مقام مادر درآیات قرآن



نوع دستورهایی که اسلام به زن و مرد می‏دهد، در عین حال که یک راه مشترکی برای هر دو قائل است ولی راه مخصوص را هم از نظر دور نمی‏دارد، وقتی احترام به پدر و مادر را بازگو می‏کند، برای گرامی داشت مقام زن، نام مادر را جداگانه و بالاستقلال طرح می‏کند. قرآن کریم می‏فرماید:
(اِمّا یَبلُغَنّ عِندک الکِبَر احَدُهُما او کِلاهما فلا تَقُل لهما اُفٍ و لا تَنهَرهُما و قُل لَهُما قولاٌ کریماٌ)
"اگر یکی از آن دو یا هر دو، در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها حتی «اوف‏» مگو و به آنها پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی." و در جایی دیگر می‏فرماید:
ما سفارش کردیم به انسان که احسان را نسبت ‏به پدر و مادر فراموش نکند: (و وصّینا الانسانَ بِوالدیهِ احساناٌ)
و انسان را نسبت‏به پدر ومادرش به احسان سفارش کردیم. (وقَضی ربُّک الاّ تعبُدوا الا ایاهُ و بالوالدَینِ احسانا
پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر ومادر خود احسان کنید. و در جای دیگر احسان به پدر ومادر را در کنار عبادت حق یاد می‏کند:
آیات قرآن که در مورد حق شناسی از والدین آمده است ‏بر دو قسم است: یک قسم حق شناسی مشترک پدر ومادر را بیان می‏کند وقسم دیگر، آیاتی است که مخصوص حق شناسی مادر است، قرآن کریم اگر درباره پدر حکم خاصی بیان می‏کند فقط برای بیان وظیفه است،
(انِ اشکُر لی و لِوالدیکَ) شکرگزار من و پدر و مادرت باش.
اما با همه این تجلیل‏های مشترک، وقتی می‏خواهد از زحمات پدر و مادر یاد کند، از زحمت مادر سخن می‏گوید، نه از زحمت پدر، آنجا که می‏فرماید:
(و وصّینا الانسانَ بِوالدیه احساناٌ حَملتهُ امُّه کرهاٌ و وضَعته کرها وحَملُه و فِصالُه ثلاثون شهرا) (5)
زحمات سی ماهه مادر را می‏شمارد، که: دوران بارداری، زایمان، و دوران شیرخوارگی برای مادر دشوار است. و همه اینها را به عنوان شرح خدمات مادر ذکر می‏کند. قرآن کریم به هنگام یادآوری زحمات حتی اشاره‏ای هم به این موضوع ندارد که: پدر زحمت کشیده است.
بنابراین، آیات قرآن که در مورد حق شناسی از والدین آمده است ‏بر دو قسم است: یک قسم حق شناسی مشترک پدر و مادر را بیان می‏کند و قسم دیگر، آیاتی است که مخصوص حق شناسی مادر است، قرآن کریم اگر درباره پدر حکم خاصی بیان می‏کند فقط برای بیان وظیفه است، نظیر:
(وعلی المولودِ له رزقُهُنَّ و کِسوَتُهُنَّ بِالمَعروف)
خوراک و پوشاک مادران به طور شایسته به عهده پدر فرزند است.
ولیکن هنگامی که سخن از تجلیل و بیان زحمات است، اسم مادر را بالخصوص ذکر می‏کند.

آیه 39و40
الف/ مثل ((سراب )) که اعمال نیک کافران معاند را به ((آب نما)) تشبیه کرده است که از اصل ، چیزى جز خیال و وهم نیست و هیچ واقعیّت و حقیقتى ندارد.
ب /مَثَل ((ظُلُمات )) که اعمال زشت کافران معاند را به تاریکیهاى دریاى عمیق تشبیه نموده که ظلمت اندر ظلمت است : ظلمت کفر و عناد، ظلمت اعمال زشت و ظلمت خوى و نیّت پلید.
ج/ مثَل ((خاکستر و تند باد))
مثل سوّم ناظر به کارهاى نیکى است که کافران در حال غیر عناد به حکم فطرتشان به قصد قربت و براى رسیدن به سعادت انجام مى دهند، مانند: انفاق ، نیکى به بندگان
خدا، صله رحم ، حمایت از مظلوم و امثال اینها، ولى بعد به سبب عناد و کفرشان آن اعمال نیک خود را نابود مى کنند؛ زیرا مقصود از کافران در اینجا هر غیر مسلمان نیست ، بلکه کسانى است که در مقابل حقیقت مى ایستند و کفر و عناد و لجاجت مى ورزند.
- سخنى از امام خمینى رحمه اللّه در باره فطرت خدا جویى
چنانکه از مثل ((سراب )) استفاده مى شود هر انسانى به حکم فطرت ، خواهان کمال و سعادت است ، لیکن آدمى در راه رسیدن به کمال ، گاهى به اشتباه مى رود، فطرتش او را به سوى آب حقیقى که مایه حیات و شادابى واقعى است ، دعوت مى کند، ولى او سراب را به جاى آب مى پندارد و دنبال آن مى رود؛ آب در کوزه دارد و تشنه لبان مى گردد، یار در خانه دارد و دنبال اغیار مى دود و سرانجام از یار مى ماند و به مقصد نمى رسد.
امام خمینى قدّس سرّه کراراً در بیاناتشان به این مطلب اشاره مى کردند، از جمله در سال 1359 در جمع نمایندگان مجلس شوراى اسلامى ، طى سخنان مبسوطى فرمودند:
((و این بشر یک خاصیّتهایى دارد که در هیچ موجودى نیست ، من جمله این است که در فطرت بشر طلب قدرت مطلق است ، نه قدرت محدود، طلب کمال مطلق است ، نه کمال محدود. علم مطلق را مى خواهد، قدرت مطلقه را مى خواهد و چون قدرت مطلق در غیر حقّ تعالى تحقّق ندارد، بشر به فطرت حقّ را مى خواهد و خودش نمى فهمد، یکى از ادلّه محکم اثبات کمال مطلق ، همین عشق بشر به کمال مطلق است . عشق فعلى دارد به یک کمال نه به توهّم کمال مطلق به حقیقت کمال مطلق . عاشق فعلى بدون معشوق فعلى محال است . در اینجا توهّم و ساختن نفى تاءثیر ندارد براى اینکه فطرت دنبال واقعیت کمال مطلق است نه دنبال یک توهّم کمال مطلق ، تاکسى مى گوید بازى خورده است . فطرت بازى نمى خورد.

آیه «انّ الله لا یُغیِّرُ ما بقوم حتّی یغیّرو ما بانفسهم» خداوند سرنوشت هیچ قومی و «ملّتی» را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنها خود تغییر ده
این قانون که یکی از پایه های اساسی جهان بینی و جامعه شناسی در اسلام است، به ما می گوید: مقدرات شما قبل از هر چیز و هر کسی در دست خود شما است و هرگونه تغییر و دگرگونی در خوشبختی و بدبختی اقوام در درجة اوّل به خود آنها بازگشت می کند.] و این یک سنّت تغییر ناپذیر الهی است. فیض و رحمت خدا بیکران و عمومی و همگانی است، ولی به تناسب شایستگیها و لیاقت ها به مردم می رسد. در ابتدا خدا نعمتهای مادّی و معنوی خویش را شامل حال اقوام می کند. چنانچه نعمتهای الهی را وسیله ای برای تکامل خویش ساختند و از آن در مسیر حق مدد گرفتند و شکر آن را که همان استفادة صحیح است بجا آوردند، نعمتش را پایدار، بلکه افزون می سازد؛ امّا هنگامی که این مواهب وسیله ای برای طغیان و سرکشی و ظلم و بیدادگری و تبعیض و ناسپاسی و غرور و آلودگی گردد، در این هنگام نعمت ها را می گیرد و یا آن را تبدیل به بلا و مصیبت می کند. بنابراین دگرگونیها همواره از ناحیة ما است وگرنه مواهب الهی زوال ناپذیر است پس آنچه که این آیة شریفه در مقام بیان آن است این است که سعادت و خوشبختی و شقاوت و بدبختی همة انسان ها و سرنوشت دنیوی و اخروی آنها را خودشان رقم می زنند. و خود راه ضلالت و گمراهی و یا هدایت و رستگاری را بر می گزینند.
(به مناست روز)

ما چون حسّ احتیاج به دنیا نمودیم و آن را سرمایه حیات و سرچشمه لذات دریافتیم، در توجّه به آن حاضر و در تحصیل آن مى‏کوشیم. اگر ایمان به حیات آخرت پیدا کنیم و حسّ احتیاج به زندگانى آنجا نماییم و عبادات و خصوصاً نماز را سرمایه تعیّش آن عالم و سرچشمه سعادت آن نشئه بدانیم، البته در تحصیل آن کوشش مى‏نماییم، و در این سعى و کوشش زحمت و رنج و تکلّف در خود نمى‏یابیم، بلکه با کمال اشتیاق و شوق دنبال تحصیل آن مى‏رویم و شرایط حصول و قبول آن را با جان و دل تحصیل مى‏کنیم.
اکنون این سردى و سستى که در ما است از سردى فروغ ایمان و سستى بنیاد آن است، و الّا اگر این همه اخبار انبیاء و اولیاء علیهم السلام و برهان حکما و بزرگان علیهم الرضوان در ما ایجاد احتمال کرده بود، باید بهتر از این قیام به امر و کوشش در تحصیل کنیم. ولى جاى هزار گونه افسوس است که شیطان سلطنت بر باطن ما پیدا کرده و مجامع قلب و مسامع باطن ما را تصرّف نموده نمى‏گذارد فرموده حق و فرستاده‏هاى او و گفته‏هاى علما و مواعظ کتابهاى الهى به گوش ما برسد. اکنون گوش ما گوش حیوانى دنیوى است و موعظه‏هاى حقّ از حدّ ظاهر و از گوش حیوانى ما به باطن نمى‏رسد- و ذلِکَ لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ اوْ الْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهید.
(به مناسبت ایام دهه فجر)

انسان اگر بصیرتى نداشته باشد در ابتدا خیال مى‏کند که تقوا همچنان که محدودیت است،محرومیت هم هست،هم محدودیت است و هم محرومیت،این طور مى‏گوید:آدم باید زندگى کند،با تقوا که نمى‏شود زندگى کرد،با تقوا زندگى کردن یعنى انسان خودش را از همه چیز محروم کند.باز قرآن عکس قضیه را ذکر مى‏کند:درست است،انسان وقتى که تقوا پیشه کند راههایى از روزى را-که البته راههاى نامشروع است-[از دست مى‏دهد.]آدم متقى هرگز از راههاى نامشروع به دنبال روزى نمى‏رود،ولى خدا راه دیگرى از روزى به روى او باز مى‏کند که آن راه مزیتى دارد که راه عادى و معمولى و لو حلال هم باشد ندارد و آن این است که رزق‏«لا یحتسب‏»به او مى‏رسد،یعنى از راههایى روزى به او مى‏رسد که خود گمان نمى‏برد، چون راهى است که عادتا از آن راه به آن نمى‏رسد،یعنى حس مى‏کند که از دست‏خدا دارد مى‏گیرد.گفتیم که روزى همیشه به دست‏خداست،از راه عادى هم به انسان برسد باز به ست‏خداست،اما فرق است میان اینکه انسان طورى زندگى کند که دست‏خدا را و لطف خدا را در مورد خودش حس و مشاهده کند،و اینکه آن را حس و مشاهده نکند.آدم متقى و پرهیزکار،در روزى گرفتن از خدا دست‏خدا را مشاهده مى‏کند،مى‏بیند که او چطور آن محرومیتهاى از راه نامشروع را تحمل کرد و چگونه خداوند در دیگرى به روى او گشود و باز کرد

در قرآن کریم مکرر به آثار تقوا اشاره و تصریح شده است،و معمولا آثار تقوا چیزهایى است درست عکس آنچه که ابتدائا انسانى که بصیرتى ندارد از تقوا[می فهمد]یعنى در مورد تقوا خیال مى‏کند.یکى اینکه انسان وقتى که بصیرتى نداشته باشد،در ابتدا از تقوا محدودیت مى‏فهمد، مى‏گوید:انسان بخواهد خودش را مقید به تقوا کند،معنایش این است که خودش را در بن بست قرار بدهد،به دور خودش خطى بکشد و براى خود محدودیت قائل بشود.قرآن درست نقطه مقابل این مطلب را ذکر مى‏کند(و نکته لطیف همین است)یعنى بى‏تقوایى است که انسان را در بن بست قرار مى‏دهد،و تقواست که بن بست را مى‏شکند.این خیلى به نظر عجیب مى‏رسد.انسان مى‏گوید آدمى همین قدر که متقى شد،یعنى براى خودش محدودیت قائل است.وقتى انسان براى خودش محدودیت قائل توضیح : است،به دست‏خودش براى خودش بن بست به وجود آورده است.قرآن مى‏فرماید خیر،تقوا بن بست و محدودیت نیست،بر عکس است،تقوا نداشتن انسان را دچار بن بستها و محدودیتهایى مى‏کند،و تقوا راهى است که خدا معین کرده است که اگر انسان از آن راه برود محدودیت و بن بستى براى او نیست.این است که مى‏فرماید: و من یتق الله یجعل له مخرجا هر کسى که تقواى الهى را پیشه کند خدا براى او راه بیرون رفتن از مضایق،و مشکلات را قرار مى‏دهد،یعنى خدا براى او راه باز مى‏کند براى خروج از بن بستها و بیرون آمدن از مشکلات.

آیات 6-7-8
بعضى مفسرین از جمله آقاى طباطبایى سلمه الله فرموده‏اند،این آیه جزء آیاتى است(که دلالت بر تجسم اعمال مى‏کند ما آیات زیادى در این زمینه داریم).مساله تجسم اعمال یکى از اصول معارف اسلامى در باب معاد است،و آن این است که هر عملى که از انسان در این دنیا سر مى‏زند،دو وجهه و دو چهره دارد.شاید تعبیرى رساتر از این نیست که بگوییم هر عملى دو چهره دارد:یک چهره چهره دنیایى و به اصطلاح حضرات چهره ملکى،و یک چهره دیگر چهره آخرتى یا چهره ملکوتى.نه تنها اعمال انسان اینچنین است،هر چه در این عالم هست اینچنین است.هر چه در دنیا وجود دارد دو چهره‏اى است:چهره‏اى دنیایى و چهره‏اى غیبى و آخرتى.از چهره دنیایى امرى است فانى،زایل،از بین رونده،و از چهره آخرتى یا چهره ملکوتى امرى است باقى و زایل نشدنى،خواه عمل،عمل صالح باشد و خواه گناه باشد، عمل در مجموع جهان از بین نمى‏رود،در مجموع جهان هیچ چیزى معدوم نمى‏شود.

ازجمله پیامها و درسهاى آیه شریفه این است که میزان درستى یا نادرستى اعمال، هدفهایى است که درنظر گرفته مى شود؛ بعنوان مثال، اگر فراگیرى سحر و افسون به نیّت مبارزه با آن و افسونگران و برطرف ساختن شبهات و روشن ساختن فرق میان سحر و اعجاز پیامبران و زدودن آثار شوم آن باشد، هماهنگ با تقوا و ایمان و درستى است و کارى است عادلانه؛ امّا چنانچه به قصد گسترش آن آفت اجتماعى و اخلاقى و بکار گرفتن آن در مسیر ظالمانه باشد، کفر به خدا است.

امانت داری یکی از ارزشمندترین ارزش‏های قرآنی است . حضرت موسی (ع) را به خاطر امانتداری و قدرتش، در خانه حضرت شعیب پناه دادند; (قصص/26) و حضرت یوسف را به خاطر امانتداری وعلمش، بر خزانه مصر نشاندند; (یوسف/55) و حتی رسول خدا (ص) که از سوی خداوند برگزیده شد، مشهور به امانتداری و به محمد امین معروف بود

اگر می‏خواهید مخاطبان به سوی شما جذب شوند، ابتدا به خودتان بپردازید! روح خشک و سنگین و بی لطافت، هیچ گاه در امر تربیت موفق نمی‏شود . مهربانی، دلسوزی و رقت قلب را در خود بپرورید تا مردم بی آن که شما متوجه شوید، در اطراف شما جمع گردند; (آل عمران/159