1 - تحولات زمین هنگام برپایی قیامت، برای انسان ها بی سابقه و شگفت آور است.
استغراق ـ که از حرف «ال» در «الإنسان» استفاده می شود ـ استغراق عرفی است و اظهار شگفتی را به اکثریت قاطع انسان ها، نسبت می دهد.
2 - عوامل زلزله شدید زمین در آستانه قیامت، ناشناخته برای انسان ها و زمینه پرسش تحیّرآمیز آنان از اهداف و علل آن .
«ما» برای استفهام از انگیزه و اهداف است.

در اینکه منظور از (اثقال ) (بارهاى سنگین ) چیست ؟ مفسران تفسیرهاى متعددى ذکر کرده اند: بعضى گفته اند منظور انسانها هستند که با زلزله رستاخیز از درون قبرها به خارج پرتاب مى شوند، نظیر آنچه در سوره انشقاق آیه 4 آمده است (و القت ما فیها و تخلت ).
و بعضى گفته اند: گنجهاى درون خود را بیرون مى ریزد، و مایه حسرت دنیاپرستان بى خبر مى گردد.
این احتمال نیز وجود دارد که منظور بیرون فرستادن مواد سنگین و مذاب درون زمین است که معمولا کمى از آن به هنگام آتشفشانها و زلزله ها بیرون مى ریزد، در پایان جهان آنچه در درون زمین است به دنبال آن زلزله عظیم به بیرون پرتاب مى شود.
تفسیر اول مناسب تر به نظر مى رسد هر چند جمع میان این تفاسیر نیز بعید نیست .

حدیث :
از امام صادق (ع) روایت شده است که «هیچ بنده ای دست محبت بر سر یتیمی نمی کشد مگر اینکه خدا به تعداد موهایی که از زیر دست او می گذرد ، نوری در قیامت به او می بخشد.»

در سوره قبل (ضُحى) فرمود: خداوند تو را رها نکرده است: «ما ودّعک ربّک»
در این سوره می‏ فرماید: چگونه تو را رها کرده، کسى که بزرگ‏ترین الطاف و سرمایه‏ ها را که شرح صدر است به تو داده است: «ألم نشرح لک صدرک»
شرح صدر» به معناى گشایش سینه و بالا رفتن ظرفیّت انسان است تا بتواند ناملایمات را تحمّل کند و در مشکلات و سختی‏ها صبر و پایدارى ورزد. هنگامى که خداوند حضرت موسى را به رسالت برگزید، اولین خواسته او سعه صدر بود که گفت: «ربّ اشرح لى صدرى» پروردگارا! سعه صدر به من عطا کن.
ولى پیامبر اسلام بدون درخواست مورد لطف قرار گرفت و سعه صدر را از خداوند دریافت کرد. «الم نشرح لک صدرک»
مراد از بار سنگین که بر دوش پیامبر سنگینى می ‏کرد و خداوند با دادن شرح صدر، آن را ازدوش پیامبر برداشت، مسئولیّت رسالت و دعوت مردم به توحید و مبارزه با فساد و شرک و خرافات است. از آنجا که غم و غصه‏ ها را نمی ‏توان کم کرد، پس باید ظرفیّت‏ها را بالا برد تا بتوان مشکلات را تحمّل کرد و کم نیاورد. شرح صدر نشانه لطف ویژه الهى است: «فمن یرد اللّه ان یهدیه یشرح صدره للاسلام» یعنى هر کس را خداوند اراده کند هدایت یابد، روح او را براى پذیرش اسلام باز می ‏کند.
از نظر روانى، هنگام برخورد با مشکلات نباید تمام ذهن متوجه آن شود، بلکه باید به سهولت‏ هاى پس از آن که مورد وعده و سنت الهى است نیز توجه نمود. عُسرها سبب یُسر است. کلمه «مَعَ» ممکن است به معناى سبب باشد، یعنى هر سختى در درون خود تجربه ‏ها و سازندگی ‏هایى دارد. «انّ مع العسر یسراً»
حذف حرف فاء در جمله دوم «فانّ مع العسر یسرا، انّ مع العسر یسرا» بیانگر آن است که این اصل عمومى است و مخصوص پیامبر نیست. رهبران حق که در برابر طوفان مخالفت‏ها و مشکلات و شکنجه‏ ها و تهدیدها و توطئه ‏ها و تهمت ‏ها و لجاجت‏ ها و جنگ‏ها و… قرار می ‏گیرند بیش از هر چیز به سعه صدر نیاز دارند. «ألم ‏نشرح لک صدرک»
بر اساس روایات که مورد فتواى مراجع دینى نیز قرار گرفته است، این سوره و سوره ضُحى یک سوره حساب می ‏شوند نظیر سوره فیل و قریش و در نمازهاى واجب که بعد از سوره حمد، خواندن بیش از یک سوره جایز نیست، این دو سوره باید با هم خوانده شود. شاهد یکى بودن این دو سوره، تناسب آیه آخر سوره قبل با آیه اول این سوره است که می ‏فرماید: «ألم نشرح لک صدرک»شرح صدرى که به پیامبر اسلام داده شد، باعث شد تا آن حضرت در برابر آن همه آزارها، قومش را نفرین نکند و می ‏فرمود: «اللّهم اهد قومى فانّهم لا یعلمون»یعنى خداوندا این مردم را هدایت کن زیرا که نمی ‏دانند و در فتح مکه با اعلام عفو عمومى فرمود: «لا تثریب علیکم الیوم» امروز باکى بر شما نیست و همه را بخشیدم، همانگونه که یوسف با این جمله تمام برادرانش را یکجا عفو کرد.
نمونه «وضعنا عنک وزرک و رفعنا لک ذکرک» این بود که مردم فوج فوج در دین خدا وارد می ‏شدند «یدخلون فى دین اللّه افواجاً»و در جنگ‏هاى بدر و خندق و حنین اسلام پیروز شد و با اینکه بعضى منافق و یا ترسو بودند و فرار می ‏کردند باز اسلام رو به رشد بود. در اکثر موارد این بار سنگین توسط حضرت علی ‏علیه السلام از دوش پیامبر برداشته می ‏شد. او در بدر و خیبر و احد شجاعانه‏ ترین عملیات را انجام داد.
البته در برخى موارد، «وزر» و سنگینى را، از طریق امدادهاى غیبى و نزول فرشتگان و یا القاء ترس در دل دشمنان، از دوش پیامبر اکرم برداشته شد. خداوند، نام و یاد پیامبرش را گرامى داشته است. در قرآن، به درود و صلوات بر پیامبرش فرمان داده است: «یا ایّها الّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیماً» نام او را در بسیارى از آیات در کنار نام خودش آورد است، «یا ایّها الّذین آمنوا اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول» در اذان، شهادت به رسالت او را در کنار شهادت به وحدانیّت خودش قرار داده است. «اشهد أن لا اله الاّ اللّه و اشهد انّ محمّداً رسول اللّه» و در تشهد هر نماز، نیز این شهادتین را تکرار کرده است.
زنى از ندادن نفقه شوهر فقیرش، نزد حضرت علی ‏علیه السلام شکایت کرد. حضرت مرد را زندانى نکرد و فرمود: «انّ مع العسر یُسرا» طه،.

توجه به این واقعیت که هر کارى را انسان انجام می ‏دهد در پیشگاه خدا است ، و اصولا تمام عالم هستى محضر خدا است ، و چیزى از اعمال و حتى نیات آدمى از او پنهان نیست ، می ‏تواند روى برنامه زندگى انسان اثر زیاد بگذارد ، و او را از خلافکاریها باز دارد ، مشروط بر اینکه ایمان به این مطلب واقعا در دل او جاى گیرد و به صورت یک باور قطعى در آید .
در حدیثى می ‏خوانیم : اعبد الله کانک تراه فان لم تکن تراه فانه یراک : خدا را آنچنان عبادت کن که گوئى او را می ‏بینى و اگر تو او را نمی ‏بینى او تو را به خوبى می ‏بیند.

نقل مى‏کنند بیدار دلى بعد از گناهى توبه کرده بود ، و پیوسته می ‏گریست ، گفتند : چرا اینقدر گریه می ‏کنى ؟ مگر نمی ‏دانى خداوند متعال غفور است ؟ گفت : آرى ، ممکن است او عفو کند ، ولى این خجلت و شرمسارى که او مرا دیده چگونه از خود دور سازم ؟ ! گیرم که تو از سر گنه درگذرى زان شرم که دیدى که چه کردم چکنم ؟ !

از سیاق آیات علق چنین به دست می آید که مراد از طغیان تکذیب پیامبر(ص) بوده است. چنان که درباره ی فرعون هم آمده است : اذهب الی فرعون انه طغی فقل هل لک الی ان تزکی و اهدیک الی ربک فتخشی فأراه الآیة الکبری فکذب و عصی(نازعات – 17 الی 21)
در خصوص ابوجهل نیز در سوره ی علق آمده است : أرأیت الذی ینهی عبدا اذا صلی ارایت ان کان علی الهدی او امر بالتقوی ارایت ان کذب و تولی (علق – 9 الی 13 )
آیات قرآن نحوه ی طغیان ابوجهل و سران قریش را این چنین بازگومی کند :
کذلک ما اتی الذین من قبلهم من رسول الا قالوا ساحر او مجنون اتواصوا به بل هم قوم طاغون فتول عنهم فما انت بملوم (ذاریات – 52 الی 54 ) ( این چنین نیست هیچ پیامبری نزد پیشینیان آنها نیامد مگر این که گفتند به او تو ساحر یا مجنون هستی آیا سفارش نکردند به آن بلکه آنها قومی طغیان گر هستند ای پیامبر اسلام از مشرکان مکه روی گردان )
فذکر فما انت بنعمت ربک بکاهن و لا مجنون ام یقولون شاعر نتربص به ریب المنون قل تربصوا فانی معکم من المتربصین ام تأمرهم احلامهم بهذا ام هم قوم طاغون (طور – 29 الی 32)
در سوره قلم نیز که بعد از سوره ی علق نازل شده همین تعبیرات آمده است:
فلا تطع المکذبین ( قلم – 8)

علامه طباطبائی در ذیل آیه «علم بالقلم» می نویسد: این آیه برای از بین بردن اضطراب پیامبر(ص) است که به او دستور خواندن داده بود؛ در حالی که امی بود. گویا فرموده است: کتاب پروردگارت را بخوان و از این فرمان اضطراب به خود راه مده؛ چون پروردگار تو کسی است که قرائت را به وسیله ی قلم به انسان آموخت؛ حال چرا نتواند قرائت کتاب خود را بدون وسیله ی قلم به تو بیاموزاند. همان طور که ملاحظه می شود، علامه واژه ی «علم» و «قلم» را در این آیه عام دانسته اند و ذیل آیه ی «علم الانسان ما لم یعلم» هم مراد از «انسان» را نوع انسان و هم مقصود از «ما لم یعلم» را مطلق آنچه را نوع انسان نمی داند، تلقی کرده است حتی در ادامه اقوال کسانی را که مراد از انسان را خصوص آدم(ع) یا ادریس (ع) دانسته اند که بنابر روایات برای اولین بار با قلم نوشت یا همه ی انبیاء که می توانستند بنویسند ضعیف و دوراز فهم معرفی کرده است. البته این اقوال ضعیف هستند. منتها نمی توان «قلم» و «علم» را، چنان که او می گوید، عام و غیر منصرف به معهودات مخاطبان قرآن در عصر نزول دانست. به نظر می رسد، «علم بالقلم» به کتاب آسمانی نظیر تورات و قلمی که با آن کتاب آسمانی را می نوشتند، انصراف دارد؛ چنان که در قرآن مراد از «العلماء» و «اوتوا العلم» اهل کتاب به ویژه یهودیان است؛ کما این که مقصود از «کتاب مسطور» نیز تورات است. علامه همین نظر را در خصوص آیه ی «نون و القلم و ما یسطرون» هم اظهار داشته است و منظور از «القلم» را مطلق قلم و مراد از «ما یسطرون» را مطلق هر نوشته ای دانسته است و این در حالی است که مراد از نعمت را در آیه ی بعدش ( و انت بنعمت ربک بمجنون ) مطلق نگرفته و مراد از آن را نعمت نبوت دانسته است.

1- تعیین مقدرات الهی در آن شب به وسیله فرشتگان ، به شایستگی و میزان ایمان و عمل انسان بستگی داشته و قابل تغییر است .
2- با اینکه در شب قدر سرنوشت یکساله انسان معین می شود و از این بابت باید آن را شب دلهره دانست ، قرآن آن را شبی سراسر سلامت معرفی کرده است . زیرا تعیین مقدرات برای انسان وقتی خطرناک است که آدمی زمان تعیین آن را نداند و از طرفی خود انسان در تغییر سرنوشتش نقشی نداشته باشد. ولی در این سوره نگرانی فوق کاملاً برطرف شده است . زیرا اولاً زمان آن را به ما خبر داده اند و ثانیاً انسان می تواند به وسیله توبه و اطاعت و عبادت و شب زنده داری ، در سرنوشت و مقدرات خود اثر مستقیم بگذارد. پس خطر مزبور برطرف شده است و این همان سلامت شب قدر است .

بین سوره فلق و سوره ناس فرقی هست . در سوره فلق بیشترین تکیه روی سلامت تن انسان و زندگی اوست که از بلاهای موجودات و از تاریکی شب و شر حسود به خدا پناه برده شده است . ولی در سوره ی ناس ، تکیه روی سلامت دین و ایمان نیست و چه پناهگاهی بهتر از خداوندگار؟

جاى تعجب نیست که در پاره اى از روایات که در فضیلت تلاوت این سوره وارد شده ، مانند روایتى که از امام صادق (علیه السلام ) به ما رسیده مى خوانیم که فرمود:
من قرء الانفال و برائة فى کل شهر لم یدخله نفاق ابدا و کان من شیعة امیر المؤ منین (علیه السلام ) حقا و یاکل یوم القیامة من موائد الجنة معهم حتى یفرغ الناس من الحساب .
کسى که سوره انفال و برائت را در هر ماه بخواند، هرگز روح نفاق در وجود او وارد نخواهد شد و از پیروان حقیقى امیر مؤ منان على (علیه السلام ) خواهد بود و در روز رستاخیز از مائده هاى بهشتى با آنها بهره مى گیرد، تا مردم از حساب خویش فارغ شوند.
زیرا همانطور که سابقا هم اشاره شد فضائل سوره هاى قرآن و پاداشهاى بزرگى که به تلاوت کنندگان وعده داده شده تنها در پرتو خواندن الفاظ آن به دست نمى آید بلکه خواندن مقدمه اى است براى اندیشه ، و اندیشه وسیله اى است براى فهم ، و فهم مقدمه اى است براى عمل ، و از آنجا که در سوره انفال و برائت صفات منافقان و همچنین مؤ منان راستین تشریح شده آنها که آن را بخوانند و در زندگى خود پیاده کنند هیچگاه گرفتار روح نفاق نخواهند شد و همچنین از آنجا که در این دو سوره به صفات مجاهدان راستین و گوشه اى از فداکاریهاى سرور مجاهدان على (علیه السلام ) اشاره شده آنها که محتویات این دو سوره را درک و اجرا نمایند از شیعیان راستین امیر مؤ منان (علیه السلام ) خواهند بود.