منافق در مسیر حرکت ، متحیّر است . (اءضاء... مشوا، اءظلم ... قاموا)
2 حرکت منافق ، در پرتو نور دیگران است . (اضاء لهم )
3 منافق به سبب اعمالى که مرتکب مى شود، هر لحظه ممکن است گرفتار قهر خداوندى شود.(و لو شاء اللّه لذهب بسمعهم )
4 سنّت الهى ، آزادى دادن به همه است و گرنه خداوند مى توانست منافقان را کر و کور کند. (و لو شاء اللّه لذهب بسمعهم و ابصارهم )

در اندرزهاى لقمان اشاره اى به آداب سخن گفتن شده بود، و در اسلام باب وسیعى براى این مساله گشوده شده ، از جمله اینکه :
تا سخن گفتن ضرورتى نداشته باشد سکوت از آن بهتر است .
چنانکه در حدیثى از امام صادق (علیه السلام ) مى خوانیم : السکوت راحة للعقل : ((سکوت مایه آرامش فکر است )).
و در حدیثى از امام على بن موسى الرضا (علیهم االسلام ) آمده است من علامات الفقه : العلم و الحلم و الصمت ، ان الصمت باب من ابواب الحکمه : ((از نشانه هاى فهم و عقل ، داشتن آگاهى و بردبارى و سکوت است ، سکوت درى از درهاى حکمت است )).
ولى البته در روایات دیگر تاکید شده است ، ((در مواردى که سخن گفتن لازم است مؤ من باید هرگز سکوت نکند)) ((پیامبران به سخن گفتن دعوت شدند نه به سکوت ))، ((وسیله رسیدن به بهشت و رهائى از دوزخ ، سخن گفتن به موقع است )).

درست است که راه رفتن مساله ساده اى است ، اما همین مساله ساده مى تواند بیانگر حالات درونى و اخلاقى و احیانا نشانه شخصیت انسان بوده باشد، چرا که قبلا هم گفته ایم روحیات و خلقیات انسان در لابلاى همه اعمال او منعکس مى شود و گاه یک عمل کوچک حاکى از یک روحیه ریشه دار است .
و از آنجا که اسلام تمام ابعاد زندگى را مورد توجه قرار داده در این زمینه نیز چیزى را فروگزار نکرده است .
در حدیثى از رسولخدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مى خوانیم : من مشى على الارض اختیالا لعنه الارض ، و من تحتها، و من فوقها!: ((کسى که از روى غرور و تکبر، روى زمین راه رود زمین ، و کسانى که در زیر زمین خفته اند، و آنها که روى زمین هستند، همه او را لعنت مى کنند))!.
باز در حدیث دیگرى از پیامبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مى خوانیم : نهى ان یختال الرجل فى مشیه و قال من لبس ثوبا فاختال فیه خسف الله به من شفیر جهنم و کان قرین قارون لانه اول من اختال !
((پیامبر از راه رفتن مغرورانه و متکبرانه نهى کرد و فرمود: کسى که لباسى بپوشد و با آن کبر بورزد، خداوند او را در کنار دوزخ به قعر زمین مى فرستد و همنشین قارون خواهد بود، چرا که او نخستین کسى بود که غرور و کبر را بنیاد نهاد)).
و نیز از امام صادق (علیه السلام ) مى خوانیم که فرمود: ((خداوند ایمان را بر جوارح و اعضاى انسان واجب کرده و در میان آنها تقسیم نموده است : از جمله بر پاهاى انسان واجب کرده است که به سوى معصیت و گناه نرود، و در راه رضاى خدا گام بردارد. و لذا قرآن فرموده است : در زمین متکبرانه راه مرو... و نیز فرموده : اعتدال را در راه رفتن رعایت کن )).
در روایت دیگر این ماجرا از پیامبر گرامى اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل شده است که از کوچه اى عبور مى فرمود: دیوانه اى را مشاهده کرد که مردم اطراف او را گرفته اند و به او نگاه مى کنند فرمود: على ما اجتمع هؤ لاء: ((اینها براى چه اجتماع کرده اند)) عرض کردند: على المجنون یصرع : ((در برابر دیوانه اى که دچار صرع و حمله هاى عصبى شده است )).
پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نگاهى به آنها کرد و فرمود: ما هذا بمجنون الا اخبرکم بمجنون حق المجنون : ((این دیوانه نیست ، مى خواهید دیوانه واقعى را به شما معرفى کنم ))؟!
عرض کردند آرى اى رسولخدا. فرمود: ان المجنون : المتبختر فى مشیه ، الناظر فى عطفیه ، المحرک جنبیه بمنکبیه فذالک المجنون و هذا المبتلى : ((دیوانه واقعى کسى است که متکبرانه گام بر مى دارد، دائما به پهلوهاى خود نگاه مى کند، پهلوهاى خود را به همراه شانه ها تکان مى دهد)) (و کبر و غرور از تمام وجود او مى بارد). این دیوانه واقعى است اما آنکه دیدید بیمار است !

میان سپاس واقعى نعمت‏ها و ارزانى‏ دارنده آنها در میدان اندیشه و عمل از سوى انسان‏ها و فزونى نعمت‏ها و فراوانى آنها از سوى خدا، رابطه گسست‏ اپذیر و ظریفى وجود دارد؛ درست همان گونه که میان کفران و ناسپاسى و زوال نعمت‏ها از جامعه‏ ها و تمدّن‏ها رابطه دقیقى است؛ و این نکته بسیار ظریف و درس‏آموز، یکى از سنّت‏هاى خدا و یکى از رازهاى پیشرفت و صعود و یا فروپاشى و سقوط نظام‏ها و حکومت‏هاست.
قرآن در ترسیم این اصل جهانشمول مى‏فرماید: وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ.
و آن گاه را به یاد آورید که پروردگارتان اعلام فرمود که اگر به راستى سپاس نعمت‏ها را بگزارید، من نعمت‏ها را بر شما افزون خواهم ساخت و اگر ناسپاسى پیشه سازید، بدانید که عذاب و کیفرم سخت خواهد بود.

مساءله تقدیر (اندازه گیرى ) و هدایت عمومى موجودات که از مظاهر ربوبیت پروردگار شمرده شده ، از مسائلى است که هر قدر زمان بر آن بگذرد و علم و دانش بشر پیشرفت کند حقایق بیشترى از آن بروز مى کند. اکتشافات علمى به ما امکان مى دهد که چهره هاى تازه و شگفت آور و شوق انگیزترى از این تقدیر و هدایت را در تمام ذرات جهان بنگریم ، بعضى از مفسران در اینجا با استناد به نوشته هاى دانشمند معروف ((کمریسى موریسن )) در کتاب ((راز آفرینش انسان )) نمونه هایى از این راز بزرگ را در مورد هدایت حیوانات و انواع مختلف جانداران آورده است که ذیلا به قسمتى از آن با مختصر تغییر و تکمیل اشاره مى شود.
1 - پرندگان مهاجر که گاهى در سال هزاران کیلومتر را بر فراز اقیانوسها و جنگلها و بیابانها مى پیمایند هرگز آشیانه خود را گم نمى کنند، و بعد از بازگشت
درست به وطن اصلى باز مى گردند، و همچنین زنبوران عسل هر قدر از کندوى خود دور شوند و باد آنها از این طرف و آن طرف ببرد باز دقیقا به آشیانه خود بر مى گردند، در حالى که انسان براى بازگشت به وطن احتیاج به نشانه ها و آدرسهاى دقیق و راهنما دارد.
2 - حشرات چشمهاى میکروسکوبى (ذره بین ) دارند که ساختمان و قدرت دید آن انسان را به حیرت وا مى دارد، در حالى که بازهاى شکارى داراى چشمهاى تلسکوبى (دوربین ) هستند.
3 - انسان براى پیدا کردن راه خویش در شب باید از منبع نور استفاده کند، ولى بسیارى از پرندگان در نهایت ظلمت و تاریکى شب اهداف خود را مى بینند، و این از طریق چشمانى است که در برابر اشعه ، مادون قرمز حساسیت دارد و همچنین دستگاه رادارمانندى است که در وجود بعضى از آنها به یادگار گذاشته شده است .
4 - سگها به خاطر داشتن شامه اضافى مى توانند هر حیوانى را در مسیر آنها باشند از طریق بو بشناسند، در حالى که انسان حتى با وسائلى که در دست دارد قادر به چنین مطلبى نیست .
5 - تمام حیوانات صداهایى را که شدت ارتعاش آن بیرون از قدرت سامعه ما است درک مى کنند، و شنوایى آنها به مراتب از شنوایى ما دقیقتر است ، هر چند انسان توانسته است این مطلب را با وسائل و ابزار علمى جبران کند و صداى بال مگسى را که چندین کیلومتر از او دور است آنچنان بشنود که گویى روى لاله گوش او قرار گرفته ! و شاید این تفاوت قدرتى را که خداوند میان انسان و حیوان قائل شده به خاطر همین است که انسان از طریق علم و عقل قادر بر جبران ضعفهایش ‍ مى باشد ولى حیوانات چنین نیستند.
6 - نوعى ماهى کوچک است که سالها در دریا زندگى مى کند سپس ‍ براى
تخم ریزى به همان نهرى که در آن متولد شده است باز مى گردد و بر ضد امواج پیش مى رود موطن اصلى را که مناسبت پرورش او است بعد از سالها آن در فاصله دور دستى پیدا مى کند!
7 - و از این عجیب تر داستان بعضى از حیوانات آبى است که آنها عکس ‍ این مسیر را طى مى کنند.

1 از سنّت هاى الهى ، نابودى مستکبران طغیان گر است . (بعثنا علیکم للّه )
2 تحقّق وعده هاى الهى ، به معناى کنار بودن انسان از وظیفه ى جهاد نیست . (بعثنا علیکم عبادا)
3 جهاد و مبارزه با مستکبران ، مخصوص اسلام نیست . (بعثنا... اولى باءس شدید )
4 دست بالاى دست بسیار است . بنى اسرائیل طغیان کردند، خدا هم برتر از آنان را برایشان مسلطّ مى سازد. (بعثنا... اولى باءس شدید)
5 فراهم آوردن قدرت براى سرکوبى فتنه گران و سلب امنیّت از آنان ، حتّى از طریق گشت خانه به خانه ، کارى نیکو است . (فجاسوا خلال الدّیار )
6 پیشگویى هاى آسمانى ، حتما به وقوع مى پیوندد. (وعدا مفعولا)

1 کتاب هاى آسمانى ، از آینده نیز خبر داده اند. (قضینا)
2 سوابق قوم یهود، در تورات هم ثبت شده است . (فى الکتاب )
3 فساد، شامل انواع فسادهاى جانى ، فرهنگى ، اقتصادى ، نظامى و سیاسى مى شود. (لتفسدن ) مطلق آمده است .
4 برترى جویى و فساد در زمین ، از خصلت هاى دنیاطلبان است . (لتفسدن فى الارض و لتعلنّ )
5 فسادى خطرناک تر است که ریشه ى استکبارى داشته باشد و تکرار شود. (لتفسدنّ... مرّتین و لتعلنّ)
6 گاهى مستضعفین نیز مستکبر مى شوند. (ولتَعلُنّ علوّا کبیرا )

1- سرمایه‏گذارى براى مبارزه و تهاجم فرهنگى علیه حقّ، سابقه‏اى طولانى دارد. «و من النّاس من یشترى لهو الحدیث»
2- هر چه در مقابل حکمت قرار گیرد، لهو و مانع رسیدن به کمال است. «الکتاب الحکیم - لهو الحدیث» (تعجّب از افرادى است که حکمت رایگان پیامبر معصوم را رها کرده و بدنبال خرید لهو از افراد لاابالى مى‏باشند.)
3- ابزار مخالفان راه خدا، منطق و حکمت نیست، سخنان لهو و بى پایه است. «من یشترى لهوالحدیث لیضلّ عن سبیل اللّه»
4- خرید وسایل لهو و امورى که انسان را از کمال باز مى‏دارد، نشانه‏ى جهالت و نادانى است. «یشترى لهو الحدیث... بغیر علم»
5 - تناسب کیفر با عمل، نشانه‏ى عدالت است. آنها که حقّ را با تمسخر اهانت مى‏کنند، عذابشان اهانت آور و ذلّت‏بار است. «یتّخذها هزواً... لهم عذاب مهین»

1- نیکوکاران از هدایت‏هاى الهى برخوردارند. «اولئک على هدىً من ربّهم»
2- هدایت، از شئون ربوبیت است. «هدىً من ربّهم»
3- توفیق کارهاى خیر ، لطف خداوند است.
«للمحسنین... هدىً من ربّهم»
4- رستگارى، مخصوص کسانى است که اهل نماز، زکات و یقین به آخرت باشند. «اولئک هم المفلحون»

شخصیّت اخروى انسان ، بازتابى از شخصیّت دنیوى اوست . (فى هذه اعمى فهو فى الاخرة اعمى ) بصیرتِ اینجا، بصیرت آنجا را در پى دارد و کور دلى اینجا، کورى آنجاست