نام این سوره با واژه «تکاثر» به معنى «افتخار» بر فزونى ثروت و قدرت» یا زیاده‏خواهى در مال و مقام، خوانده شده، و این نام و عنوان از نخستین آیه این سوره اقتباس گردیده است.

در مورد آیه اول، چنین نقل شده: یکى از یاران با اخلاص پیامبر(صلى الله علیه وآله)عرض کرد: اى پیامبر خدا! من پیر مردى نابینا و ناتوانم، حتى کسى که دست مرا بگیرد و به میدان جهاد بیاورد، ندارم، آیا اگر در جهاد شرکت نکنم معذورم؟ پیامبر(صلى الله علیه وآله)سکوت کرد، سپس آیه نخست نازل شد و به این گونه افراد اجازه داد.(1)

از این شأن نزول، چنین استفاده مى شود: حتى نابینایان به خود اجازه نمى دادند، بدون اطلاع پیامبر(صلى الله علیه وآله)از شرکت در جهاد سر باز زنند، و با این احتمال که شاید، وجودشان با همین حالت براى تشویق مجاهدان، و یا حداقل سیاهى لشکر مفید واقع شود، از پیامبر(صلى الله علیه وآله)کسب تکلیف مى کردند.

در مورد آیه دوم نیز، در روایات مى خوانیم: هفت نفر از فقراى انصار خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله)رسیده، و تقاضا کردند وسیله اى براى شرکت در جهاد در اختیارشان گذارده شود، اما چون پیامبر(صلى الله علیه وآله)وسیله اى در اختیار نداشت، جواب منفى به آنها داد، آنها با چشم هاى پر از اشک از خدمتش خارج شدند، و بعداً به نام «بَکّائُون» مشهور گشتند.(2)

جهاد، لازمه‏ى ایمان به خداست. «امنوا باللَّه و جاهدوا»
2- پیامبر در جبهه‏هاى نبرد، پیشاپیش دیگران بود. «مع رسوله»
3- جهاد باید با فرمان رهبر مسلمانان وهمراه وهمگام با او باشد. «جاهدوا مع رسوله...»
4- ضعف، نفاق و ترس خود را از رفتن به جهاد، با اجازه‏ى مرخّصى توجیه نکنیم. «استأذنک»
5 - مرفّهان تن‏پرور، از جهاد بیشتر مى‏ترسند، به آنان امیدى نداشته باشیم. «استأذنک اولوا الطول»
6- منافقان، دل مرده‏اند. «طبع على قلوبهم»
7- دنیاطلبى، رفاه‏زدگى و روحیّه‏ى نفاق، دید صحیح و شناخت عمیق را از انسان مى‏گیرد. «لایفقهون»

دلائل متعددى که در بحث توحید براى یگانگى ذات خدا آورده شده است هر گونه دوگانگى و سه گانگى و تعدد را از او نفى مى کند، خداوند یک وجود بى نهایت از تمام جهات است ، ازلى ، ابدى و نامحدود از نظر علم و قدرت و توانائى است و مى دانیم که در بى نهایت ، تعدد و دوگانگى تصور نمى شود، زیرا اگر دو بى نهایت فرض کنیم هر دو متناهى و محدود مى شوند چون وجود اول فاقد قدرت و توانائى و هستى وجود دوم است ، و همچنین وجود دوم فاقد وجود اول و امتیازات او است ، بنابراین هم وجود اول محدود است و هم وجود دوم ، به عبارت روشنتر اگر دو ((بى نهایت )) از تمام جهات فرض ‍ کنیم ، حتما ((بى نهایت اول )) بمرز ((بى نهایت دوم )) که میرسد تمام مى گردد، و بى نهایت دوم که بمرز بى نهایت اول میرسد ، آن هم تمام مى گردد، بنابراین هر دو محدود هستند و متناهى . نتیجه اینکه : ذات خداوند که یک وجود غیر متناهى است هرگز نمى تواند تعدد داشته باشد. همچنین اگر معتقد باشیم ذات خدا مرکب از ((سه اقنوم )) (سه اصل یا سه ذات ) است لازم میآید که هر سه محدود باشند، نه نامحدود و نامتناهى . به علاوه هر ((مرکبى )) نیازمند به ((اجزاى )) خویش است ، و وجودش معلول وجود آنها است و لازمه ترکیب در ذات خدا این است که او نیازمند و معلول باشد در حالى که میدانیم او بینیاز است و علت نخستین عالم هستى است .

ایمان به علم الهى، بهترین تشویق براى انجام کار خیر است

نجوا تنها بمعنى سخنان در گوشى نیست بلکه هر گونه جلسات سرى و مخفیانه را نیز شامل مى شود، زیرا در اصل از ماده نجوة (بر وزن دفعة ) بمعنى سرزمین مرتفع گرفته شده است ، چون سرزمینهاى مرتفع از اطراف خود جدا هستند، و از آنجا که جلسات سرى و سخنان در گوشى از اطرافیان جدا مى شود، به آن نجوى گفته اند و بعضى معتقدند که همه اینها از ماده نجات بمعنى رهائى گرفته شده است ، زیرا یک نقطه مرتفع از هجوم سیلاب در امان است ، و یک مجلس سرى یا سخن در گوشى از اطلاع دیگران برکنار مى باشد. به هر حال آیه مى گوید: در غالب جلسات محرمانه و مخفیانه آنها که بر اساس نقشه هاى شیطنت آمیز بنا شده خیر و سودى نیست

در صدقه دادن رعایت لاتبطلوا صدقاتکم بلمن و الاذی بشود

خطیئه" به معناى عملى است که خطا در آن انباشته شده و استقرار یافته، و خطا آن فعلى است که بدون قصد از انسان سرزده باشد، مانند قتل خطا. همه اینها که گفته شد به حسب اصل لغت بود، و اما بر حسب استعمال باید دانست که معناى کلمه خطا را توسعه دادند، و به عنوان مجاز هر عملى که نمى‏بایست انجام شود را از مصادیق خطا شمردند، و هر عملى و یا اثر عملى که از آدمى بدون قصد سر زده باشد، خطیئه خوانده‏اند- و معلوم است که چنین عملى معصیت شمرده نمى‏شود، و همچنین هر عملى که انجام دادنش سزاوار نباشد را خطیئه نامیدند. هر چند که با قصد انجام شود- و معلوم است که به این اعتبار آن عمل را معصیت و یا وبال معصیت مى‏نامند.

ترین مالى که خورده شود مال یتیم است

کلمه" حکم" به معناى بریدن نزاع به وسیله قضا است و معلوم است که این معنا و فصل خصومت جز با اعمال نظر از ناحیه قاضى حاکم و جز با اظهار عقیده او صورت نمى‏گیرد، علاوه بر اینکه آن جناب به احکام عامه و قوانین کلیه در مورد هر خصومتى عالم و آگاه است. آرى علم به کلیات احکام و حقوق الناس یک مساله است و قطع و فصل خصومت یک مساله دیگرى است. زیرا فصل خصومت کردن و بریدن نزاع نیازمند به این است که حاکم بداند مورد نزاع منطبق با فلان قانون هست، و با قانون دیگر منطبق نیست.