نعمت بمعناى آسایش، وسیله زندگى است، براى آدمى که موجودى اندیشنده رونده است جز هدایت براه مستقیم که پس از تشخیص مقصد و مطلوب است آسایشى نیست.

هدایت، راهنمایى *با مهر و محبت و صلاح* است، و درباره مقصود خیر گفته مى‏شود.

عبادت، چنان که بعضى تفسیر کرده‏اند، تنها خضوع نیست، معناى فارسى عبادت بندگى است- یعنى خود را در بند نهادن و این بند را پیوسته بر گردن خود استوار داشتن، تسلیم شدن براى هر چه در برابر هر که همان بندگى آنست، خواه از جهت احتیاج یا رغبت و محبت یا بزرگى و عظمت باشد، لازم این چنین تسلیم خضوع است، پس نخست بنده کمال و عظمتى را در محبوب احساس مینماید تا آنجا که خود را تسلیم بدون شرط میگرداند و در برابرش سربندگى فرود میآورد چون باین حد رسید محبوب معبود میگردد.

در آیات دیگر خداوند هم به مالک توصیف شده هم به ملک، ملک (پادشاه) متصرف در اداره کشور است، مالک (دارا) هر گونه تصرفى نسبت بآنچه دارد میتواند، و هر چه قدرت تصرف بیشتر باشد مالکیت بیشتر است، گر چه مالکیت را در دنیا امر قراردادى و اعتبارى مى‏شمرند ولى ریشه آن همان قدرت تصرف در موجودات قابل تصرف است، بدینجهت چون ما نه قدرت تصرف و تدبیر در قوا و اعضاء خود داریم و نه احاطه علمى بآنها، مالک آن نیستیم، آنچه قدرت تصرف در آن داریم
همان افعال و آثار فعل است که از مبدء اختیار و اراده است، پس مالکیت بحق اختیار در تصرف است که منشأ آن علم و قدرت نسبت بملک مى‏باشد

کلمه «رحمن» به معناى مبالغه و شدّت در رحمت و گستردگى آن است. از کاربرد دو صفت «رحمن» و «رحیم» در قرآن، استفاده مى‏شود که رحمانیّت درباره همه‏ى مخلوقات و رحیم بودن، مربوط به انسان و موجودات مکلّف است.
خداوند رحمت را بر خود واجب کرده است، «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» «2» و رحمت او بر همه چیز سایه گسترده است، «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ» «3» همچنین پیامبر و کتاب او مایه رحمتند، «رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ» «1» آفرینش و پرورش او بر اساس رحمت است و اگر عقوبت نیز مى‏دهد از روى لطف است. بخشیدن گناهان و قبول توبه‏ى بندگان و عیب‏پوشى از آنان و دادن فرصت براى جبران اشتباهات، همه مظاهر رحمت و مهربانى اوست.

لام «الحمد» براى تعریف جنس یا استغراق «1» آمده است. به هر حال کلام براى «حصر» است و افاده حصر بنا بر اینکه لام براى استغراق باشد واضح است. ولى اگر لام، جنس باشد حصر آن از حرف لام اللّه، استفاده مى‏شود زیرا که لام (ل) براى اختصاص است.
حمد به معنى «ما یحمد علیه» (آنچه مورد حمد واقع مى‏شود) است. در اینصورت باز هم حصر صحیح است. با وجود اینکه صفات کمال، در غیر خداى تعالى هم به ظاهر دیده مى‏شود زیرا حقیقة متعلق به حقّ است و اتّصاف غیر به آن صفات از جهت مظهریت آن غیر براى آن صفات مى‏باشد نه از جهت آن باشد که آن صفات از خود آن غیر است

و اما امّ الکتاب از بهر آن خوانند که مادر همه قرآن این سورة است و همه قرآن ازین سورة گشاده شود و از این شکافد، و پیشتر از همه قرآن اینست
پس الحمد للَّه شکر کردن است خداى را عز و جل بر آفریدن تو و تن درستى دادن ترا «1» و از امة محمد کردن که او خاتم الانبیاء است، و خداى عزّ و جلّ این جهان و آن جهان از بهر او آفرید. و دیگر شکر آنست که چون ترا پدید آورد بآخر زمان پدید آورد که نزدیک رستخیز باشد و مر پیغامبر را و یاران او را هیچ ندیده‏اى و بدین سیاهى که نبشته‏اند همى کارکنى و بدان بگروى و ایمان دهى