مفاتح، هم به معنای خزینه است (جمع مفتح) ، هم به معنای کلید است (جمع مفتح) ولی معنای اول مناسب تر است .

- کلمه خشکی و دریا و تر و خشک، کنایه از همه چیزهای دیگری است که مقابل همند، مثل مرگ و حیات، سلامتی و مرض، فقر و غنا، نیک و بد، مجرد و ماده .

- شاید مراد از سقوط برگها ، حرکات نزولی باشد و مراد از دانه های در دل زمین حرکات صعودی .

« بینه » از کلمه بینونه (جدایی) به دلیلی گفته می شود که به طور کامل و روشن ، حق و باطل را از هم جدا می کند . دلایل و معجزات پیامبران، نه ثقیل بود و نه مبهم، همه می فهمیدند و اگر لجاجت نمی کردند، از جان و دل می پذیرفتند، به همین خاطر پیامبران خود را دارای "بیّنه" معرفی می کردند.

- کفار می گفتند : اگر راست می گویی ، چرا قهر خدا بر ما نازل نمی شود ؟ "تستعجلون به" نظیر آیه ای که می گفتند اگر این مطلب راست است ، خدا بر ما سنگ بباران "فامطر علینا حجارةً من السماء". "استعجال" و عذاب خواهی در اقوام دیگر هم بوده و به حضرت هود و صالح و نوح(ع) هم می گفتند: اگر راست می گویی عذاب موعود را سریعا برای ما بیاور "فَاتِنا بما تَعدنُا".

در شان نزول آمده است، جمعی گنهکار، خدمت پیامبر آمده و گفتند: ما خلافهای زیادی کرده ایم . حضرت ساکت شد. این آیه نازل شد .

- در این سوره، خداوند دو بار جمله "کتب علی نفسه الرحمه" گفته است، یکی برای دلگرم کردن در همین دنیا (همین آیه) یکی هم برای معاد در آیه 12، "کتب علی نفسه الّرحمة لیجمعنکم".

- جهالت، گاهی در برابر علم است و گاهی در برابر عقل و در آیه 54 در برابر عقل است. یعنی از روی جهل و بی خردی به گناه کشیده شده اند، نه آنکه نمی دانستند.

بارها در قرآن بلند پروازی و پر توقعی سرمایه داران را مطرح و محکوم کرده است. آنان توقع داتند وحی و قرآن بر آنان نازل شود، از جمله : "ءالقی الذکر علیه من بیننا " ( قمر : 25) آیا در میان ما سرمایه داران وحی بر او نازل شد؟! "لولا نزل هذا القرآن علی رجل من القریتین عظیم " (زخرف:31) چرا وحی بر مرد بزرگی از آن دوقریه نازل نشد؟!!

- مومن واقعی شکر نعمت ایمان است. کسی نزد امام کاظم (ع) از فقر خود شکایت کرد. حضرت فرمود: غنی ترین افراد به نظر تو کیست؟ گفت: هارون الرشید. پرسید آیا حاضری ایمان خود رابدهی و ثروت او را بگیری؟ گفت: نه. فرمود: پس تو غنی تری ، چون چیزی داری که حاضر به مبادله با ثروت او نیستی .

چند نکته در این آیه قابل ذکر است.

استمداد، ویژه خدا است و آیه در صدد بیان توحید افعالی وتوحید در عبادت است. جز خداوند کسی شایسته بندگی نیست.

(فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا ولا یشرک بعباده ربه احدا). (7) کسی که خداوند را مسلط بر جهان «کون » و تمام علل رادر اختیار او می داند از غیر خداوند مدد نمی خواهد و دست تمنابه سوی دیگری دراز نمی کند. جبرئیل در موقعی که ابراهیم خلیل گرفتار آتش بود برای مدد آمد ولی ابراهیم به او ابراز احتیاج نکرد و از او استمداد ننمود. جبرئیل گفت:

(الک حاجه قال: اما بک فلا! قال سل حاجتک قال: علمه بحالی حسبی فی سوالی). این مرتبه ایمان در توحید افعالی درجه کامل توحید برای موحدین است. انحصار عبادت در خداوند بلااشکال است ولی در استعانت جویی، خداوند، در قرآن انحصار را برهم زده وفرموده:

(واستعینوا بالصبر و الصلاه) (8)

(تعاونوا علی البر و التقوی) (9)

صبر که یکی از حالات نفسانی بشر است، به دستور قرآن مورداستعانت واقع شده. ما ماموریم در توحید افعالی فقط از خداونداستمداد کنیم ولی در جاهایی که خداوند در نظام عمومی و علل واسباب اجازه داده از بعضی از امور استمداد شود یا آنکه از نظرتعاون عمومی اجازه استمداد داده است همانگونه عمل می کنیم.

البته این هم استمداد از خداوند است و منافی اصول توحید نیست.

زیرا کمک از خدا خواستن گاهی مستقیم است و گاهی از راهی است که او اجازه داده است پس اگر کسی استمداد از صبر کند نبایدگفت بر خلاف توحید افعالی عمل کرده است. مثل آن که پیری از عصایا مریضی از دوا استمداد کند. این ها علل و عوامل عمومی نظام طبیعی یا اجتماعی عالم است که مورد امضای خداوند است ولی اگرکسی از راهی که اجازه نداده است استمداد کند، بر خلاف انحصاراستعانت است مانند قضیه یوسف که از ساقی استمداد کرد و گفت(اذکرنی عند ربک) یا آن که در تفسیر روایتی نقل می کندکه خلاصه اش این است:

مرد متقی عابدی از پادشاه فاسقی برای حاجتی استمداد کرد.

پادشاه حاجتش را برآورد اتفاقا پس از چندی پادشاه و عابد هردو در یک روز مردند جنازه فاسق و گناه کار با کمال تجلیل برداشته شد. ولی جنازه مرد عابد روی زمین ماند تا جایی که حیوانات صورت او را خوردند. موسی این مطلب را به پیشگاه خداوند عرض کرد، خطاب شد، مرد متقی آبروی خود را نزد فاسقی برد و استمداد کرد ولی فاسق قضای حاجت متقی را نمود. برای احترام به قضای حاجت جنازه اش را احترام کردیم و برای این که مرد متقی از کافری استمداد کرد و آبروی خود را برد صورت او ازوضع آبرومند، خارج و طعمه حیوان کردیم.

پس در واقع استعانت و استمداد اگر موافق اجازه خداوند نباشد،منافی با اصل «ایاک نستعین » است ولی اگر خداوند استعانت واستمداد را اجازه داده باشد منافی با انحصار استعانت و توحیدافعالی نیست.

در حمد، ثنای بر جمیل اختیاری است پس اگر در موجودی جمال غیراختیاری باشد تمجید او را «مدح » می گویند نه «حمد».

درخشندگی برلیان یا درخشانی آفتاب را نباید به حمد تعبیر کرد«حمدت اللولو یا حمدت الشمس » درست نیست، باید گفت:

«مدحت اللولو والشمس ».

این نکته واضح است که خداوند در خلقت عالم اراده و اختیارداشته و برای او جبری در خلقت نبوده است، از این رو «حمد»تعبیر شده است.

پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله طبق روایتى فرمود: «هر کس
سوره نساء را بخواند، گویا به اندازه هر مسلمانى که طبق مفاد این سوره ارث مى‏برد، در راه خدا انفاق کرده است و همچنین پاداش کسى را که برده‏اى را آزاد کرده به او مى‏دهند».

بدیهى است در این روایت و در تمام روایات مشابه آن، منظور تنها خواندن آیات نیست بلکه خواندن، مقدمه‏اى است براى فهم و درک، و آن نیز به نوبه خود مقدمه‏اى است براى پیاده ساختن آن در زندگى فردى و اجتماعى.