تاریخ نگارش : نوزدهم مهر 1390

آسیب شناسى ترجمه هاى قرآن
محمدامین احمدی فقیه

این نوشتار در پى آسیب شناسى ترجمه هاى قرآن است. نویسنده آغاز به روش شناسى نقد ترجمه ها پرداخته و از دو روش نام مى برد: ۱ـ نقد و بررسى خاص، نقد و بررسى عام، آنگاه از تاریخچه نقد ترجمه سخن گفته و به کتاب ها و مقالاتى که در زمینه نقد، نگارش یافته است اشاره مى کند. سپس آسیب هاى ترجمه قرآن را مورد بررسى قرار داده و آنها را به پنج نوع تقسیم مى کند: آسیب هاى علمى، آسیب هاى فنى، آسیب هاى مبنایى، آسیب هاى اخلاقى، آسیب هاى ترجمه مستشرقان. در ادامه، به توضیح هر یک از عناوین فوق با بیان موارد و مصادیق آنها مى پردازد.
 کلید واژه : ترجمه قرآن، آسیب شناسی ترجمه، آسیب شناسى علمى، آسیب شناسى فنى، آسیب شناسى اخلاقى، ترجمه هاى مستشرقان.
 ناشر : مجله پژوهش های قرآنی-سازمان تبلیغات اسلامی-نویسنده محمدعلی رضایی اصفهانی

درآمد:
مترجمان قرآن خدمات بزرگى به قرآن کرده و در راه گسترش فرهنگ قرآنى گام‏هاى بلندى برداشته اند. امّا ترجمه قرآن در طول تاریخ اسلام، سیر تکاملى را پیموده است، و به اعتراف مترجمان قرآن، ترجمه نهایى و مطلوب تاکنون حاصل نشده است. از این رو لازم است ترجمه قرآن سیر تکاملى خویش را ادامه دهد، و این حرکت تکاملى بدون نقد و بررسى و آسیب شناسى ترجمه‏هاى پیشین امکان ندارد. بنابراین آسیب شناسى ترجمه‏هاى قرآن به معناى نادیده گرفتن زحمات و نقاط قوّت ترجمه‏ها نیست. و اگر نامى از مترجمى محترم به میان مى‏آید، نوعى احترام به اوست و این نقدها همچون اصل ترجمه‏ها چراغ راه آیندگان خواهد شد، تا ترجمه‏هاى استوارتر و دقیق تر و کامل تر از قرآن شکل بگیرد.
روش شناسى نقد ترجمه‏هاى قرآن
آسیب شناسى‏ها و نقدهاى ترجمه قرآن به چند شیوه انجام شده است:
الف: نقد و بررسى خاص
در این شیوه ناقد یک ترجمه خاص مثل ترجمه «مجتبوى» را انتخاب کرده و به بررسى و نقد آن پرداخته است. که این شیوه خود به دو صورت فرعى انجام گرفته است:
۱ - نقد و بررسى ترتیبى یک ترجمه
یعنى ناقد با بررسى سوره به سوره یا آیه به آیه به صورت ترتیبى به نقد ترجمه‏ها پرداخته است.
۲ - نقد و بررسى موضوعى یک ترجمه
یعنى ناقد موضوعات مختلف همچون لغزش‏هاى ادبى، کلامى، ویرایشى و ... را در یک ترجمه خاص پیگیرى کرده است.
ب: نقد و بررسى عام:
در این شیوه ناقد بدنبال نقد ترجمه شخص خاصى نیست بلکه موضوعات گوناگون (مثل لغزش‏هاى ادبى - تفسیرى و ...) را در ترجمه‏هاى متعدد پى جویى مى کند. و از آنها مثال مى‏آورد. تذکر: در آسیب شناسى ترجمه قرآن لازم است به روش و سبک مترجم قرآن توجّه شود. (که در برخى موارد در مقدمه یا پى نوشت ترجمه بیان شده است) چرا که براساس یک روش ترجمه، نمى‏توان ترجمه به روش دیگر را نقد کرد، و همین گونه در مورد سبک‏هاى ترجمه قرآن. براى مثال اگر کسى بر اساس روش ترجمه تحت اللفظى، ترجمه کرده است نمى توان به او اشکال کرد که چرا فعل فارسى را در آخر جمله نیاورده است و نیز کسى که براساس شعر ترجمه کرده است، لازم است به مشکلات و تنگناهاى شعرى توجّه کنیم سپس او را نقد کنیم.
تاریخچه نقد ترجمه‏هاى قرآن
آغازگر نقد ترجمه قرآن، در نیم قرن اخیر، در عرصه مطبوعات، استاد شهید مطهرى‏رحمه الله بوده است که در سال ۱۳۲۴ ش در مجله «یغما» نقدى بر ترجمه مرحوم ابوالقاسم پاینده از قرآن کریم منتشر ساخت و بعد از ایشان مرحوم سید محمد فرزان به طور مبسوط نقد و بررسى ترجمه پاینده را به پایان رسانید. البته نقد ترجمه‏هاى فارسى بین سالهاى ۱۳۶۸ - ۱۳۴۰ ش رکوردى هیجده ساله را شاهد بود، و تنها یک مقاله در سال ۱۳۵۹ ش از آقاى سید محمد محیط طباطبائى در مجله آینده در نقد ترجمه آقاى شهرام هدایت با عنوان «نظرى جدید بر ترجمه‏اى جدید از قرآن مجید» منتشر شد. و سالهاى ۱۳۷۱ - ۱۳۶۹ ش نیز بدون نقد سپرى شد. اما از سال ۱۳۷۲ ش نقدهاى متعدد شروع شد و در سال ۱۳۷۵ ش به ۲۳ مقاله در سال رسید.××× ۱ حجت،هادى، تاریخچه نقد ترجمه‏هاى فارسى قرآن کریم، ترجمان وحى، ش ۵۵ / ۶ ×××
کتاب‏شناسى نقد ترجمه‏هاى قرآن
در دهه اخیر نقدهاى چندى به ترجمه‏هاى قرآن زده شده و به شیوه‏هاى مختلف، ترجمه‏ها، آسیب شناسى شده است از جمله: ۱ - ترجمه‏هاى ممتاز قرآن در ترازوى نقد، محمد على کوشا، انتشارات کتاب مبین، ۱۳۸۲ ش که به نقد ترجمه‏هاى آقایان امامى - آیتى - خرمشاهى - فولادوند - خرم دل - ترجمه احمد آرام از آیات قرآن کریم در الحیاه - ترجمه خانم فاطمه مشایخ از تلخیص المیزان، پرداخته است. در این کتاب از روش خاص و ترتیبى در نقد ترجمه‏ها استفاده شده است. ۲ - تاریخ ترجمه از عربى به فارسى، دکتر آذرتاش آذرنوش، ۱۳۷۵ ش. ایشان به بررسى ترجمه‏هاى کهن فارسى همچون ترجمه طبرى (= رسمى) کشف الاسرار میبدى و ترجمه تفسیر ابوالفتوح رازى و ... پرداخته است. شیوه ایشان در نقد، در بخش اول کتاب به صورت خاص و ترتیبى است. اما در بخش دوم کتاب از شیوه عام و موضوعى استفاده کرده است و بیشتر به نقد ترجمه‏ها از دیدگاه دستور زبان فارسى پرداخته است. ۳ - آسیب شناسى ترجمه قرآن کریم در واژه و ساختار، پایان نامه آقاى امیر مسعود صفرى، دانشگاه امام صادق‏علیه السلام ۱۳۸۰ ش در این کتاب به نقد ترجمه‏هاى متعددى همچون ترجمه آیه اللَّه مکارم شیرازى، فولادوند، خرمشاهى و ... به صورت عام و موضوعى پرداخته شده است. این کتاب آسیب‏هاى ترجمه‏ها را به دو بخش واژگانى و ساختار تقسیم کرده و براى هر کدام مثال‏هاى متعددى آورده است. سپس ترجمه مطلوب خود را از آیه مورد بحث ارائه کرده است. ۴ - قرآن پژوهى (هفتاد بحث و تحقیق قرآنى) بهاء الدّین خرمشاهى، مرکز نشر فرهنگى مشرق، تهران ۱۳۷۲ ش. در این کتاب از ص ۳۲۳ تا ص ۵۳۸ در مورد ترجمه‏هاى متعدد، سخن و نقد آمده است از جمله: ترجمه قرآن مجید به قلم فولادوند، آیتى، بهبودى، فارسى، خواجوى، خرمشاهى، الهى قمشه‏اى و ترجمه جدید قرآن به انگلیسى.
مقاله شناسى نقد ترجمه‏هاى قرآن
در دهه‏هاى اخیر مقالات متعددى در مورد ترجمه‏هاى قرآن در مجله مترجم، مجله بینات و مجله ترجمان وحى و ... منتشر شده است که در این مقالات نیز گاهى از روش خاص و گاهى از روش عام استفاده شده است. فهرستى از این مقالات را آقاى‏هادى حجت در مجله ترجمان وحى شماره شش آورده است خوانندگان را به آن ارجاع مى‏دهیم، و در این‏جا تنها به برخى از مهمّ‏ترین مقالات به زبان غیر فارسى اشاره مى‏کنیم که عبارتند از: ۱ - نخستین ترجمه قرآن به زبان فرانسه، دکتر جواد حدیدى، ترجمان وحى، شماره ۱. ۲ - ترکیب‏هاى اضافى در ترجمه روسى قرآن، دکتر احمد پاکتچى، ترجمان وحى، شماره ۱. ۳ - نگاهى به ترجمه‏هاى آذربایجانى قرآن، رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحى، شماره ۱. ۴ - ترجمه‏اى یهودوار از قرآن به زبان فرانسه، دکتر جواد حدیدى، ترجمان وحى، شماره ۶. ۵ - نقد و بررسى ترجمه‏هاى آذرى قرآن کریم، ترجمه ضیاء بینادف و واسیم محمد على یئو، رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحى، شماره ۳. ۶ - گزارشى کوتاه درباره ترجمه‏هاى قرآن کریم به زبان روسى، دکتر احمد پاکتچى، ترجمان وحى، شماره ۳. ۷ - مصاحبه‏اى کوتاه با دکتر میرزا ملا احمد، مترجم قرآن به زبان تاجیکى، ترجمان وحى، شماره ۳. ۸ - ترجمه‏هاى قرآن کریم به زبان آلبانیایى، پروفسور دکتر گازمند اشپوزا، ترجمان وحى، شماره ۴. ۹ - قرآن در چین، جین یى جیو، برگردان محسن جعفرى مذهب، ترجمان وحى، شماره ۴. ۱۰ - بررسى ترجمه‏هاى قرآن به زبان ترکى استانبولى، گروه ترجمه ترکى استانبولى مرکز ترجمه، ترجمان وحى، شماره ۴. ۱۱ - ترجمه قرآن کریم به زبان روسى از سابلوکوف تا پور و خووا، دکتر عمادالدین حاتم، ترجمان وحى، شماره ۴. ۱۲ - مارمادوک پیکتال مترجم قرآن کریم به زبان انگلیسى، مرتضى کریمى نیا، ترجمان وحى، شماره ۵. ۱۳ - دومین ترجمه قرآن مجید به زبان فرانسه، دکتر جواد حدیدى، ترجمان وحى، شماره ۷. ۱۴ - نظرى اجمالى بر ترجمه‏هاى لاتینى قرآن مجید،هارتموت بابزین، ترجمه دکتر علیرضا انوشیروانى، ترجمان وحى، شماره ۷. ۱۵ - ترجمه شاعر آلمانى فریدریش روکرت، دکتر محمود العلى حسینات، ترجمان وحى، شماره ۷. ۱۶ - معرفى چند ترجمه قرآن به زبان ازبکى، ابراهیم خدایار، ترجمان وحى، شماره ۷. ۱۷ - پروفسور «بیلاوسکى» اسلام شناس و مترجم لهستانى قرآن کریم، ترجمان وحى، شماره۷. ۱۸ - تاملى در برخى از نقاط قوت و ضعف ترجمه رودى پارت، مسعود انصارى - ترجمان وحى، شماره ۸. ۱۹ - گزارشى از ترجمه‏هاى ژاپنى قرآن،محمد القائم صفا ساوادا، ترجمان وحى، شماره ۸. ۲۰ - ترجمه و تفسیرى روایى از قرآن مجید به زبان فرانسه، جواد حدیدى، ترجمان وحى، شماره ۹. ۲۱ - آیا ترجمه جرج سیل قابل اعتماد است، دبیلو، جى. شلابیر، ترجمه عباس امام - على وجیهى - ترجمان وحى، شماره ۱۰. ۲۲ - ترجمه آهنگین قرآن کریم به زبان انگلیسى، گفتگو با دکتر فضل اللَّه نیک آیین، مرتضى کریمى نیا، ترجمان وحى، شماره ۱۰. ۲۳ - نگاهى به ترجمه جدید آلمانى قرآن از خانم زیگریت یمینى (شولتس)، مرتضى کریمى نیا، ترجمان وحى، شماره ۱۴. ۲۴ - ترجمه‏اى متین و ماندگار از قرآن مجید به قلم استاد قرایى، بهاءالدین خرمشاهى، ترجمان وحى، شماره ۱۴. ۲۵ - نگرشى بر تاریخ ترجمه قرآن کریم به زبان ترکمنى، بى بى مریم شرعى - ملاعاشور قاضى، ترجمان وحى، شماره ۱۵. ۲۶ - بررسى ترجمه انگلیسى یوسف على، آرتور جفرى، عباس امام، ترجمان وحى، شماره ۱۵. ۲۷ - ترجمه قرآن کریم به زبان بوسنیایى و ارزشهاى ساختارى آن، دکتر اسعد دور اکوویچ، ترجمه یعقوب جعفرى - ترجمان وحى، شماره ۱۵. ۲۸ - ترجمه بسیار قدیمى از قرآن کریم، سید على موسوى گرمارودى شماره ۷ بینات، شماره ۳۱ این مقاله به معرفى ترجمه فارسى قدیمى در تاجیکستان مى‏پردازد، و آن را بررسى مى‏کند.
تقسیم بندى آسیب‏هاى ترجمه‏هاى قرآن
آسیب‏هاى ترجمه‏هاى قرآن را از جهات متعدد مى‏توان تقسیم کرد ولى ما در این نوشتار از تقسیم بندى ذیل استفاده مى‏کنیم: اول: آسیب‏هاى علمى ترجمه. دوم: آسیب‏هاى فنى ترجمه. سوم: آسیب‏هاى مبنایى. چهارم: آسیب‏هاى اخلاقى. پنجم: آسیب‏هاى ترجمه‏هاى مستشرقان.
اول: آسیب‏هاى علمى ترجمه
مترجم قرآن باید شرایط، و آمادگى‏ها و دانش‏هاى ویژه‏اى داشته باشد. حال اگر مترجم شرایط یا علوم لازم را براى ترجمه نداشته باشد، ترجمه او گرفتار آسیب‏هاى زیر مى‏شود: ۱ - آسیب‏هاى تفسیرى در اثر عدم آگاهى کامل مترجم از تفسیر آیات. ۲ - آسیب‏هاى فقهى در اثر عدم اطلاع کافى مترجم از علم فقه و عدم توانایى در استنباط از آیات الاحکام. ۳ - عدم اطلاع مترجم از علوم تجربى و نقش آن در تفسیر و ترجمه، که گاهى سبب لغزش‏هایى در ترجمه آیات شده و آسیب‏هایى را در پى مى‏آورد. ۴ - عدم تسلّط مترجم بر زبان مبدأ که بدنبال آن آسیب‏هاى زیر پدید مى‏آید: الف: آسیب‏هاى ادبى در اثر ضعف ادبیات عرب. ب: آسیب‏هاى واژه شناسى در اثر عدم اطلاع از ریشه و معانى لغات یا عدم مراجعه به کتاب‏هاى لغت. ۵ - عدم تسلط مترجم بر زبان مقصد: عدم آگاهى مترجم از ساختار دستورى زبان مقصد و معانى واژگان و کاربردهاى آنها موجب لغزش‏هاى متعدد مى‏شود.
دوم: آسیب‏هاى فنّى ترجمه
ترجمه هر کتاب ضوابط و قواعد خاصّى دارد، که در ترجمه قرآن نیز لازم است رعایت شود. عدم توجّه به این ضوابط و قواعد و رعایت نکردن آنها موجب مى‏شود که مترجم قرآن گرفتار آسیب‏ها و لغزش‏هاى زیر شود:
۱ - آسیب‏هاى ویرایشى
لغزش‏هاى ویرایشى گاهى موجب دشوارى درک متن ترجمه مى‏گردد و گاهى معناى آن را غلط مى‏سازد. مثال: «نسقیکم ممّا فى بطونه» (نحل / ۶۶) فولادوند: از آنچه در ]لابلاى[ شکم آنهاست. «یخرج من بطونها شراب» (نحل/ ۶۹) فولادوند: ]آنگاه[ از درون ]شکم[ آن، شهدى که ... که در این ترجمه در مورد واژه «بطون» از کروشه به دو صورت مختلف استفاده شده است و یک جا «شکم» داخل کروشه و یک جا خارج کروشه قرار گرفته است. که دو معنا را براى یک واژه نشان مى‏دهد. مثال دیگر: «ذلک بانهم قالوا لیس علینا فى الامّیّین سبیل» (آل عمران/ ۷۵) حلبى: این ]بدان سبب[ است که ایشان گفتند: بر ما گناهى نیست ]در ادا نکردن مال[ غیر اهل کتاب و یا ]اعراب بى کتاب[...» در این ترجمه معادل «باء» که سببیت بوده بدون دلیل داخل کروشه رفته و نیز معادل «فى» در کروشه قرار گرفته و واژه‏هاى «ویا» به متن اضافه شده در حالى که در آیه نیست. مثال دیگر: «فى قلوبهم مرض فزادهم اللَّه مرضا» (بقره/ ۱۰) فولادوند: در دلهایشان مرضى است؛ و خدا بر مرض‏شان افزود؛ در این آیه «فزادهم» با «فاء» آمده که ارتباط کامل جمله بعد و قبل را نشان مى‏دهد ولى این ارتباط با «کاما ویرگول» قطع شده است ولى «دلهاى‏شان» که سه کلمه است به همدیگر وصل شده است.
۲ - عدم هماهنگى درونى متن ترجمه
یکسان سازى معانى جمله‏ها و آیات مشابه در ترجمه کارى دشوار است. از این‏رو برخى مترجمان از آن صرف نظر مى‏کنند و ترجمه آنها گرفتار عدم هماهنگى درونى مى‏شود. مثال: «والذین هم على صلواتهم یحافظون» (مؤمنون/ ۹) : «و کسانى که ]وقت[ نمازهاى خویش را نگهبانى کنند.» در ترجمه ابوالقاسم پاینده (چاپ پنجم ۱۳۵۷ ش) دو گونه ترجمه شده است: «و کسانى که مواظب نمازشان باشند.» (معارج / ۳۴) مثال دیگر: «بما قدّمت ایدیهم» در ترجمه مجتبوى (چاپ اول ۱۳۷۱ ش) دو گونه ترجمه شده است: «به سبب آنچه کرده اند» (بقره / ۹۵) «به سبب آنچه دست‏هاشان پیش فرستاده است.» (جمعه / ۷) مثال دیگر: «فاخذهم اللَّه بذنوبهم» در ترجمه فولادوند (چاپ اول، ۱۳۷۳ ش) سه گونه ترجمه شده است: «پس خداوند به ]سزاى[ گناهانشان ]گریبان[ آنان را گرفت.» (آل عمران/ ۱۱) «پس خدا به ]سزاى[ گناهانشان گرفتارشان کرد.» (انفال/ ۵۲) «خدا آنان را به کیفر گناهانشان گرفت.» (غافر/ ۲۱) مثال دیگر: «والّذین هم لفروجهم حافظون» در ترجمه آقاى خرمشاهى (چاپ اول ۱۳۷۴ ش) دو گونه ترجمه شده است: «و کسانى که پاکدامنى مى‏ورزند.» (مومنون / ۵) «و کسانى که ناموسشان را حفظ مى‏کنند.» (معارج / ۲۹)
۳ - حذف و اضافه نابجا در ترجمه آیات
گاهى حذف و اضافه‏ها هیچ توجیه قابل قبولى ندارد. مثال: «لاجرم أنّ اللَّه یعلم ما یسرّون و ما یعلنون انّه لا یحبّ المستکبرین» (نحل/ ۲۳) فولادوند: «شک نیست که خداوند آنچه را پنهان مى‏دارند و آنچه را آشکار مى‏سازند، مى‏داند، و او گردن کشان را دوست نمى‏دارد.» در این ترجمه عبارت «انّ» معنا شده است و بجاى آن واژه «و» اضافه شده است بدون آنکه داخل پرانتز یا کروشه برود. در حالى که بهتر بود از واژه «در حقیقت» و مانند آن معادل «انّ» استفاده مى‏شد. مثال دیگر: «الم تکن ارض اللَّه واسعه فتهاجروا فیها» (نساء/ ۹۷) مکارم: مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟! در این ترجمه تعبیر «فیها» ترجمه نشده است. مثال دیگر: «ولآمرنّهم فلیبتّکنّ آذان الانعام و لآمرنّهم فلیغیّرنّ خلق اللَّه» (نساء/ ۱۱۹) مکارم: و به آنان دستور مى‏دهم که (اعمال خرافى انجام دهند و) گوش چهارپایان را بشکافند، و آفرینش (پاک) خدایى را تغییر دهند. در این ترجمه نیز جمله «لآمرنّهم» دوم ترجمه نشده است. البته گاهى اینگونه حذف‏ها توجیه مى‏شود که با توجّه به قرینه ما قبل و براى جلوگیرى از تکرار حذف شده است.××× ۲ ربانى، محمد، جوابیه‏اى از نقد ترجمه قرآن کریم حضرت آیه اللَّه مکارم شیرازى، بینات، شماره ۱۶۰/۱۰. ××× ولى بنظر مى‏رسد که این توجیه براى حذف یک جمله قرآن در ترجمه کافى نیست.
۴ - اشکالات ساختارى (صرفى، نحوى و دستورى)
عدم شناخت یا عدم توجّه به نظام ساختارى و دستور زبان زبان مبدأ و مقصد مثلا نحو و صرف یا دستور زبان فارسى، موجب مى‏شود که ترجمه گرفتار لغزش‏هاى متعدد شود. اینک چند مثال: مثال: «و ان کانت لکبیره الاّ على الذین هدى اللَّه» (بقره/ ۱۴۳) آیتى: هر چند که این امر جز بر هدایت یافتگان دشوار مى‏نمود. امامى - الهى قمشه‏اى: هر چند که این کار جز ... در این آیه واژه «ان» مخففه از مثقله (انّ) است به دلیل آنکه «لام» در «لکبیره» مفتوح است. براى معناى آن «حتما و مسلما» و مانند آنها مناسب است. پس «ان» وصلیه یا شرطیه نیست تا معناى آن «هر چند» باشد. مثال دیگر: «ولا تُسأل عن اصحاب الجحیم» (بقره/ ۱۱۹) خرمشاهى: و با تو درباره دوزخیان چون و چرا نکنند. فعل «تسئل» مجهول است اما در ترجمه اول جمله معلوم معنا شده است. و بهتر بود این‏گونه ترجمه مى‏شد: «و درباره اهل دوزخ، از تو پرسشى نخواهد شد.» مثالى دیگر: «و جعلنا من الماء کلّ شى‏ءٍ حىّ» (انبیاء/ ۳۰) الهى قمشه اى: و از آب هر چیز را زنده گردانیدیم. فعل «جعل» گاهى دو مفعولى بمعناى «گردانیدن» است و گاهى یک مفعولى و به معناى «آفریدن و پدید آوردن». و در جمله فوق یک مفعولى است؛ چون «حیاً» نیامده است. در حالى که مترجم گمان کرده که دو مفعولى است. بنابراین ترجمه صحیح آیه این‏گونه مى‏شود: و هر چیز زنده‏اى را از آب پدید آوردیم. (آیتى - خواجوى - مجتبوى) مثال دیگر: «یا ایّتهاالنّفس المطمئنّه» (فجر/ ۲۷) خرمشاهى: و هان اى نفس مطمئنه مثال دیگر: «إمرأهً مؤمنهً» (احزاب / ۵۰) الهى قمشه‏اى: زن مؤمنه‏اى. در این ترجمه‏ها صفت، مونث آورده شده است. در حالى که در فارسى مطابقت صفت و موصوف در تذکیر و تأنیث لازم نیست. مثال دیگر: «فأتت به قومها تحمله قالوا یا مریم لقد جئت شیئاً فریّاً» (مریم/ ۲۷) الهى قمشه‏اى : «آنگاه قوم مریم که به جانب او آمدند که از این مکان همراه ببرند گفتند...» مترجم گمان برده است که «قوم» فاعل «اتت» است در حالى که «مفعول» است. و فاعل آن ضمیر «مریم» است که در فعل مستقر است. یعنى ترجمه صحیح جمله این‏گونه مى‏شود: و «مریم» در حالى که او را در آغوش گرفته بود، وى را نزد قومش آورد؛ گفتند: «اى مریم! به یقین چیز شگفت (و زشت) آورده اى! (ترجمه جمعى) مثال دیگر: «و کنت علیهم شهیداً ما دمت فیهم» (مائده / ۱۱۷) الهى قمشه اى: «تو خود بر آن مردم گواه و ناظر اعمال آنان بودى مادامى که من در میان آنان بودم.» مترجم گمان کرده است که ضمیر «کنت» خطاب است در حالى که ضمیر متکلم است.
سوم: آسیب‏هاى مبنایى ترجمه
ترجمه قرآن داراى مبانى زیر است: ۱ - مبانى وجودى (امکان ترجمه). ۲ - مبانى فقهى. ۳ - مبانى تفسیرى. ۴ - مبانى کلامى. ۵ - مبانى ادبى. ۶ - مبانى قرائى. ۷ - مبانى زبان شناختى. ۸ - مبانى روش شناختى. عدم توجّه به مبانى صحیح ترجمه قرآن موجب لغزش در ترجمه مى‏شود و آسیب‏هاى جدى را متوجّه ترجمه مى‏سازد.
چهارم: آسیب‏هاى اخلاقى در ترجمه
همان گونه که در مباحث شرایط مترجم بیان شد، رعایت آداب و اخلاق و طهارت روحى از شرایط کمال ترجمه است. ولى گاهى فقدان این شرایط مترجم را گرفتار لغزش‏هایى مى‏کند که به علمیت و اعتبار ترجمه آسیب مى‏زند. برخى از این آسیب‏ها عبارتند از:
۱ - تعصب‏هاى قومى، مذهبى و کلامى
بهترین راه دفاع از حق، بیان حقیقت است. اما گاهى افراد بر عقیده خویش (که گمان مى‏کنند حق است) پافشارى زیاد مى‏کنند و کم‏کم گرفتار تعصّب شده، حقایق موجود را انکار مى‏کنند یا مطالب غیر ثابت را بعنوان دلایل قطعى مطرح مى‏کنند و یا پا را از این فراتر مى‏گذارند و به مغالطه دست مى‏یازند. این‏گونه شیوه‏ها در تفسیر و ترجمه نه تنها مفید نیست بلکه آسیب جدى به شمار مى‏آید که موجب لغزش در ترجمه و بى اعتبار شدن آن مى‏شود. مثال آن را در ترجمه آندره شورقى یهودى مى‏بینیم که آیات قرآن را که یهودیان را سرزنش مى‏کند از ترجمه فرانسوى قرآن خود حذف کرده است. و این نوعى اقدام تعصب آمیز مذهبى و خیانت در امانت بشمار مى‏آید.
۲ - تقلید
برخى مترجمان به جاى دقت و بررسى در تفسیر و ترجمه، به تقلید روى مى‏آورند، و همان مطالب گذشتگان را بدون کم و زیاد (در محتوا) نقل مى‏کنند و فقط گاهى به ویرایش لفظى یا تغییر اندک در الفاظ بسنده مى‏کنند. در حالى که همان گونه که گذشت ترجمه نوعى تفسیر است، و همانگونه که در تفسیر تقلید جایز نیست××× ۳ التفسیر هو ایضاح مراد اللَّه تعالى من کتابه العزیز فلایجوز الاعتماد فیه على الظنون والاستحسان و لا على شى‏ء لم یثبت انه حجه من طریق العقل او من طریق الشرع للنهى عن اتباع الظن و حرمه اسناد شى‏ء الى اللَّه بغیر اذنه (البیان فى تفسیر القرآن، سید ابوالقاسم موسوى خوئى، ۳۹۷). ××× در ترجمه نیز جایز نیست؛ چون تقلید در تفسیر و ترجمه، سخن گفتن و نسبت دادن مطالب از روى جهل به خداست و این نوعى افتراء و کذب است که مسلماً حرام است. مثال: در ترجمه لاتینى ماراچى اشتباهاتى صورت گرفته است که «سیل» و «رادول» از او تقلید کرده‏اند و همان لغزش‏ها را تکرار کرده‏اند. و نیز آقاى «رادول» به تقلید از تفسیر طبرى، ماجراى «غرانیق» را وارد ترجمه قرآن کرده است.
پنجم: آسیب‏هاى ترجمه‏هاى مستشرقان
خاورشناسان ترجمه‏هاى متعددى از قرآن به زبان‏هاى اروپایى و آفریقایى و حتى هندى کرده اند، اما همگى با یک هدف و انگیزه به ترجمه قرآن نپرداخته‏اند بلکه: الف: برخى خاورشناسان مغرض هستند که به دنبال ابطال قرآن کریم بوده‏اند. از این رو ترجمه‏هایى غیر معتبر و افتراء آمیز نوشته اند. که در این‏جا به چند نمونه اشاره مى‏کنیم. ترجمه انگلیسى سیل (Sale) از قرآن (سال ۱۷۳۴) شدیداً مورد انتقاد قرار گرفته و برخى مترجمان××× ۴ اچ. جى. سرور (H.G. Sarwar) مسلمان هندى که قرآن را در سال ۱۹۳۰ م به انگلیسى ترجمه کرد و در مقدمه ترجمه خویش به «سیل» به شدت انتقاد کرده است. ××× مسلمان که خود، قرآن را به زبان انگلیسى ترجمه کرده اند، سیل را شیاد و دروغگو خوانده است زیرا کلمات معینى را با قصد تحریف معنا به ترجمه افزوده است، و با اینکه عربى مى‏دانسته است، بدترین معادل‏ها را ارائه کرده است.××× ۵ دبلیو. جى. شلایر، آیا قرآن ترجمه جرج سیل قابل اعتماد است؟ ترجمه: عباس امام. على وجیهى، ترجمان وحى، ش ۶۵ /۱۰ ××× مثال: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم». (سیل) In the name of the most merciful God. در این ترجمه بخشى از آیه یعنى «رحمان» یا «رحیم» را ترجمه نکرده است و این اشکال ۱۱۴ بار تکرار شده است. همین آیه را «سرور» این‏گونه ترجمه کرده است: (We Commence( With the name of God. the most merciful )to begin with( the most merciful )to the end) مثال دیگر: ماراچى (Marracci) در سال ۱۶۹۸ م ترجمه‏اى کامل از قرآن تحت عنوان (Refutatio Alcorani)به زبان لاتین منتشر ساخت که در پانوشت ذیل آیه ۵۲ سوره حج با توجّه به آیه ۲۰ سوره نجم، داستان جعلى «غرانیق» را از تفسیر جلالین و طبرى نقل کرده است که شیطان این سخنان را بر زبان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم جارى ساخت اما اندکى ]یا چندى[ بعد منکر آن سخنان گردید و کلمات و عبارت دیگرى را جایگزین آنها ساخت این عبارت چنین بود. «افرأیتم اللاّت و العزّى و مناه الثّالثه الاخرى، تلک الغرانیق العلى و انّ شفاعتهنّ لترتجى» سپس سیل تحت تاثیر ترجمه ماراچى قرار گرفت و بعد رادول (۱۸۶۱ م Rodwell، مترجم قرآن به زبان انگلیسى( تا حدودى از ترجمه سیل تأثیر پذیرفت. آقاى «سرور» هر دو را به شدت مورد انتقاد قرار داد و مطلب را جعلى خواند. مثال دیگر: «و ما ارسلنا من قبلک من رسولٍ و لا نبىٍّ الاّ اذا تمنّى ألقى الشّیطان فى امنیّته» (حج/ ۵۲) «سیل» آیه فوق را این گونه ترجمه کرد: (We have sent no apostle or prophet, before thee, but when he read, Satan suggested some error in his reading,) در این ترجمه واژه «ead« و «eading« به معناى خواندن و قرائت به کار رفته است در حالى که در آیه فوق واژه «تمنى» و «امنیه» وجود دارد. سیل در این ترجمه از ماراچى تبعیت کرده است ولى سرور از واژه »his longings« (تمناى وى) استفاده کرده است. و جالب آن است که «رادول» بخشى از داستان جعلى «غرانیق» را همراه با آیات سوره نجم ترجمه کرده است که چنین است: (DO you see Al - Lat and Al - Ozza, and Manat the thired idol besides? These are exalted females, and verily their intercessiom is to be hoped for.××× ۶ این بخش ترجمه آیات ۱۹و۲۰ سوره نجم همراه با آیات شیطانى غرانیق است که در بالا از تفسیر طبرى نقل شد. ××× وى ادّعا مى‏کند که بعداً جمله اخیر بعد از علامت سئوال ( = besidesالاخرى( حذف شد و به جاى آن این عبارت افزوده شد: «ألکم الذّکر و له الانثى . تلک اذاً قسمهٌ ضیزى» (نجم/ ۲۲ - ۲۱) what ? shall ye have male progeny and God female? This were indeed an unfair Partition. بررسى: داستان «غرانیق» افسانه‏اى جعلى است که طبرى در تفسیر خود آورده است××× ۷ طبرى، جامع البیان، ۱۱۹۵ / ۱ ××× و دیگران از او نقل کرده اند، سند این روایت از نظر علم رجال ضعیف است و مخالف عصمت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم است. مفسّران و علماى اسلام در طول تاریخ آن را تکذیب کرده‏اند.××× ۸ نک: فتح البارى، ۳۳۳/۸، تفسیر کبیر فخر رازى، ۵۰/۲۳، تاریخ قرآن، محمد هادى معرفت، ۲۴-۲۳ ××× بنابراین نقل یک داستان جعلى در یک تفسیر روائى، نمى‏تواند مبناى یک ترجمه قرار گیرد و مترجم به خود جرأت دهد که آن را در متن ترجمه بیاورد. مثال دیگر: آندره شورقى (شورکى) یهودى بلند آوازه و متخصّص در ترجمه کتاب‏هاى مذهبى در سال ۱۹۹۱ ترجمه‏اى از قرآن به زبان فرانسه منتشر کرد. وى در ترجمه خویش برخى جملات را که به سرزنش یهود مى‏پردازد حذف کرده است از جمله: «و اذ قال موسى لقومه یا قوم إنّکم ظلمتم انفسکم باتّخاذکم العجل فتوبوا الى بارئکم فاقتلوا انفسکم ذلکم خیرلکم عند بارئکم فتاب علیکم إنّه هو التّوّاب الرّحیم» (بقره/۵۴) Quand Mussa dit a son Peupele: "O mon Peupel Vous Vous Lesez en prenant Le Veau: retournez a Votre Createur". در این ترجمه تقریباً دو سوم از متن آیه، از کلمه «توبوا» به بعد ترجمه نشده است.××× ۹ حدیدى، جواد، ترجمه‏اى یهودى‏وار از قرآن مجید به زبان فرانسه، ترجمان وحى، ۱۵-۱۲/۶. ××× که این نوع ترجمه از متخصصى همچون آندره شورقى، نوعى خیانت آگاهانه و بر اساس تعصبات مذهبى به شمار مى‏آید. ب: برخى خاورشناسان آگاه و حق طلب بوده‏اند و در مطالعه قرآن به دنبال حقایق بوده‏اند حتّى برخى آنان مسلمان شده‏اند. اما این دسته نیز لغزش‏هایى دارند، که البته لغزش‏هاى آنان (همچون مترجمان مسلمان غیرخاورشناس) طبیعى است. مثال: آندره دورى یه (Andre du Ryer) در سال ۱۶۷۴ م قرآن را از عربى به فرانسه ترجمه کرد و در مقدمه کتاب بدون تعصب به شرح عقاید مسلمانان مى‏پردازد از جمله این که: «ترکان××× ۰۱ فرانسویان قرون وسطى همه مسلمانان را «عرب» مى‏نامیدند، سپس از سال ۱۴۵۳ م که ترکان عثمانى قسطنطنیه را فتح و امپراطورى بزرگى تأسیس کردند، اعراب جاى خود را به «ترکان» دادند. تنها از اواخر قرن هیجدهم به بعد بود که فرانسویان، رفته رفته، اقوام و ملیت‏هاى مختلف اسلامى را از هم باز شناختند. (ترجمان وحى، ۴۱/۱، مقاله «نخستین ترجمه قرآن به زبان فرانسوى»، دکتر جواد حدیدى.) ××× (= مسلمانان) به خداى یگانه که خالق زمین و آسمان است و در روز رستاخیز نیکوکاران را پاداش مى‏دهد و تبهکاران را به کیفر مى‏رساند، معتقد هستند محمدصلى الله علیه وآله وسلم و عیسى و موسى و ابراهیم‏علیهم السلام را پیامبرانى بزرگ مى‏دانند. در روز، پنج نوبت نماز مى‏گزارند... . اما ایشان در این ترجمه لغزش‏هایى نیز دارد از جمله: در نامگذارى سوره‏ها، سوره «ماعون» را به پیروى از آیه «ارأیت الذى یکذّب بالدین» سوره «دین» (Lalog = دین، قانون شرع در متون کهن( و سوره «همزه» را توسعاً سوره شکنجه (Persecution) نامیده است.××× ۱۱ ترجمان وحى، ۴۵/۱. ××× مثال دیگر: ترجمه قرآن کلوداتى ین ساوارى در سال ۱۷۸۳ م به زبان فرانسوى منتشر شد. او در موارد متعدد به لغزش‏هاى ترجمه «ماراچى» اشاره مى‏کند و اشکالات او را در ترجمه بر ملا مى‏سازد.××× ۲۱ ترجمه ساوارى، ص ۲۴۶ زیرنویس ۱ و ص ۲۷۹ زیرنویس ۱ و ص ۴۹۰ زیرنویس ۲. ××× ولى در عین حال گاهى خودش گرفتار لغزش مى‏شود، از جمله در مورد سوره «المسد» مى‏نویسد: «تبت یدا أبى لهب و تب . ما أغنى عنه ماله و ما کسب» (مسد / ۲-۱) ۱ . La Puissance d’ Abu - lahab s’est evanouie. Il a Peri lui - meme. ۲. A quoi lui ont servi ses immenses richesses? ۱. قدرت ابولهب به سستى گرایید و او نابود شد. ۲. ثروت بى پایانش او را به چه کار آمد؟ در این ترجمه فعل ماضى «تبت» که در مقام نفرین است به صورت ماضى ساده اخبارى ترجمه شده است و «ما» نافیه در آیه دوم «ما» استفهامیه ترجمه شده است. ۳۱
پی نوشت ها
________________________________________
۱- حجت ، هادی ، تاریخچه نقد ترجمه های فارسی قرآن کریم، ترجمان وحی، ش ۶ / ۵۵. ۲- ربانی، محمد، جوابیه ای از نقد ترجمه قرآن کریم حضرت آیه الله مکارم شیرازی، بینات ، شماره ۱۰ / ۱۶۰. ۳- التفسیر هو ایضاح مراد الله تعالی من کتابه العزیز فلایجوز الاعتماد فیه علی الظنون و الاستحسان و لا علی شیء لم یثبت انه حجه من طریق العقل او من طریق الشرع للنهی عن اتباع الظن و حرمه اسناد شیء الی الله. بغیر اذنه (البیان فی تفسیر القرآن، سید ابوالقاسم موسوی خوئی، ۳۹۷) ۴- اچ. جی. سرور (H.G. sarwar) مسلمان هندی که قرآن را در سال ۱۹۳۰ م. به انگلیسی ترجمه کرد و در مقدمه ترجمه خویش به «سیل» به شدت انتقاد کرده است. ۵- دبلیو. جی. شلایر. آیا قرآن ترجمه جرج سیل قابل اعتماد است؟ ترجمه: عباس امام. علی وجیهی، ترجمان وحی، شماره ۱۰ / ۶۵. ۶- این بخش ترجمه آیات ۱۹ و ۲۰ سوره نجم همراه با آیات شیطانی غرانیق است که در بالا از تفسیر طبری نقل شد. ۷- طبری، جامع البیان، ۱ / ۱۱۹۵. ۸- نک: فتح الباری، ۸ / ۳۳۳، تفسیر کبیر فخر رازی، ۲۳ / ۵۰، تاریخ قرآن، محمد هادی معرفت، ۲۳ – ۲۴. ۹- حدیدی، جواد، ترجمه ای یهودی وار از قرآن مجید به زبان فرانسه، ترجمان وحی، ۶ / ۱۲ – ۱۵. ۱۰- فرانسویان قرون وسطی همه مسلمانان را «عرب» می نامیدند، سپس از سال ۱۴۵۳ م. که ترکان عثمانی قسطنتنیه را فتح و امپراطوری بزرگی تأسیس کردند، اعراب جای خود را به «ترکان» دادند، تنها از اواخر قرن هیجدهم به بعد بود که فرانسویان، رفته رفته، اقوام و ملیت‌ های مختلف اسلامی را از هم باز شناختند. (ترجمان وحی، ۱ / ۴۱ ، مقاله «نخستین ترجمه قرآن به زبان فرانسوی» دکتر جواد حدیدی.) ۱۱- ترجمان وحی، ۱ / ۴۵. ۱۲- ترجمه ساواری، ص ۲۴۶ زیرنویس ۱ و ص ۲۷۹ زیرنویس ۱ و ص ۴۹۰ زیرنویس ۲. ۱۳- حدیدى، جواد، دومین ترجمه قرآن مجید به زبان فرانسه، ترجمان وحى، ش ۳۰ / ۷
مقاله: رضائی اصفهانی، محمد علی