خداوند، امور عالم را از طریق فرشتگان و با واسطه آنان به انجام مى‏رساند. لذا در بسیارى از آیات قرآن، فعل‏ها و ضمیرهاى مربوط به خداوند به صورت جمع آمده است. چنانکه در آغاز این سوره مى‏فرماید: «انّا انزلناه» ما قرآن را نازل کردیم.
بر اساس نظر مفسّران،(31) قرآن دو بار نازل شده است. یکبار به صورت یکپارچه در شب قدر که این سوره به آن اشاره دارد و بار دیگر به صورت تدریجى در مدت بیست و سه سال دوره رسالت پیامبر. تعبیرات قرآن نیز درباره نزول این کتاب آسمانى دو گونه است. برخى با واژه «انزلنا» از ریشه انزال به معناى نزول دفعى آمده و برخى دیگر با واژه «نزّلنا» از ریشه تنزیل به معناى نزول تدریجى آمده است.
از انضمام آیه «انّا انزلناه فى لیلة القدر» با آیه «شهر رمضان الّذى انزل فیه القرآن»(32) معلوم مى‏شود که شب قدر در ماه رمضان است، امّا اینکه کدام یک از شب‏هاى ماه رمضان است، در قرآن چیزى بر آن دلالت ندارد و در روایات نیز به صورت مردّد میان یکى از سه شب آمده است. چنانکه از امام صادق‏علیه السلام در مورد شب قدر پرسیدند: آن حضرت فرمود: در شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم رمضان جستجویش کن.(33) البته معروف میان اهل سنّت آن است که شب بیست و هفتم رمضان، شب قدر است.
--------------------------------------------------------------------------------
31) تفسیر المیزان.
32) بقره، 185.
33) وسائل الشیعه، ج 10، ص 360.

موضوع وجوب رحمت بر خدا، در قرآن دوبار آنهم در این سوره (آیات 12 و54) آمده است.
جمله‏ى «لاریب فیه»، هم درباره‏ى قرآن آمده است، هم درباره‏ى قیامت.
خداوند همان گونه که بر ما تکالیفى واجب کرده است، وظایفى را هم بر خود مقرّر فرموده؛ از جمله: هدایت کردن: «اِنّ علینا للهدى» [250] ، رزق دادن: «على اللّه رزقها» [251] ، لطف کردن: «کتب على نفسه الرّحمة» [252] و پیروزى وغلبه‏ى دین خدا: «کتب اللّه لاغلبنّ انا و رسلى» [253] ولى شرط بهره‏مند شدن از رحمت الهى، رحم به بندگان است. چنانکه در حدیث آمده است: «مَن لایَرْحَم لا یُرحَم» [254]
سلمان از پیامبر صلى الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: رحمت خداوند، صد درجه است، یک درجه‏ى آن، منشأ همه‏ى الطاف الهى در دنیا شده است، خداوند در قیامت، با همه‏ى صد درجه رحمت خود با مردم معامله خواهد کرد. [255]
قرآن، رحمت الهى را بر همه چیز شامل مى‏داند: «رَحمَتى وَسعت کلّ شى‏ء» [256] و این رحمت، مصداق‏هاى فراوان دارد، از جمله:
باران: «ینزّل الغیث من بعد ما قنطوا وینشر رحمته» [257]
باد: «یُرسل الرّیاح بُشرىً بین یدى رحمته» [258]
شب و روز: «و مِن رَحمته جَعَل لکم اللیل و النّهار» [259]
پیامبر: «و ما أرسلناک الاّ رحمة للعالمین» [260]
قرآن: «هذا بصائر للنّاس و هُدىً و رحمة» [261]
تورات: «کتاب موسى اماماً و رحمة» [262]
آزادى: «فأنجیناه و الّذین معه برحمة منّا» [263]
علاقه به همسر: «و جعل بینکم مودّة و رحمة» [264]
گیاهان و میوه‏ها: «فانظُر الى آثار رحمة اللّه کیف یُحیى الارض بعد موتها» [265]
پذیرش توبه: «لاتَقنطوا من رحمة اللّه» [266]

--------------------------------------------------------------------------------
250) لیل، 12.
251) هود، 6.
252) انعام، 12.
253) مجادله، 31.
254) کنزالعمّال، ج‏3، ص‏162 وتفسیر فى‏ظلال‏القرآن.
255) تفسیر فى‏ظلال‏القرآن.
256) اعراف، 156.
257) شورى، 28.
258) اعراف، 57.
259) قصص، 73.
260) انبیا، 107.
261) جاثیه، 20.
262) هود، 17.
263) اعراف، 72.
264) روم، 21.
265) روم، 50.
266) زمر، 53.

این آیه، تسکینى براى پیامبر اسلام است، که اوّلاً: پیامبران پیشین هم مورد استهزا قرار گرفته‏اند. ثانیاً: نه تنها عذاب اخروى، بلکه قهر دنیوى هم دامنگیر استهزا کنندگان مى‏شود.

اگر پیامبر و الگوى انسان‏ها فرشته باشد، چگونه مى‏تواند پیشواى انسان‏هایى باشد که دچار طوفان غرائزند و شکم و شهوت دارند؟
ممکن است معنى آیه چنین باشد: اگر پیامبر، فرشته مى‏شد، باید به صورت مردى ظاهر شود که او را ببینند، و این سبب به اشتباه افتادن مردم مى‏شد که آیا او انسان است یا فرشته. «للبسنا علیهم»

فرشته‏ى مورد تقاضاى کفّار، اگر به صورت انسان باشد که مانند همان پیامبر خواهد بود و اگر به صورت واقعى‏اش جلوه کند، طاقت دیدن آن را ندارند و با مشاهده‏ى آن، جان خواهند داد. [245]
روحیّه‏ى شیطانى تکبّر، اجازه نمى‏دهد انسان از بشرى همانند خود پیروى کند. گاهى مى‏گوید: چرا انبیا مثل ما غذا مى‏خورند و در بازارها راه مى‏روند و همچون ما لباس مى‏پوشند؟ «و قالوا ما لهذا الرّسول یأکل الطعام و یمشى فى الاسواق» [246] گاهى به یکدیگر مى‏گفتند: اگر از پیامبرى مثل خودتان اطاعت کنید، زیان کرده‏اید. «ولئن أطعتم بشراً مثلکم انّکم اذاً لخاسرون» [247]

--------------------------------------------------------------------------------
245) تفاسیر کبیر فخررازى و نورالثقلین.
246) فرقان، 7.
247) مؤمنون، 34.

دیگر از عوامل انحراف آنها تکبر و لجاجت است که در این آیه اشاره به آن شده ، زیرا افراد متکبر معمولا مردم لجوجى هستند، چون تکبر به آنها اجازه تسلیم در برابر حق را نمیدهد و همین سبب مى شود که به اصطلاح روى دنده لج بیفتند و هر دلیل روشن و برهان واضحى را به نحوى انکار کنند هر چند تا سر حد انکار بدیهیات پیش رود!، همانطور که بارها با چشم خود این موضوع را در میان افراد متکبر و خود خواه دیده ایم

--------------------------------------------------------------------------------

تفسیر نمونه جلد 5 صفحه 158

قرآن در اینجا اشاره به تقاضاى جمعى از بت پرستان (که مى گویند این اشخاص نضر بن حارث و عبد الله بن ابى امیه و نوفل بن خویلد بودند که به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) گفتند ما تنها در صورتى ایمان مى آوریم که نامهاى از طرف خداوند با چهار فرشته بر ما نازل کنى ! !) کرده و مى گوید: اگر همانطور که آنها تقاضا کردند، نوشتهاى بر صفحهاى از کاغذ و مانند آن بر تو نازل کنیم ، و علاوه بر مشاهده کردن ، با دست خود نیز آن را لمس کنند باز مى گویند: این یک سحر آشکار است ! (و لو نزلنا علیک کتابا فى قرطاس فلمسوه بایدیهم لقال الذین کفروا ان هذا الا سحر مبین ). یعنى دائره لجاجت آنها تا حدى توسعه یافته که روشنترین محسوسات را یعنى آنچه با مشاهده و لمس درک میشود، انکار میکنند و به بهانه سحر از تسلیم شدن در برابر آن سر باز مى زنند، در حالى که در زندگى روزانه خود براى اثبات واقعیتها به یک دهم از این نشانه ها نیز قناعت میکنند و آن را قطعى و مسلم میدانند! و این نیست مگر به خاطر خود خواهى و تکبر و لجاجت سختى که بر روح آنها سایه افکنده .
ضمنا باید توجه داشت که قرطاس به معنى هر چیزى است که روى آن مى نویسند اعم از کاغذ و پوست و الواح ، و اگر امروز قرطاس را فقط به کاغذ مى گویند براى این است که کاغذ متداولترین چیزى است که روى آن نوشته مى شود.

شاید مراد از «خبرهاى بزرگ» در آیه، خبر فتح مکّه یا شکست مشرکین در جنگ بدر و امثال آن باشد. [238]

--------------------------------------------------------------------------------
238) تفسیر مراغى.

در پاسخ به عقیده‏ى انحرافى چند خدایى (خداى باران، خداى جنگ، خداى صلح، خداى زمین و...) این آیه مى‏فرماید: خداى همه چیز و همه جا یکى است.
امام صادق‏علیه السلام درباره این آیه فرمود: او به تمام مخلوقات از نظر علم و قدرت و سلطه و حاکمیّت احاطه دارد. [236]

--------------------------------------------------------------------------------
236) تفسیر نورالثقلین؛ توحید صدوق، ص‏133.

در آیه‏ى پیش، مسائل آفاقى و خلقت آسمان‏ها و زمین مطرح شده، اینجا خلقت انسان و حیات محدود او در این دنیا آمده است.
در قرآن، 21 مرتبه از «أجل مسمّى» سخن به میان آمده است.
خداوند براى عمر انسان دو نوع زمان‏بندى قرار داده: یکى حتمى که اگر همه‏ى مراقبت‏ها هم به عمل آید، عمر (مانند نفت چراغ) تمام مى‏شود. و دیگرى غیر حتمى که مربوط به کردار خودمان است، مثل چراغى که نفت دارد، ولى آن را در معرض طوفان قرار دهیم.
در روایات، کارهایى چون صله‏ى رحم، صدقه، زکات و دعا سبب طول عمر و اعمالى چون قطع رحم و ظلم، سبب کوتاه شدن عمر دانسته شده است. [233]
امام باقرعلیه السلام در مورد «أجلاً و أجلٌ» فرمود: آنها دو أجل هستند: یکى محتوم و قطعى و دیگرى موقوف (یعنى مشروط و معلّق). [234]
به نقل ابن‏عباس، خداوند براى انسان دو أجل قرار داده: یکى از تولّد تا مرگ، دیگرى از مرگ تا قیامت. انسان با اعمال خود، گاهى از یکى مى‏کاهد وبه دیگرى مى‏افزاید. پس پایان أجل هیچکس قابل تغییر نیست. «ومایُعمَّر مِن مُعَمَّرٍ ولایَنقَصُ مِن عُمُرِه الاّ فى کتاب» [235]

--------------------------------------------------------------------------------
233) مستدرک‏الوسائل، ج 15، ص‏249.
234) کافى، ج‏1، ص‏147.
235) فاطر، 11.

در تمام قرآن، واژه‏ى «نور» مفرد و واژه‏ى «ظلمات» به صورت جمع آمده است. اصولاً حقّ، یکى و راههاى باطل بسیار است. آرى نور، نشانه‏ى وحدت و ظلمات، نشانه‏ى پراکندگى است. «یعدلون» از «عدل»، به معناى همتاست.
اوّلین آیه‏ى این سوره، به «آفرینش نظام هستى»، دوّمین آیه به «آفرینش انسان» و سوّمین آیه به نظارت بر «اعمال و رفتار انسان» اشاره دارد.
به فرموده‏ى حضرت على علیه السلام: این آیه، پاسخ به سه گروه از منحرفان است:
الف: «مادّیون» که منکر آفرینش الهى و حدوث خلقتند. «خلق السماوات ...»
ب: «دوگانه پرستان» که براى نور و ظلمت دو مبدأ قائلند. «جعل الظّلمات والنّور» [230]
ج: «مشرکین» که براى خداوند، شریک وشبیه قائلند. «ثمّ الّذین کفروا بربّهم یعدلون» [231]
امام موسى‏بن جعفرعلیهما السلام درباره‏ى «...بربّهم یعدلون» فرمودند: یعنى کافران، ظلمات و نور و جور و عدل را یکسان مى‏شمارند. [232]

--------------------------------------------------------------------------------
230) اَوِستا«ى فعلى، اهریمن را خداى ظلمات و اهورا مزدا را خداى نور دانسته و میان آن دو تضادّ قائل است. تفسیر الکاشف.
231) تفسیر نورالثقلین.
232) تفسیر عیّاشى ؛ بحار، ج‏9، ص‏355.