1 مفسران در مورد این تعبیر که قرآن «ذکر شماست» چند تفسیر کرده اند: الف) مقصود آن است که قرآن مایه ى تذکّر و بیدارى شماست؛ پس اگر بخواهید و لجاجت نکنید، تفکر در آیات آن شما را بیدار مى سازد و هدایت مى کند ب) منظور آن است که قرآن نام و آوازه ى شما مسلمانان و عرب ها را در دنیا بلند کرد و مایه ى عزّت و شرافت شما شد ج) قرآن آنچه شما در مورد دین، دنیا و اخلاق نیاز دارید یادآورى نموده است البته تفسیرها با هم دیگر تعارض ندارند و ممکن است مقصود آیه همه این معانى باشد برخى از مفسران معناى اول را ترجیح داده اند
2 برخى از مفسران این آیه را پاسخى دیگر به تهمت ها و ایرادهاى مشرکان دانسته اند که اشاره مى کند، قرآن معجزه ى جاویدان و بیدارگر پیامبر صلى الله علیه و آله است، پس چرا شما معجزه ى جدید مى طلبید و بهانه جویى مى کنید و بدون توجه به اعجاز قرآن، به پیامبر صلى الله علیه و آله تهمت خواب هاى آشفته، جادوگرى و شاعرى مى زنید

1 وقتى مخالفت هاى کافران و مشرکان لجوج بر پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله فشار مى آورد و سخنانشان ایشان را مى آزارد، خدا براى تقویت روحیه و تسلّى خاطر آن حضرت دستور راز و نیاز با خدا و نماز و تسبیح به ایشان مى دهد، تا آرامش گیرند و خشنود و راضى شوند
2 تسبیح و حمد پروردگار در برابر مشرکان لجوج، خود نوعى مبارزه با شرک و بت پرستى است و این ذکر و یاد خدا انسان را در برابر سخنان آنان مقاوم و شکیبا مى سازد 3 در مورد مقصود از «تسبیح و حمد» در این آیه، مفسران چند دیدگاه دارند: الف) مقصود همان تسبیح گویى و ستایش پروردگار است ب) اشاره به نمازهاى پنج گانه و مستحبى است؛ یعنى قبل از طلوع خورشید، اشاره به نماز صبح؛ قبل از غروب خورشید، اشاره به نماز عصر (و ظهر)؛ و در اثناى شب، اشاره به نماز مغرب و عشاء و اطراف روز، اشاره به نماز ظهر یا نمازهاى مستحبى است که انسان در اوقات مختلف روز به جا مى آورد ج) مقصود ذکرهاى مخصوصى است که در احادیث اسلامى آمده است که در ساعات مخصوص شبانه روز گفته مى شود البته این احتمال نیز وجود دارد که آیه ى فوق اشاره به هر سه تفسیر باشد؛ چرا که این تفسیرها با هم منافاتى ندارند

1 یاد خدا مایه ى آرامش جان، پارسایى و شهامت است و فراموشى یا دورى و روى گردانى از یاد خدا، عامل اضطراب، ترس و نگرانى انسانى که یاد خدا و مسئولیت هاى خود در برابر او را فراموش مى کند، غرق در شهوات، حرص و بخل مى شود و هرچه ثروت بیشترى بیندوزد، باز هم طمع بیشترى پیدا مى کند و خود را بیشتر به رنج و زحمت مى اندازد و زندگى را بر خود سخت تر و تلخ تر و تنگ تر مى سازد 2 یکى از ابعاد «زندگى تنگ» که در این آیه به آن اشاره شده آن است که اگر انسان از یاد خدا غافل شود، گرفتار کمبودهاى معنوى و روحى مى شود و هر روز دل بستگى و تکیه ى او به دنیا زیادتر و در زندان تنگ مادیات گرفتارتر مى شود 3 یکى دیگر از ابعاد زندگى تنگ که در این آیه بدان اشاره شده آن است که انسان هاى مؤمن که به خدا دل مى بندند، راه ها به رویشان گشوده مى شود، ولى کسانى که به غیر خدا دل مى بندند، درها به رویشان بسته مى شود و ثروت نمى تواند از گرفتارى و مشکلات و سردرگمى و نیاز روحى و مادى آنان بکاهد 4 یکى دیگر از ابعاد زندگى تنگ که در این آیه به آن اشاره شده، تنگى زندگى در جامعه اى است که از یاد خدا روى برتافته است جامعه ى انسانى، حتى در اوج پیشرفت هاى صنعتى، چنانچه از معنویت جدا شود، روى سعادت را نمى بیند

1 توبه ى آدم پذیرفته شد، اما پیامدهاى کار او باقى ماند و سبب شد که از باغ بهشتى اخراج شود و فرود آید
2 «هُبوط » در لغت به معناى پایین آمدن اجبارى است و در این جا مقصود پایین رانده شدن آدم و حوا به عنوان مجازات است البته هبوط آدم و حوا به معناى نزول مقامى است، نه مکانى؛ یعنى خدا مقام آنها را به خاطر کارى که کردند، تنزّل داد و آنها را از نعمت هاى باغ بهشتى محروم ساخت و گرفتار رنج هاى این دنیا شدند
3 مقصود از دو نفرى که هبوط کردند، آدم و حواست و برخى مفسران برآن اند که مقصود آدم و شیطان است البته در برخى آیات قرآن دستور هبوط به صورت جمع آمده که شامل آدم و حوا و شیطان مى شود که همگى از باغ بهشت بیرون رانده شدند
4 مقصود از دشمنى افراد با یکدیگر در زمین، دشمنى آدم و حوا با شیطان یا دشمنى آدم و فرزندانش با شیطان و فرزندانش است که تا قیامت ادامه خواهد داشت

1 در این آیه با عنوان «مَلِک» یعنى «پادشاه و سلطان» از خدا یاد شده است، ولى براى آن که مردم معمولاً از پادشاهان خاطرات بدى دارند و به یاد خودکامگى و ستم آنها مى افتند، بلا فاصله صفت «حق» را براى خدا مى آورد تا نشان دهد که او سلطان برحق است
2 پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به خاطر عشق و شورى که به فراگیرى و حفظ قرآن داشت، در هنگام دریافت وحى عجله مى کرد و قبل ازآن که جبرئیل سخن خود را تمام کند او شروع به زمزمه ى آیات مى کرد ازاین رو در این آیه و برخى آیات دیگر قرآن به پیامبر صلى الله علیه و آله سفارش شد که در خواندن و دریافت وحى عجله مکن
3 در فرهنگ اسلامى بین عجله و سبقت تفاوت گذاشته اند؛ عجله را سرزنش کرده و سبقت و سرعت در کار نیک را ستوده اند عجله معمولاً در کارهایى است که هنوز برنامه اش مشخص نشده و نیاز به بررسى دارد و گاهى عجله انگیزه ى مقدسى ندارد و ریشه در کم صبرى یا غرور دارد؛ اما سبقت و سرعت در مورد کارهایى است که برنامه و بررسى آنها تمام شده و در نیک بودن آنها شکى نیست

1 این آیه اشاره به مطالب پیشین سوره ى طه دارد؛ یعنى ما این مطالب بیدارکننده و عبرت انگیز را این گونه و به صورت روشن و فصیح و به زبان عربى و با بیانات گوناگون فروفرستادیم
2 «عربى» به معناى لغت و زبان عربى است، ولى در این آیه به روشن و گویا بودن قرآن (فصاحت و بلاغت آن) نیز اشاره دارد چرا که زبان عربى از رساترین زبان ها و ادبیات آن نیز از کامل ترین ادبیات هاى دنیاست قرآن نیز مطالب را به صورت هاى مختلف بیان کرده که به رسایى، گویایى و روشنى مطالب افزوده است
3 قرآن مسئله ى مجازات مجرمان و هشدار به آنان را به صورت بیان سرگذشت ملت ها و ترسیم صحنه هاى رستاخیز و گاهى هم به صورت خطاب مستقیم آورده و همین عبارت ها و بیانات مختلف بر تأثیرات آن افزوده است
4 هدف قرآن با تقوا شدن و بیدار شدن مردم است؛ یعنى هدف اصلى آن است که مردم به صورت کامل خودنگهدار و پارسا شوند و اگر تقواى کامل حاصل نشد، حد اقل بیدارى پیدا شود تا زمینه ى حرکت و جنبش شود

1 در این آیه اولین نعمت را آزادى و رهایى ملت بنى اسرائیل اعلام مى کند؛ زیرا رهایى از چنگ مستکبران و سلطه طلبان و کسب استقلال و آزادى، اساس هرگونه فعالیت مثبت است
2 این آیه دومین نعمت را نعمت مکان معنوى معرفى کرده است که بنى اسرائیل را به کنار راست کوه مقدس طور دعوت کردند این مطلب اشاره به میعادگاه طور است که موسى به همراه گروهى از بنى اسرائیل به آن میعادگاه رفتند و الواح تورات به موسى علیه السلام نازل شد و جلوه ى خاص خدا را مشاهده کردند
3 سومین نعمت الهى که در این آیه بیان شده، نعمت غذاى نیکوست که براى بنى اسرائیل آماده شده بود «مَن» و «سَلوىٰ » اشاره به دو غذاى خوش مزه و نیروبخش است که یکى شبیه عسل طبیعى و دوم گوشت نوعى پرنده شبیه بلدرچین بود

1 این آیه مى گوید «به موسى گفتیم آنچه را در دست راست دارى بیفکن »، و مستقیماً نفرمود که عصاى خودت را بیفکن این تعبیرات شاید به عنوان بى اعتنایى به عصا باشد؛ یعنى عصا بودن مهم نیست، مهم اراده و فرمان خداست که اگر او اراده کند هرچه در دست دارى معجزه آسا و با سرعت و مهارت، افسون هاى ساحران را مى رباید و مى بلعد
2 در این آیه به یکى از تفاوت هاى معجزه با سحر، یعنى قابل شکست بودن سحر اشاره شده است معجزه با سحر تفاوت هاى عمده اى دارد که عبارت اند از: الف) معجزه شکست ناپذیر است، ولى سحر مغلوب جادوى قوى تر از خود واقع مى شود ب) جادو متکى به نیروى محدود انسان است، اما معجزه بر قدرت بى پایان الهى تکیه دارد ج) سحر، براساس تمرین و آموزش به دست مى آید، اما معجزه این گونه نیست د) ساحران نمى توانند براساس پیشنهاد مردم کارى بکنند بلکه براساس تمرین هاى قبلى خود عمل مى کنند، اما پیامبران معجزات مهمى در پاسخ مردم حق طلب مى آورند ه ) سحر براساس نیرنگ و از افراد منحرف صادر مى شود، اما معجزه براساس راستى و از افراد پاک صادر مى شود

1 موسى علیه السلام با ادب کامل، فرمان الهى مبنى بر مبارزه با فرعون را پذیرفت، اما از خدا خواست که وسایل لازم را در اختیار او بگذارد؛ یعنى گشادگى سینه و بزرگى روح، آسانى کار، زبان فصیح و وزارت برادرش را؛ و در این آیه بدو پاسخ داده شد که همه ى درخواست هاى تو را پذیرفتیم و وسایل مبارزه را در اختیار تو گذاشتیم 2 در این آیه نام موسى آمده است این نوعى لطف الهى نسبت به موسى بود که هرگونه ابهامى را از دل او مى زدود و نشان مى داد که خدا نه تنها درخواست هاى مهمان خود را پذیرفته است بلکه آن قدر او را دوست دارد که نام وى را تکرار مى کند

1 طه طا، ها نکته ها و اشاره ها: 1 همان طور که ذیل آیات اول سوره ى بقره و آل عمران بیان کردیم، حروف مقطعه ى قرآن یا رمزى بین خدا و پیامبر صلى الله علیه و آله است و یا اشاره به آن است که قرآن از همین حروف معمولى ساخته شده است و در عین حال معجزه اى است که کسى نمى تواند مثل آن را بیاورد
2 برخى مفسران برآن اند که واژه ى «طٰه» در ادبیات عرب به معناى «اى مرد» بوده است که در این جا خطاب به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله است
3 در برخى احادیث از امام صادق علیه السلام روایت شده که «طٰه» از نام هاى پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله است و معناى آن این است که: «اى طالب حق و هدایت کننده به سوى آن!» و شاید از همین روست که واژه ى «طه» به صورت اسم خاص پیامبر صلى الله علیه و آله در آمده است، تا جایى که خاندان آن حضرت را «آل طه» مى نامند و از حضرت مهدى «عج» با عنوان «اى پسر طٰه» یاد مى شود