سؤال: این آیه مى‏فرماید: هم بت‏پرستان و هم معبودهاى آنان، هیزم و آتشگیره‏ى دوزخ خواهند بود، آیا افرادى همچون حضرت عیسى‏علیه السلام نیز که معبود قرار گرفته‏اند، شامل این قاعده مى‏شوند و یا اینکه مستثنى‏ هستند؟
پاسخ: این گونه معبودها استثنا شده‏اند، زیرا اوّلاً، قرآن از آن معبودها به «وما تعبدون» تعبیر آورده که وجود کلمه «ما» در این عبارت، به موجودات غیر ذوى‏العقول اشاره دارد،(86) ثانیاً، مخاطبین این آیه، بت‏پرستان مکّه بودند که بت‏هاى سنگى و چوبى و... را مى‏پرستیدند، ثالثاً در آیات بعدى همین سوره آمده است که: آن کسانى که (مثل حضرت عیسى‏) از طرف خداوند به آنان وعده نیکو داده شده، از دوزخ دور هستند.
--------------------------------------------------------------------------------
86) رسول خدا صلى الله علیه وآله در پاسخ به سؤال بالا فرمودند: رسم عرب این است که کلمه «ما» را براى بى‏عقل‏ها بکار مى‏برد و «ما تعبدون» بت‏هاى سنگ و چوبى هستند. بحار، ج 9، ص 282.

معمولاً بیان صداها در زبان عرب بر وزن فعیل است، مثل: زفیر، شهیق، زئیر و هریر، و زفیر به صدایى گفته مى‏شود که با بازدم همراه است.
منظور از جمله «لا یسمعون» این نیست که اهل دوزخ هیچ صدایى نمى‏شنوند، بلکه مراد آنست که هر چه فریاد مى‏زنند پاسخ نجات بخشى دریافت نمى‏کنند، زیرا در قرآن آیاتى است که بر شنیدن اهل جهنّم دلالت مى‏کند، آنجا که از مأمور عذاب، مهلت مى‏خواهند و یا از خداوند، درخواست نجات مى‏کنند و یا زمانى که از آنان سؤال مى‏شود پاسخ مى‏دهند.

کلمه‏ى «زبور» در لغت عرب به معناى هر نوع نوشته و کتاب است. «و کل شى‏ء فعلوه فى‏الزبر»(97) ولى به قرینه‏ى آیه «و آتینا داود زبوراً»(98) به نظر مى‏رسد که مراد، کتاب اختصاصى حضرت داود علیه السلام باشد که در برگیرنده مجموعه‏ى مناجات‏ها، نیایش‏ها واندرزهاى آن حضرت است. این کتاب بعد از تورات نازل شده ومراد از «ذِکْر» در این آیه نیز همان تورات است، چنانکه در آیه 48 همین سوره هم گذشت که تورات، ذکر است. «و لقد آتینا موسى و هارون الفرقان و ضیاء و ذکراً للمتقین»
بعضى گفته‏اند که منظور از «زبور» در این آیه، تمام کتب آسمانى و مراد از «ذکر»، قرآن مجید است و کلمه‏ى «من بعد» نیز بمعناى «علاوه بر» مى‏آید، که در این صورت معناى آیه چنین مى‏شود: ما علاوه بر قرآن، در تمام کتب آسمانى نوشتیم که وارثان زمین هر آینه بندگان صالح من خواهند بود.
از امام صادق‏علیه السلام درباره‏ى زبور و ذکر سؤال شد، حضرت فرمودند: ذکر در نزد خداوند است و زبور کتاب نازل شده بر داود است و همه‏ى کتاب‏هاى نازل شده در نزد اهل علم است و آنان ما (اهل‏بیت) هستیم.(99)
در پنج مورد از زبور «مزامیر» حضرت داود که امروزه جزء کتب عهد قدیم بشمار مى‏رود، شبیه این تعابیر آمده است که: مردان صالح، وارث زمین خواهند شد. (100)
در روایات متعدّد آمده است که آن بندگان صالحى که وارث زمین خواهند شد، یاران حضرت مهدى علیه السلام هستند.(101)
در بعضى روایات مى‏خوانیم که اهل‏بیت پیامبر اسلام‏علیهم السلام وارثان زمین خواهند شد و افراد بد دوباره زنده خواهند شد.(102)
--------------------------------------------------------------------------------
97) قمر، 52.
98) نساء، 63 و اسراء، 55.
99) کافى، ج‏1، ص 225.
100) تفسیر نمونه.
101) تفسیر نورالثقلین.
102) تفسیر قمى، ج‏2، ص‏297.

بر اساس روایات، مخاطب آیه کسانى هستند که علاوه بر داشتن عقاید صحیح، در خط رهبرانى حرکت مى‏کنند که از طرف خدا و رسول او صلى الله علیه وآله تعیین شده‏اند.(92)
--------------------------------------------------------------------------------
92) تفسیر المیزان.

انسان در دنیا، هر چند هم در رفاه و کامیابى باشد، ولى خواسته یا ناخواسته ممکن است خبرهاى ناگوار و حوادث تلخ به گوشش برسد و از لذّت و عیش او بکاهد، امّا در قیامت، اهل بهشت به دور از هر خبر بد و سر و صداى ناهنجار و ناله و فریاد گرفتاران، با عیش کامل به کامروایى مشغولند.
امیرالمؤمنین علىّ علیه السلام در خطبه‏ى 183 نهج‏البلاغه مى‏فرماید:
خداوند، آن چنان اهل بهشت را گرامى داشته که حتّى گوشهایشان صداى آتش دوزخ و ناله و فریاد اهل آن را نمى‏شنود.(88)
قرآن در بیان گستردگى کمّى و کیفى نعمت‏هاى بهشتى، آیات متنوّعى دارد. در آیه‏اى مى‏فرماید: «ما تشتهیه الانفس و تلذّ الاعین»(89) هر چه که میل انسان بکشد و هر چه که چشم از آن لذّت ببرد. در این آیه مى‏فرماید: «و هم فى ما اشتهت انفسهم خالدون» آنان در هر چه که دلشان بخواهد براى همیشه متنعّم‏اند، و در جاى دیگر با این چنین عبارتى توصیف مى‏فرماید که: «فلا تعلم نفس ما اخفى لهم»(90) احدى نمى‏داند که چه لذائذ وکامیابى‏هایى براى اهل‏بهشت، ذخیره ومخفى شده است.
در حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه وآله آمده است که: کیفیّت نعمت‏هاى بهشتى را نه گوشى شنیده و نه چشمى دیده است.(91)
--------------------------------------------------------------------------------
88) تفسیر نمونه.
89) زخرف، 71.
90) سجده، 17.
91) الفقیه، ج‏1، ص‏295.

در روایات آمده است که عدّه‏اى از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله پرسیدند: اگر قرآن جایگاه عابد و معبودِ غیر خدا را آتش دوزخ قرار داده است،(87) پس حال عیسى‏ علیه السلام و مریم علیها السلام که ناخواسته معبود دیگران واقع شده‏اند چگونه است؟ حضرت صلى الله علیه وآله در پاسخ آنان، همین آیه‏ى شریفه را تلاوت فرمودند.
--------------------------------------------------------------------------------
87) انبیا، 98.

آنچه در قرآن در موارد افترا بر خداوند آمده است، وصف خیالى مردم از خداوند است نه وصف حقّ و لذا مى‏خوانیم «و لکم الویل مما تصفون»(108) واى بر شما از توصیفى که مى‏کنید، و یا در جاى دیگر آمده است: «سیجزیهم وصفهم»(109) خداوند بزودى کیفر وصف آنان را خواهد داد، و یا در این آیه مى‏فرماید: «المستعان على ما تصفون» از خداوند بر آنچه که شما وصف مى‏کنید کمک مى‏خواهم.
--------------------------------------------------------------------------------
108) انبیاء، 18.
109) انعام، 139.

اگر گاهى در تحقّق وعده‏هاى الهى تأخیرى دیده مى‏شود، این به معناى بى‏خبرى وغفلت او نیست که او طبق صریح آیه‏ى قرآن، همه چیز را مى‏داند و از همه جا آگاه است، بلکه به دلایل مختلف است، از جمله:
الف: تا هر میزان که خلافکار مى‏تواند، پیمانه گناه خودرا پر کند. «انّما نُملى لهم لیزدادوا اِثما»(107) همانا به آنان مهلت مى‏دهیم تا گناهانشان زیاد شود.
ب: خطاکار توفیقى بیابد و توبه کند.
ج: کارهاى نیک گناهکار مصرف شود و او دیگر در قیامت طلبى نداشته باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
107) آل‏عمران، 178.

سؤال: از آیات و روایات بسیارى استفاده مى‏شود که پیامبراسلام‏صلى الله علیه وآله علم غیب گسترده‏اى داشته‏اند، همانگونه که در دعاى ندبه مى‏خوانیم: «و علمته علم ما کان و مایکون الى انقضاء خلقه» یعنى خدایا! تو به پیامبرت، علم گذشته و علم آینده جهان را تعلیم دادى. امّا در آیاتى نظیر آیه‏ى فوق به عباراتى برمى‏خوریم که نشانى از عدم علم پیامبر صلى الله علیه وآله است، آیا این آیات و روایات با یکدیگر متناقضند و یا وجه جمعى میان آنها وجود دارد؟
پاسخ: علم غیب دو گونه است، بخشى از آن به ذات احدیّت اختصاص دارد و کسى را بر آن راهى نیست، از جمله زمان وقوع قیامت، چنانکه در دعا نیز مى‏خوانیم: «و بحقّ علمک الّذى استأثرت به لنفسک» خدایا! تو را بحقّ علمى که آن را مخصوص خودت قرار دادى، امّا بخش دیگرى از آن را خداوند به انبیا واولیا و هرکه بخواهد عنایت مى‏فرماید، آنچنان که در این آیه مى‏بینیم: «تلک من انباء الغیب نوحیه الیک»(106) همان طور که بسیارى از مسائل قرآن را امورى غیبى تشکیل مى‏دهد.
وعده‏ى الهى براى کفّار، هم شکست و نابودى در جنگ‏ها و هم هلاکت و قهر و عذاب در قیامت است. «ما توعدون»
--------------------------------------------------------------------------------
106) آل‏عمران، 44.

امام رضاعلیه السلام در میان هزاران نفر علاقمند در نیشابور در برابر تقاضاى مردم، حدیث قدسى سلسلة الذهب را بیان فرمودند که توحید قلعه و دژ الهى است که هرکس در آن قرار گیرد، از هر جهت بیمه است، سپس فرمودند: شرط این توحید، پذیرش و تبعیت از امام زنده است. «کلمة لااله الاّ اللّه حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى و انَا من شروطها»(105)
--------------------------------------------------------------------------------
105) بحار، ج‏3، ص‏7.