نکته ها

«مختال» به معناى تکبرى است که بر اساس توهّم و تخیل بزرگى باشد.
این آیه دلیل آیه قبل است. یعنى این که به شما خبر دادیم که حوادث را پیش از آنکه حادث شوند مقرر کرده و نوشته‏ایم، براى آن است که دیگر به خاطر نعمتى که از دست مى‏دهید اندوه مخورید و به خاطر نعمتى که خدا به شما مى‏دهد، خوشحالى نکنید و بدانید که نعمت‏ها امانت الهى است که به شما سپرده شده است، نه اینکه به مواهب الهى پشت پا بزنیم و از آنها بهره نگیریم، بلکه اسیر آن نشده و آن را هدف و مقصد خود ندانیم.(79)
تمام حوادث تلخ و شیرین، همچون پلّه‏هایى از سنگ‏هاى سیاه و سفید، براى بالا رفتن و به کمال رسیدن است و باید بدون توجّه به رنگِ پلّه‏ها، به سرعت از آن گذشت.
کارمند بانک، یک روز مسئول گرفتن پول از مردم و روز دیگر مسئول پرداخت است. نه روز اول خود را مى‏بازد و نه روز دوم خوشحالى مى‏کند، زیرا مى‏داند او کارمندى امین بیش نیست. خداوند با مقرّر کردن حوادث و فراز و نشیب‏ها مى‏خواهد روح انسان را به قدرى بالا ببرد که تلخى‏ها و شیرینى‏ها در آن اثر نکند، چنانکه حضرت زینب‏علیها السلام بعد از حوادث کربلا فرمود: من به جز زیبایى چیزى ندیدم، «و ما رأیتُ الا جمیلا»(80) و امام حسین‏علیه السلام در گودال قتلگاه و در آخرین لحظات زندگى‏اش فرمود: خداوندا! راضى هستم به حکم تو و بردبارم بر بلا و امتحان تو، «رضاً بقضائک، صبراً على بلائک» و امام على‏علیه السلام اشتیاق و انس خود را به شهادت از انس کودک به سینه مادر بیشتر مى‏داند. «و اللّه لابن ابى طالب آنس بالموت من الطفل بثدى امّه»(81)
اگر حوادث را براساس علم و حکمت خدا بدانیم نه اتفاقى و بى‏دلیل و اگر حکمت بروز حوادث را بدانیم، حسد نمى‏ورزیم، حرص نمى‏زنیم، دشمنى نمى‏کنیم و عصبانى نمى‏شویم زیرا مى‏دانیم که صحنه‏ها از قبل طراحى حکیمانه شده است. اگر بدانیم عطاى نعمت، مسئولیّت و وظیفه به دنبال مى‏آورد، از داشتن آن شاد نمى‏شویم و اگر بدانیم گرفتن نعمت، جبرانش در قیامت است، از فوت شده‏ها غمناک نمى‏شویم.
حضرت على‏علیه السلام فرمودند: تمام زهد در دو کلمه قرآن است، سپس این آیه را تلاوت کرده و فرمودند: و آنچه از دست دادید تأسف نخورید و بر آنچه به شما داده مى‏شود، دلخوش نباشید وکسى که چنین باشد، زاهدى جامع الاطراف است.(82)
--------------------------------------------------------------------------------
79) تفسیر المیزان.
80) لُهوف، ص‏160
81) نهج‏البلاغه، خطبه 5.
82) نهج‏البلاغه، حکمت 439.

«نُشوز»، از ریشه‏ى «نشز» - زمین بلند - و معناى آن طغیان است. در آیه‏ى 34 سخن از نشوز زن بود «تخافون نشوزهنّ» و اینجا کلام از نشوز وسرکشى مرد است.
«شُحّ» در زن، نپوشیدن لباس خوب و ترک آرایش است. و در مرد، نپرداختن مهریّه و نفقه و نشان ندادن علاقه.
رافع‏بن خدیج دو همسر داشت، یکى پیر و دیگرى جوان. همسر مسنّ را به خاطر اختلاف‏هایى طلاق داد و پیش از تمام شدن عدّه، به او گفت: اگر حاضر باشى به این شرط با تو آشتى مى‏کنم که اگر همسر جوانم را مقدّم داشتم صبر کنى، وگرنه پس از تمام شدن مدّت عدّه، از هم جدا مى‏شویم. زن، آشتى را پذیرفت. سپس این آیه نازل شد.
امام صادق‏علیه السلام در ذیل آیه فرمود: این آیه مربوط به کسى است که از همسرش لذّتى نمى‏برد و بناى طلاقش را دارد، زن مى‏گوید: مرا طلاق نده، اگر خواستى همسر دیگرى بگیر و مرا هم داشته باش.[389]

--------------------------------------------------------------------------------
389) کافى، ج‏6، ص‏145 ؛ وسائل، ج‏21، ص 351.

«دلوک»، هنگامى است که خورشید از وسط آسمان روبه مغرب میل مى‏کند که زوال نامیده مى‏شود، ووقت نماز ظهر و عصر است. و «غَسق اللیل» وقت نماز مغرب و عشاست که تاریکى، فراگیر مى‏شود و «فجر»، وقت نماز صبح است.(175)
امام صادق‏علیه السلام مى‏فرماید: اوّلین نمازى که واجب شد نماز ظهر بود و آنگاه این آیه را تلاوت فرمودند.(176)
در روایت دیگرى آمده است: اگر نماز صبح در اوّل فجر اقامه شود، فرشتگان شب و روز هر دو آن را ثبت مى‏کنند.(177) و «مشهود» بودن نماز صبح نیز ممکن است به همین معنا باشد.(178) یعنى هر دو گروه فرشتگان آن را مشاهده کرده و بر آن گواهى مى‏دهند.

قرآن، از پیروزى مسلمانان با کلمه‏ى «فتح» و پیروزى کفّار با واژه‏ى «نصیب» تعبیر کرده است، تا بفهماند رونق کفر، زودگذر است و فرجام نیک و پیروزى واقعى، با حقّ است.
«نَستَحوذ» از ریشه‏ى «حوذ» به معناى عقبِ ران گرفته شده است. زیرا شتربان براى سوق و حرکت دادن شتر، به آن قسمت ضربه مى‏زند و در اینجا مراد، تشویق کفّار به جنگ علیه مسلمانان است.
فقها در مسائل مختلف فقهى، براى اثبات عدم تسلّط کفّار بر مؤمنان، به جمله‏ى «لن یجعل الله» استناد مى‏کنند. البتّه رفت و آمد و کسب اطلاع و آموزش دیدن و تبادل فرهنگى و اقتصادى، اگر سبب سلطه کفّار و ذلّت مؤمنان نباشد مانعى ندارد. چون در روایات مى‏خوانیم: آموزش ببینید، گرچه به قیمت مسافرت به کشور چین باشد. و یا پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله فرمود: هر کافر اسیرى، ده مسلمان را آموزش دهد او را آزاد مى‏کنم. و در زمان معصومین‏علیهم السلام معاملات میان مسلمانان و دیگران انجام مى‏شده است.

کلمه‏ى «تلووا» از ریشه‏ى «لىّ» به معناى پیماندن و تاب دادن است که مراد از آن در این آیه یا گرداندن زبان به ناحق و تحریف گواهى است و یا تاب دادن به اجراى عدالت و ایجاد تأخیر در آن است.
تمام کلمات و جملات این آیه در راستاى تشویق و تأکید بر عدالت است. قیام به عدالت و گواهى به عدالت ودورى از هرگونه فردگرایى، نژادگرایى و یاضعیف‏گرایى، معیار حقّ و عدالت است، نه فقر و غنى، یا خویش و خویشاوند.
گواهى انسان چند حالت دارد:
گاهى علیه ثروتمندان به خاطر روحیّه‏ى ضدّ استکبارى.
گاهى به نفع ثروتمندان بخاطر طمع به مال و مقام او.
گاهى علیه فقیر به خاطر بى‏اعتنایى به او.
گاهى به نفع فقیر به خاطر دلسوزى براى او.
که این آیه همه‏ى این انگیزه‏ها را باطل و تنها قیام به عدل را حقّ مى‏داند.
امام صادق علیه السلام فرمود: مؤمن بر مؤمن هفت حقّ دارد که واجب‏ترین آنها گفتن حقّ است، گرچه به زیان خود و بستگانش تمام شود.[397]

--------------------------------------------------------------------------------
397) تفسیر المیزان

نکته ها

وفاى به عهد در تمام موارد زیر لازم است:
الف: عهدى که خداوند از طریق فطرت یا انبیا با انسان‏ها بسته است.[76]
ب: عهدى که انسان با خدا مى‏بندد.[77]
ج: عهدى که انسان با مردم مى‏بندد.[78]
د: عهد رهبر با امّت و بالعکس.[79]

--------------------------------------------------------------------------------
76) ألم أعهد الیکم یا بنى آدم...» یس، 60.
77) و منهم من عاهد اللّه لئن آتانا من فضله...» توبه، 75.
78) و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا...» بقره، 177.
79) الذین عاهدت منهم ثم ینقضون عهدهم» انفال، 56.