افراد منافق سه بار در سه عالم غذاب می شوند:
1- در دنیا
2 - در برزخ
3 - در قیامت توضیح : کسی که بین افراد زن وشوهر ، بین خانواده ، بین ملت ودولت ، بین خود ومردم ، بین مردم وخدا ،بین خود وخدا ورسول نفاق بیندازد هم منافق است

در این آیه خداوند به 5 خصلتی که مؤمنین ومؤمنات دارند اشاره نموده وعده رضوان که از جنات عدن هم بهتر است را در آیه بعد به آنها می دهد واما 5 خصلت جهت لایق رضوان شدن عبارتند از :
1 - دوستدار وغم خوار و نصیحت کننده مؤمنین ومؤمنات هستند
2 - امربمعروف ونهی از منکر بیکدیگر می کنند
3 - مقیم درنماز هستند ( مقیم در 3 اصل مهّم نماز هستند )
الف : مقیم در ارکان نماز هستند.
ب : مقیم اول وقت بودن نماز هستند.
ج : مقیم در داشتن حضور قلب درطول نماز هستند.
4 - زکات می دهند
5 - اطاعت از خدا ورسول می کنند
توضیح : خداوند متعال به کسانی که اعمال فوق را انجام دهند رحم کرده و در آبه بعد (72)رضوان خودش که برتر از جنتی است را وعده می دهد .

در این آیه خداوند سه وعده به مؤمنین ومؤمنات می دهد :
1 - جنّات
2 - مساکن طیبه در جنات عدن
3 - رضوان خدا که از هردو مورد فوق برتراست .
ولی اینکه چه کسانی شامل حال این سه وعده خداوند می شوند را در آیه قبل(71) توضیح می دهد. توضیح : جهت توضیح بیشتر که چرا رضوان از جنّات و حتی جنّاتِ عدن بالا تر و برتر است به مقاله " درک رازعظمت روضه رضوان نسبت به جنّات عدن" در قسمت مقالات در لیست مقالات رجوع فرمائید.

نکته 69:
حبط یعنی چه واعمال چه کسانی حبطت میشود:
1 –حَبَط َیعنی باطل شدن ، تباه شدن ، ازبین رفتن ، بی اثر شدن و بی نتیجه ماندن عمل.
2 - حبط مربوط به عمل نیک است والّا انجام عمل بد بخودی خود باطل شده است .
3 – سرسری گرفتن عمل وعدم ملاحظه شرع باعث حبط عمل می شود (33محمد ).
4 – کفر و نفاق وشرک باعث حبط عمل می شود .(طبق آیات 69 و 17 توبه ، 22 آل عمران ، 5و53 مائده ، 16 هود)
5 – عدم قصدقربت ، منّت ،اذیّت بعد ازانجام کارهای نیک مخصوصاً بعداز انفاق واحسان وصدقه باعث حبط عمل می شود(264 بقره) .
6– حبط باعث باطل شدن ، تباه شدن ، ازبین رفتن ، بی اثر شدن عمل ، هم در دنیا وهم درآخرت می شود (بقره216) توضیح : ما بدنیا آمده ایم که عمل نیک بکاریم تا حاصل آنرا در آخرت درو کنیم وای بحال ما اگر در فرصت کوتاه عمر که تنها فرصت کاشتن عمل نیک است ! اعمال نیک ما با انجام اعمال فوق : باطل ، تباه ، بی اثر و در دنیا وآخرت بی حاصل وبی نتیجه شود .

علت قسم خورن منافقین این است که دلشان و زبانشان با هم یکی نیست ، لذا اگرکسی با ایمان باشد ، هر گز قسم نمی خورد ، زیرا فرد مؤمن به این درک ومقام از معرفت رسیده که دلش خانه خداست وکلامش مورد توجه و حضور خدا بوده ، پس سعی می کند درحضور او به او قسم نخورد

فاسقان از دیدگاه قرآن کریم
فاسق کیست :
قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقینَ
نکته بسیار مهم در این آیه این است که شناسائی کنیم فاسق کیست که خداوند می فرماید: بگو چه بامیل و یا با کراهت انفاق کنید، هرگز از شما پذیرفته نمی شود ، زیرا شما قوم فاسقی بوده ‏اید.
به کسی که از راه حق خارج شده باشد، فاسق گویند
الفاسقین. الَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ)بقره/27) ؛ کسانی که پیمان خدا را پس از بستن آن می شکنند و آنچه را که خدا به پیوستن آن فرمان داده، می گسلند و در زمین فساد می کنند، زیانکارانند. در این آیه خداوند با ذکر سه صفت، فاسقان را کاملا معرفی می کند:
الذین ینقضون عهدالله من بعد میثاقه؛ فاسقان کسانی هستند که پیمان خدا را پس از آن که محکم ساختند می شکنند
کسانی که به مقتضای مفهوم فسق از حوزه اطاعت خداوند بیرون رفته اند چه سرنوشتی غیر از خسران، می توانند داشته باشند.
انسان پیمان های مختلفی با خدا بسته است؛ از جمله پیمان توحید و خداشناسی، پیمان عدم تبعیت از شیطان و هوای نفس، ... ولی فاسقان همه این پیمان ها را شکسته و سر از فرمان حق برتافته، و از خواسته های دل و شیطان پیروی می کنند .
این پیمان کجا و چگونه بسته شد؟
در اینجا این سؤال پیش می آید که ما هرگز به خاطر نداریم که پیمانی با پروردگارمان در گذشته در این زمینه ها بسته باشیم؟ ولی با توجه به یک نکته، پاسخ این سؤال روشن می شود و آن این که خداوند در عمق روح و باطن سرشت انسان، شعور مخصوص و نیروهای ویژه ای قرار داده که از طریق هدایت آن می تواند، راه راست را پیدا کند و از شیطان و هوای نفس تبعیت ننماید، و به دعوت رهبران الهی پاسخ مثبت داده و خود را با آن هماهنگ سازند.
شاهد دیگر برای این سخن، جمله ای است که در نخستین خطبه نهج البلاغه از امیر مؤمنان علی علیه السلام می خوانیم: خداوند، پیامبران خویش را یکی پس از دیگری به سوی مردم فرستاد تا از آنها بخواهند که به پیمان فطری خویش عمل کنند .
راستی چه زیانی از این برتر که انسان همه سرمایه های مادی و معنوی خود را که می تواند بزرگترین افتخارها و سعادت ها را برای او بیافریند در طریق فنا و نیستی و بدبختی و سیه روزی خود به کار برد؟!
به تعبیر روشن تر خدا هر موهبتی که به انسان ارزانی می دارد، همراه آن عملا پیمانی با زبان آفرینش از او می گیرد. به او چشم می دهد یعنی با این چشم حقایق را ببین، گوش می دهد یعنی صدای حق را بشنو ... و به این ترتیب هر گاه انسان از آنچه در درون فطرت او است بهره نگیرد و یا از نیروهای خداداد در مسیر خطا استفاده کند، پیمان خدا را شکسته است .
و فاسقان کسانی هستند که، همه یا قسمتی از این پیمان های فطری الهی را زیر پا می گذارند.
دومین نشانه فاسقان اینست که؛ آنها پیوندهائی را که خدا دستور داده برقرار سازند قطع می کنند."و یقطعون ما امر الله به ان یوصل. "
گر چه بسیاری از مفسران این آیه را ناظر به خصوص قطع رحم و بریدن رابطه خویشاوندی دانسته اند، ولی دقت در مفهوم آیه نشان می دهد که معنی وسیع تر و عمومی تری دارد که مساله قطع رحم یکی از مصداق های آن است .زیرا آیه می فرماید: فاسقان پیوندهائی را که خدا دستور داده برقرار بماند قطع می کنند، این پیوندها شامل پیوند خویشاوندی پیوند دوستی، پیوندهای اجتماعی، پیوند و ارتباط با رهبران الهی و پیوند و رابطه با خدا است، و به این ترتیب نباید معنی آیه را منحصر به قطع رحم و زیر پا گذاشتن رابطه های خویشاوندی دانست .
لذا بعضی از مفسران آن را به قطع رابطه با پیامبران و مؤمنان، یا قطع رابطه با پیامبران دیگر و کتب آسمانی آنها که خدا دستور پیوند با همه آنها را داده است تفسیر کرده اند که پیدا است این تفسیرها نیز بیان کننده بخشی از مفهوم کلی آیه است. در بعضی از روایات جمله "ما امر الله به ان یوصل" به رابطه با امیر مؤمنان و ائمه اهل بیت علیهم السلام تفسیر شده است .
هر گاه انسان از آنچه در درون فطرت او است بهره نگیرد و یا از نیروهای خداداد در مسیر خطا استفاده کند، پیمان خدا را شکسته است .
نشانه دیگر فاسقان، فساد در روی زمین است که در آخرین مرحله به آن اشاره شده است.
البته این خود مطلبی روشن است، آنها که خدا را فراموش کرده و سر از اطاعت او بر تافته اند، و حتی نسبت به خویشاوندان خود، رحم و شفقت ندارند پیدا است با دیگران چگونه معامله خواهند کرد؟ آنها در پی کامجوئی و لذت های خویش و منافع شخصی خود هستند، جامعه به هر جا کشیده شود برای آنها فرق نمی کند، هدفشان بهره بیشتر و کامجوئی افزون تر است، و برای رسیدن به این هدف از هیچ خلافی پروا ندارند، پیداست که این طرز تفکر و عمل چه فسادهائی در جامعه به وجود می آورد.
خداوند در پایان آیه عاقبت فاسقان را بیان می نماید که: آنها همان زیانکارانند .
راستی چه زیانی از این برتر که انسان همه سرمایه های مادی و معنوی خود را که می تواند بزرگترین افتخارها و سعادت ها را برای او بیافریند در طریق فنا و نیستی و بدبختی و سیه روزی خود به کار برد؟!
کسانی که به مقتضای مفهوم فسق از حوزه اطاعت خداوند بیرون رفته اند چه سرنوشتی غیر از خسران، می توانند داشته باشند.

برای درک مطلب نکته بسیار مهم فوق که جهنم اطراف ودور کافران وگناه کاران را پوشانده است باید عمیقاً به مطالب زیر توجه وافر داشت ودر آن تفکر نمود هر چند که شواهد علمی وعرفانی آن را می توان تحت عنوان:" کارما "در هزاران پایان نامه دکترای عصر حاضر و مکتوبات بسیاری از دانشمندان ازجمله ابن سینا ویا هزاران جلد کتاب موجود دید ویا به رویت های برزخی بعضی از مرجع عالیقدر عصر حاضر ویا تذکرةالعُلیا روجوع نمود :
1- طبق آیات قران هرعمل بدی دراطراف عمل کننده ذخیره می شود وعمل خوب عند ربهم می رود
2- آزمایشات متعدد هاله شناسی از تصویربرداری هاله زندانیان و روحانیان نشان داده هاله اطراف آنها به دورنگ قرمز وسیاه تاریک دراطراف بدن زندانیان، و بنفش وسفید نورانی دراطراف روحانیان شکل گرفته واین هاله ها مرتب در حرکت وفعل وانفعال هستند.
3 - با توجه به شرح زندگی روحیه عرفای مسلمان شیعه وبرخی از مراجع عالیقدر میبینیم که آنها با رویت چهره شاگردان خود از ضمیر وکرده های هریک اطلاع می یافتند
4 -با توجه به مطالب علمی مربوط به "کارما " می توان دریافت که معصومین" کارما "ندارند که بسوزد اعمال
5 - اعمال ، بعد از انجام برای همیشه با ما می باقی ماند ،جسم ازبین میرود ولی عمل باقی می ماند مگر اینکه بسوزد تا ازبین برود ویا توسط پروردگار آمرزیده ویا پوشیده شود . توضیح : لذا :گناه نکردن بهتر از توبه نمودن است و ترک گناه اول قدم در سیر وسلوک وفلاح ورستگاری است .

علائم وابستگی به دنیا عبارتند از :
1 سنگینی در انجام کار خیر ، مستحبات واجبات (اثاقلتم الی الارض)
2 –ترجیخ دنیا به آخرت (ارضیتم بالحیوة الدنیا)
3 – کمتر بیاد آخرت بودن
4 – عدم شتاب در راه خدا وکسب آخرت (انفروا)
5 – ببطالت گذراندن عمر
6-اتلاف وقت
7 -عدم ذخیره توشه برای آخرت

انجام کارهای آخرتی برای کسانی که به آخرت یقین ندارند خیلی سنگین بنظر میرسد ولیکن اگر بدانند که ما برای زندگی آخرت آفریده شده وبدنیا آمده ایم و فقط درفرصت کوتاه عمر دنیا میتوانند زندگی ابدی خودرا آبادکنند آنوقت دیگر کارهای خیر آخرتی سنگین بنظرشان نمی آید واز تنبلی وبی حوصله گی دست بر می دارند. توضیح : لذا علم وعین ویقین و شوق به آخرت این سستی وسنگینی وتنبلی را به انرژی وحرکت وپویائی تبدیل نموده ودر راستای جمع آوری وکسب توشه آخرتی ما را فعال و باانگیزه می کند

عدل پروردگار حاکی از آن است که دراین آیه وآیات مشابه درعبارت "من یشاء " حاوی دومعنی ومفهوم زیرباهم می باشد ونه فقط بمعنی دوم , به این شرط که بدانیم ابتدا خداوند خواسته تا ما توفیق توبه کردن را پیدا نموده ایم :
1- من یشاء یعنی :هرکسی که خودش بخواخد
2- من یشاء یعنی :هرکسی که خدا بخواهد
ولی بعضی از خواننده گان محترم ومفسزین از کلمه من یشاء فقط استنباط می کنند خداوند توبه هر که را بخواهد مى‏پذیرد .