وَمِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِى الصَّدَقاِت

و از این نفاقگرایان کسانى هستند که در تقسیم غنایم و صدقات بر تو اى پیامبر عیب مى گیرند.

فَاِنْ اُعْطُوا مِنْها رَضُوا

اگر به آنان سهم و بهره اى طبق دلخواهشان داده شود و به منافع انحصارى خود برسند شادمان و خشنود مى گردند و تو را عدالت گستر و عدالت پیشه مى خوانند.

وَاِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْهآ اِذا هُمْ یَسْخَطُونَ.

امّا اگر چیزى به آنان داده نشود و از غنایم و صدقات آن گونه که خود مى خواهند بهره ور نگردند خشمگین مى شوند و کار تو را عادلانه ارزیابى نمى کنند.

به باور «ابن عباس» واژه «مغارات» به مفهوم غارهایى در کوه مى باشد، و به به باور «عطا» سرداب ها و خانه هاى زیر زمینى است.

واژه «مُدّخلاً» نیز از دیدگاه «ضحّاک» به مفهوم راه ها وتونل هاى زیر زمینى است که بدان پناه مى برند؛ و از دیدگاه «ابن زید» به مفهوم لانه اى بسان لانه موش است.

حضرت باقرعلیه السلام آن را به تونل ها و شکاف هاى زیر زمینى معنى کرده، و ابن عباس نیز این مفهوم را برگزیده است. امّا به نظر «حسن» این واژه به مفهوم گام سپردن در راهى بر خلاف راه و رسم پیامبر خداست.

با این بیان، تفسیر آیه این گونه است: آنان چنان هستند که اگر پناهگاه و دژى بیابند و یا به غارهایى در کوه ها و یا به سرداب هاى زیر زمینى دسترسى پیدا کنند یا بتوانند به راه ها و گذرگاه هایى که در زیر زمین براى ورود به مخفیگاه ها مى زنند، و یا به لانه اى بسان لانه موش راه یابند، بسرعت به سوى آن مى شتابند و باروى گرداندن از شما بدان روى مى آورند.

گفتنى است که «لولّوا الیه» را، پاره اى به مفهوم «بدان روى مى آورند» معنى کرده اند، و پاره اى به «از شماروى مى گردانند و به سوى آن مى روند».

کوتاه سخن این که: آنان از پلیدى باطن و زشتى درون و نهاد و آفت حرص و آزى که براى آشکار ساختن نفاق و کفر درون خود دارند، چنانند که اگر یکى از این غارها و پناهگاه هایى را که بدانها اشاره رفت بیابند بدان پناه مى برند تا درون آلوده خود را روکنند و از تو و راه و رسم عادلانه تو اى پیامبر خدا روى بگردانند.

پرتوى از آیات هفده خصلت نکوهیده در چهلمین آیه این سوره مبارکه قرآن شریف همه حق طلبان و شایسته کرداران و اصلاحگران را به تلاش و جهاد در راه حق و فضیلت، و سازندگى و برازندگى درهمه صحنه ها و میدان ها فرا مى خواند، امّا در ادامه آن به ترسیم نشانه ها و خصلت هاى نکوهیده دوچهرگان و مسلمانان دروغین مى پردازد، تا در راستاى هدف هاى بلند تربیتى و انسانى خویش، از سویى گرفتاران آفت دورویى و بى هویتى و آلوده شدگان به این خصلت هاى نکوهیده را که دین را نیز ابزار دنیا مى سازند به خود آورد و بیدار سازد و آنان را براى رهایى خویش برانگیزد، و از دگر سو مردم با ایمان و درست اندیش را از این آفت هاى زندگى هشدار دهد تا بدین وسیله فرد و خانواده، شهر و دیار، جامعه و تمدن و دنیایى پیراسته از این خارها و آفت ها و آراسته به ارزش هاى والاى انسانى پدیدآورد.

در این آیات به این خصلت هاى نکوهیده به عنوان نشانه هاى نفاق و دورویى اشاره رفته، و به همگان در این مورد هشدار داده مى شود:

1 - آزمندى.

2 - تن پرورى.

3 - فرصت طلبى.(189)

4 - باورنداشتن روز رستاخیز وکیفر و پاداش عملکردها(190)

5 - بى هدفى و حیرت زدگى و سرگردانى (191).

6 - تبهکارى(192).

7 - فتنه جویى و فتنه انگیزى در میان مردم(193)

8 - سخن چینى و جاسوسى(194).

9 - تحریف حقایق و وارونه نشان دادن واقعیت ها(195)

10 - بهانه جویى هاى رسوا(196)

11 - ریاکارى وتظاهر در انفاق.

12 - نماز بى شور و شعور(197).

13 - ترس ودلهره هماره درونى و عدم احساس امنیت روانى.(198)

14 - فزون خواهى وامتیاز طلبى سیرى ناپذیر.(199)

15 - عیبجویى و بد اندیشى و بد زبانى.(200)

16 - دجّالگرى و فریبکارى براى فریب افکار عمومى(201)

17 - و دیگر احساس رنج و ناراحتى از پیشرفت خوبان و خوبیها و احساس شادمانى از رنج آنان.(202) (203)

وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ اِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ ما هُمْ مِنْکُمْ

این نفاقگرایان به خدا سوگند یاد مى کنند که از شما مردم با ایمان هستند، امّا به خدا ایمان ندارند و از شما توحید گرایان نیستند.

وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ.

بلکه آنان گروهى ترسو و بى هویت هستند که از به خطر افتادن جان و مال و آزادى و امنیت و امکانات خویش به خاطر بد اندیشى و زشتکارى هاى شان مى ترسند و تظاهر و فریبکارى را پیشه مى سازند.

وا ماندگان از جهاد و تخلّف کنندگان از پیکار تبوک، به خاطر خوددارى از حرکت با پیامبر و دورى از آن حضرت شادمان شدند.

به باور برخى منظور این است که آنان از مخالفت با پیامبر شادمان گشتند.

وَ کَرِهُوا اَنْ یُجاهِدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فى سَبیلِ اللَّهِ

و از این افتخار بزرگ که به وسیله داراییها وجانهاى خویش در راه خدا جهاد نمایند، کراهت داشتند.

وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِى الْحَرِّ

آنان به نرفتن به میدان جهاد بسنده نکردند، بلکه به منظور باز داشتن مردم مسلمان از جهاد و دفاع، به وسوسه ها و بازیگرى ها دست یازیدند و گفتند: در این گرماى سوزان و هواى طاقت فرسا با این شتاب از شهر و دیار خویش بیرون نروید.

پاره اى بر آنند که طرف گفتگوى آنان همفکران و همدلان خودشان بودند، و آن تیره بختان بدان جهت که در راه خشنودى خدا و انجام فرمان او گامى بر ندارند و تلاشى نکنند و از هر رنج و مشکلى آسوده باشند با این بافته هاى بى اساس و میان تهى وجدانهاى خویشتن را فریب مى دادند و با هم گفتگو مى کردند.

قُلْ نارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرّاً لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ

اى پیامبر! به آنان بگو: آتش شعله ورى که در دوزخ به خاطر این تخلّف از جهاد و دفاع از حق براى آنان مقرر گردیده، از این حرارت و گرما سوزاننده تر است، اگر مى فهمیدند. آرى، اگر آنان مى فهمیدند و مقررات و قوانین خدا و نویدها و هشدارهاى او را در مى یافتند بهتر آن بود که از آتش دوزخ پروا کنند و نه از گرماى تابستان، چرا که این حرارت در برابر آتش دوزخ بسان صفر در برابر بى نهایت است.

اَلَّذینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعینَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ فِى الصَّدَقاتِ وَ الَّذینَ لا یَجِدُونَ اِلاَّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ
آن کسانى که بر ایمان آوردگان نیکو کردار در پرداخت صدقات واجب و مستحبّ عیب مى گیرند و به آنان بدان دلیل که افزون بر پرداخت حقوق مالى واجب خویش به طور استحبابى نیز انفاق مى کنند طعنه مى زنند، و از سوى دیگر به ایمان آوردگان تهیدستى که با ایثار و فداکارى، به اندازه توان و امکانات ناچیز خویش در راه خدا انفاق مى نمایند، خرده مى گیرند و آنان را به خاطر اندک بودن انفاقشان در ظاهر، تحقیر مى نمایند و هر دو گروه را به باد تمسخر مى گیرند، خدا آنان را به کیفر کارشان آنگاه که به سوى دوزخ روان مى گردند به باد تمسخر خواهد گرفت.
مفسّران در این مورد آورده اند که: «عبد الرحمن بن عوف» به حضور پیامبر گرامى شرفیاب گردید و کیسه اى آکنده از درهم در راه خدا انفاق کرد، تا آن حضرت به گونه اى که مصلحت مى داند هزینه کند. در همان حال «عقبه حارثى» وارد شد و با تقدیم سه کیلو خرما گفت: اى پیامبر خدا، پس انداز امروز من همین است که در راه خدا انفاق مى کنم و همین اندازه نیز براى مصرف خانه و خاندان خود نهاده ام. و نیز «زید بن اسلم» آمد و با وجود عدم امکانات مالى، تا سر حدّ توان انفاق کرد...
در اینجا بود که پاره اى از سرکردگان نفاق همچون «معتب» و «عبدالله» گفتند: عبدالرّحمن مرد ریاکارى است که دوست داردنام خود را سر زبانها بیندازد؛ به همین جهت کیسه اى آکنده از زر انفاق مى کند، و اینان هم که سه یا دو کیلو خرما آورده اند بایدبدانند که خدا به این انفاق ناچیز نیازى ندارد. و بدین سان برخى را به ریاکارى متهم مى کردند و به برخى طعنه مى زدند که چرا صدقه و انفاقش اندک است؛ و هیچ کس از زبان عیبجو و خصلت نکوهیده و بهانه تراشى آنان در امان نبود؛ به همین دلیل این آیات فرود آمد و به آنان هشدار داده شد.
وَ لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ
و عذابى دردناک خواهند داشت.

آیا این نفاقگرایان نمى دانستند که خدا آنچه را اینان در دل هاى خود نهان مى کنند و آنچه را در میان خود با راز و رمز مبادله مى نمایند مى داند؟!
این فراز از آیه، به صورت پرسش است، امّا منظور سرزنش آنان است و روشنگرى مى کند که اینان اگر ایمان داشتند و خدا را مى شناختند مى بایست این حقیقت را بدانند.
وَ انَّ اللَّهَ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ
و مى بایست بدانند که خدا داناى رازهاى نهان است و چیزى بر او پوشیده و پنهان نمى ماند.

فَاَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فى قُلُوبِهِمْ
در تفسیر این فراز دو نظر است:
1 - به باور «حسن» منظور این است که این بخل و پیمان شکنى و سرباز زدن از مقررات خدا، ثمره شومش این بود که آفت نفاق در دل هاى آنان نفوذ کرد و در آنجا پایدار گردید.
2 - امّا به باور «مجاهد» منظور این است که به خاطر این پیمان شکنى و سرپیچى از مقررات، خدا آنان را از توبه و بازگشت به حق محروم ساخت؛ درست همان گونه که شیطان به این فاجعه گرفتار آمد و کیفر شد.
با این بیان آفریدگار هستى از آینده تیره و تار آنان خبر داده وروشنگرى مى کند که آنان روى توبه به سوى خدا نمى آورند، همان گونه که خدا از آینده سیاه شیطان و حق ستیزى پایدار او خبر داد؛ چراکه ثمره آن همه فریبکارى و گناه این بود که خدا قدرت توبه را از او گرفت.
اِلى یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ
و تا روزى که کیفر بخل و پیمان شکنى خود را دیدار کنند، همچنان آفت نفاق در دل هایشان خواهد بود.
گفتنى است که منظور از دیدار بخل که «ضمیر» به آن باز مى گردد، کیفر بخل است؛ درست بسان این آیه شریفه که مى فرماید: مثل الّذین کفروا بربّهم اعمالهم کرمادٍ اشتدّت به الریح فى یوم عاصفٍ...(226)
وصف آن کسانى که به پروردگارشان کفر ورزیدند، کارهایشان به خاکسترى مى ماند که بادى تند در روزى طوفانى بر آن بوزد...
امّا بنا بر دیدگاه دوّم که فاعلِ «اعقب» خدا باشد، ضمیر در «یلقونه» نیز به خدا باز مى گردد و منظور دیدار خداست و مفهوم آیه این است که این بخل و پیمان شکنى آنان ثمره شومش این شد که خدا آفت نفاق را در دل هاى آنان - تا روزى که او را دیدار کنند - وانهاد.
در این آیه شریفه آفریدگار هستى از سر نوشت شوم نفاقگرایان پرده بر مى دارد و خبر مى دهد که آنان موفّق به توبه نمى شوند و در حال کفر درونى خواهند مرد؛ و تاریخ نشانگر این حقیقت است که چنین هم شد؛ و این یکى از دلایل صداقت پیامبر و از معجزات اوست که از آینده دور و نزدیک خبر مى داد.
بِما اَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ.
این کیفر بدو گرفتار آمدن آنان به آفت نفاق و پیامدهاى آن بدان سبب بود که آنان با خدا خلف وعده نمودند و در زندگى دروغ مى گفتند.

امّا هنگامى که خدا از فزون بخشى و مهر خود همان چیزهایى را که مى خواستند به آنها ارزانى داشت، و ثروت و امکاناتى را که آرزو مى کردند روزیشان نمود، بخل ورزیدند و از وفاى به عهد خویش خود دارى کردند و اعراض کنان از حق روى برتافتند و از دین و آیین حق بیرون رفتند.

و از نفاق گرایان کسانى هستند که با خدا پیمان مى بندند که اگر از فزون بخشى خویش نعمت و امکاناتى به ما ارزانى دارد به بینوایان انفاق مى کنیم و به خاطر انفاق به محرومان و رسیدگى به بینوایان و پیوند با نزدیکان و مواسات با نیازمندان از شایستگان خواهیم شد.(225)

یا اَیُّهَا النَّبِىُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقینَ
هان اى پیامبر! با کفرگرایان و نفاقگرایان تجاوز کار به پیکار برخیز.
چگونه؟
در مورد این که جهاد بامنافقان باید به چه صورت انجام گیرد دیدگاه ها متفاوت است:
1 - به باور «جبایى» منظور از پیکار و جهاد بر ضد نفاقگرایان، روشنگرى و پند و اندرز و هشدار و تهدید به وسیله زبان است.
2- امّا به باور برخى منظور مقررات کیفرى اسلام و اجراى حدود در مورد آنان مى باشد.
3 - از دیدگاه «ابن مسعود» جهاد بانفاقگرایان بر سه نوع است و به تناسب رفتار و کردار آنان باید با آنها برخورد نمود:
الف: نخست جهاد بادست، بدین معنى که باید با قدرت عدالت و منطق صحیح آنان را از گناه و بیداد باز داشت.
ب : واگر مرحله نخست ممکن نبود، با زبان گویا و هشدار رسا باید مردم را به ارزش ها فراخواند و از ضد ارزش ها باز داشت.
ج : و اگر آن هم ممکن نبود، با دل و قلب.
د : و اگر به این صورت نیز میسر نبود، بااشاره و رو به رو شدن با آنان با چهره گرفته.(222)
از امامان راستین آورده اند که آیه مبارکه را به این صورت قرائت و معنى کرده اند که: اى پیامبر! به وسیله منافقان با کفرگرایان پیکار نما؛ یا اَیُّهَا النَّبِىُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ بِالْمُنافِقینَ ...
گفتنى است که این معنى بدان دلیل است که پیامبر با آنان به جنگ مسلحانه برنمى خاست بلکه به هرصورتى که ممکن بود با آنان مدارا مى نمود و رضایت آنان را با اندرز و ارشاد و موعظه جلب مى کرد؛ چرا که آنان نه تنها تظاهر به کفر نمى کردند، که با شور و حرارت خود را با ایمان و مسلمان قلمداد مى نمودند، و آگاهى خدا و پیامبر به کفر باطنى آنان، باعث سلب امنیّت آنان نمى گردید.
وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْویهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ
و با آنان به درشتى سخن بگو و مدارا و نرمش راواگذار، و هشدار ده که جایگاه هردو گروه دوزخ است، و آنجا و آن سرنوشت به راستى بدجایگاه و بد سرنوشتى است.