد باقر، علوم القرآن، تهران، چاپخانه اتحاد، 1403 ق، /34.
62 - قرشى، سید على اکبر، تفسیر ممتاز، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 20 - 23/1 1361 و 303.
63 - رامیار، تاریخ قرآن، /191.
64 - همان، /183.
65 - نصوص فى علوم القرآن، 628/1 (از مقاله یداللَّه دوزدوزانى)
66 - غرناطى اندلسى، ابوحیّان، تفسیر بحر المحیط، دار الفکر للطباعة و النشر، 378/2.
67 - شیخ طوسى، التبیان، ذیل آیه
68 - براى مطالعه مشروح شأن نزول به تفاسیر در ذیل همان آیه مراجعه فرمایید.
69 - رک: شرح عقاید الصدوق، /58.
70 - نصوص فى علوم القرآن، 57/1.
71 - همان، /77.
72 - همان، /161-165.
73 - صدر المتألهین، تفسیر القرآن، بیروت، دار التعارف، 1419 ق، 155/3 و اسرار الایات /16 و 17.
74 - رافعى، مصطفى صادق، اعجاز قرآن و بلاغت محمد، ترجمه عبدالحسین ابن الدین، شرکت تضامنى علمى، 3/ 1320.
75 - المنار، 155/3.
76 - سید قطب، فى ظلال القرآن، بیروت، دار الشرق، 1405 ق، 3208/5 و 3944/6.
77 - قرآن در اسلام، /166.
78 - ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، قم، انتشارات علامه، 150/1.
79 - نصوص فى علوم القرآن، /258.
80 - همان /332.
81 - همان /583-584.
82 - معرفت، محمد هادى، التمهید فى علوم القرآن، قم، مهر، 1396 ق، 72-79/1.
83 - منهج الصادقین، 416-417/1.
84 - رامیار، محمود، تاریخ قرآن، /188.
85 - شریعتى، محمد تقى، تفسیر نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 276/ 1353.
86 - نهج البلاغه، خطبه 198.
نظری ثبت نشده است.
نظر شما ثبت شد و بعد از تائید داوران بر روی سایت قرار می گیرد.