تفسیر پیمان فطرت و خرد در آیات پیش، از پیمان‏هایى که در کتاب هاى آسمانى است سخن رفت، اینک به منظور جمع میان دلایل نقلى و عقلى و اقامه دلیل و برهان، به ترسیم پیمان‏هاى فطرى و عقلى پرداخته و مى ‏فرماید:
وَاِذْاَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنى‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَاَشْهَدَهُمْ عَلى‏ اَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنآ
هان اى پیامبر، به آنان بگو: به یاد آورید آن گاه را که خدا از پشت و صلب فرزندان آدم نسل و تبار آنان را برآورد و آنان را برخودشان گواه گرفت و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟
آنان گفتند: چرا! تو پروردگار پرمهر و فرزانه ماهستى؟

چگونگى این پیمان‏
دیدگاه دانشمندان مسلمان درباره مفهوم این آیه شریفه و چگونگى این پرسش و پاسخ و این پیمان و گواهى خواستن، متفاوت است.
الف : به باور گروهى از مفسّران، خداى توانا نسل انسان را به صورت ذرّات و ژن‏هاى ناچیزى از صلب آدم بیرون آورد و آنها را به آدم ارائه فرمود و گفت: هان اى آدم من بر آنم که از نسل تو پیمان بگیرم که تنها مرا بپرستند و برایم همتا و نظیر نگیرند و رزق و روزى خود را از من بخواهند. آن گاه به آن ژن‏ها و ذرّات ناچیز فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ آنها همگى پاسخ دادند چرا، ماگواهى مى‏دهیم که تو آفریدگار وپروردگار ما هستى. و او به فرشتگان فرمود: شماگواه باشید. و آنان گفتند: ما گواه این حقیقت خواهیم بود.
برخى از این گروه بر این باورند که آفریدگار هستى به آن ذرّات و ژن‏ها نعمت خرد و فهم ارزانى داشت، به گونه‏اى که سخن خدا را شنیدند و پیام او را دریافتند؛ و آنگاه آنان را به صلب آدم باز گردانید ؛ و در آنجا بودند تا به تدریج به نسل‏هاى بعد انتقال یافتند و به دنیا آمده و مى‏آیند. کسانى که بر توحید گرایى فطرى پایدار بمانند و اسلام را راه زندگى قرار دهند، به همان فطرت پاک نخستین هستند و توحید گرا مى‏باشند امّا کسانى که کفر ورزند، از آن پیمان فطرى انحراف جسته‏اند.
این دیدگاه را روایاتى نیز تأیید مى‏کند، امّا این روایات از نظر علمى و فنّى چندان مورد اعتماد نیستند.

ارزیابى این دیدگاه به باور پژوهشگران این دیدگاه با ظاهر آیه شریفه هماهنگى و سازش ندارد، چرا که:
1 - آیه شریفه نشانگر آن است که خدا نسل فرزندان آدم را از صلب و پشت خود آنان برگرفت و نه از پشت حضرت آدم‏علیه السلام.
2 - آیه مبارکه نشانگر آن است که هدف از این پیمان آن بود که آنان بهانه و عذرى نیاورند و نگویند ما دچار غفلت و بى‏خبرى شدیم و پیمان فطرت را از یادبردیم و بر راه و رسم شرک آلود پدرانمان گام سپردیم.
از این بیان چنین دریافت مى‏گردد که آنان پدرانى شرک گرا داشته‏اند، و این بادیدگاه مورد بحث که مى‏گوید آنان را از صلب آدم گرفت تناسب ندارد.
3 - افزون بر آنچه آمد، نسل و تبارى که از صلب آدم بیرون آورده شد، اگر خردمند و هوشمند نبود که نمى‏توانست خداى یکتا را بشناسد و به توحید گرایى و یکتاپرستى روى آورد؛ و اگر خرد و رز و هوشمند بود، نباید این پیمان جاودانه را از یاد ببرد، چرا که پیمان در صورتى درست است که از ذهن انسان پاک نگردد، و فراموش نشود، و ما طبق این دیدگاه باید آن پیمان را به خاطر داشته باشیم، در صورتى که کسى از میلیاردها انسان چنین خاطره‏اى در ذهن خویش ندارد. با این بیان چگونه مى‏توان پذیرفت که همه انسانها پیمانى را آگاهانه و آزادانه بسته و آن را امضا کرده باشند و همگى آن را از ریشه فراموش کنند؟
و این در حالى است که ما با نگرش به قرآن در مورد سراى آخرت، مى‏بینیم که مردم در آنجا خاطرات زندگى دنیا را در ذهن دارند و با هم از زندگى دنیا و گذشته خویش سخن مى‏گویند که یک نمونه آن گفتگوى بهشتیان با دوزخیان است.(45)
4 - و سرانجام این که در صورتى که این دیدگاه را بپذیریم، باید بر این باور باشیم که خدا مردم را در گذشته یک بار به دنیا آورده و مکلّف ساخته و برده است و آنگاه بدون این که چیزى از آن را به یاد داشته باشند، آنان را باردیگر باز گردانیده است تا به آنان پاداش یا کیفر دهد، و چنین تصوّرى ثمره‏اش درست پنداشتن پندار طرفداران تناسخ است.
از «على بن عیسى» آورده‏اند که «ابو بکر ابن اخشید» مى‏گفت: ممکن است اصل این خبر و این مطلب درست باشد، امّا تفسیر و تأویل آیه آن گونه که دیدگاه نخست ترسیم مى‏کند نیست، بلکه هدف آفریدگار هستى از این کار این بود که انسان‏ها را به راه سپاس از نعمت‏ها و اقرار به توحید و یکتایى آفریدگار هستى سوق دهد و بر ایشان روشنگرى نماید که اساس آفرینش بر پایه نیکى و شایستگى و توحید و تقوا نهاده شده است؛ درست همان‏گونه که روایت مى‏فرماید انسانها همه بر توحید گرایى و خدا پرستى زاده شده‏اند.
«ابوهذیل» در کتاب «الحجّة» از حسن بصرى و یارانش آورده است که: نعمت و پاداش شکوهبارى که خدا در بهشت به کودکان خردسال ارزانى مى‏دارد، پاداش ایمان آنان در عالم «ذر» مى‏باشد.
به هر صورت دیدگاه نخست صرف نظر از ایرادها و اشکالهایى که بر آن وارد آمده، نشانگر این نکته است که پیمان مورد بحث یک قرار داد «تشریعى» است که میان انسانهایى آگاه و هوشمند از یک سو و آفریدگار فرزانه هستى از سوى دیگر بسته شده است.
ب : امّا به باور گروهى دیگر از جمله «رمانّى»، «ابو مسلم» و «ابن اخشید» منظور از این پیمان، نه پیمان تشریعى و قرار داد میان آفریدگار هستى و انسانهاى هوشمند و خود آگاه است، بلکه منظور پیمان فطرى و تکوینى است. و آن این گونه است که آفریدگار هستى فرزندان انسان را از صلب پدران به قرارگاه رحم مادران انتقال مى‏دهد و طبق نظام شگرف آفرینش آنها را به تدریج به سوى کمال سوق مى‏دهد و آیات و نشانه‏هاى شگفت انگیز آفرینش و قدرت بى همتاى خود را به آنان مى‏نمایاند و به آنان استعداد و توانایى دریافت دلایل ونشانه‏هاى یکتایى خود را ارزانى مى‏دارند، و بدین وسیله تو گویى از آنان بر یکتایى خودگواهى مى‏طلبد و مى‏پرسد: آیا من آفریدگار و تدبیرگر امور شمانیستم؟ و آنان در عالم استعدادها و تکوین و آفرینش گواهى بر یکتایى و قدرت او مى‏دهند که چرا!
با این بیان، مفهوم گواهى گرفتن آنان این گونه است که آفریدگار هستى، یکتایى خود را از راه آفرینش به آنان فهماند؛ چراکه در دستگاه خرد واندیشه آنان توان و دلایلى قرار داد که مى‏توانند به وسیله آن به یکتایى و بى‏همتایى او استدلال نمایند و در کران تا کران درون و برونشان شگفتیهاى بسیارى پدید آورد تا در پرتو آنها به سوى او راه یابند. آرى، خدا در این مورد برایشان تردید وابهامى باقى نگذاشت و بدین‏سان با این نشانه‏هاى روشن و روشنگر آنان را به یکتایى و قدرت خویش گواه گرفت و به گونه‏اى حقیقت را بر ایشان روشن و آشکار ساخت که گویى آنان زبان به اقرار و اعتراف گشوده و به یکتایى او گواهى داده‏اند، گرچه در حقیقت چنین چیزى نبوده است.
این گونه تعبیر و بیان در قرآن شریف نمونه دارد، از آن جمله این آیه شریفه است که مى‏فرماید: فقال لها و للأَرض ائتیا طوعاً او کرها قالتا أَتینا طائعین(46)
پس خدا به آسمان و زمین فرمود: از روى میل یا اجبار پدید آیید و سر برفرمان گذارید، آن دو گفتند: از روى میل پدید آمده، وسر بر فرمان نهاده‏ایم.
و نیز نظیر این آیه شریفه که مى‏فرماید: شرک گرایان را نرسد در همان حال که به کفرگرایى خویش گواهى مى‏دهند، مسجدهاى خدا را آبادسازند. ما کان للمشرکین أنْ یعمروا مساجد الله شاهدین على انفسهم بالکفر...(47)
روشن است که در مورد نخست، خدا با آسمان و زمین سخن نگفته و آنان هم پاسخ نداده‏اند. و نیز در مورد دوّم مى‏دانیم که کفراگریان با زبان به کفر خویش گواهى نمى‏دادند؛ و هر دو تعبیر بیانگر وصف و حال است نه گفتار بازبان. به بیان دیگر عملکرد آنان به گونه‏اى بر کفرشان گواه بوده است که گویى با زبان گواهى کرده‏اند.
افزون بر آنچه آمد در گفتگوى روز مره مردم نیز به این گونه تعابیر بر مى‏خوریم؛ براى نمونه:
انسان در برابر آفریدگار خویش زبان به سپاس گشوده و مى‏گوید: بار خدایا! اعضا و اندام ها و کران تاکران وجودم بر مهرو نعمت‏هاى بى‏کران تو گواهى مى‏دهند و سپاس مى‏گزارند.
یا پاره‏اى از سخنوران نامدار در سخنان خویش مى‏گویند:
سَلِ الأَرض مَن شق انهارک؟ و غرس اشجارک؟ و اینع ثمارک؟ فان لم تجبک حواراً اجابتک اعتباراً.
هان، از زمین خدا بپرس که چه کسى جویبارهایت را گشوده؟
درختان سرسبز و پرطراوتت را نشانده؟
و میوه ‏هاى رنگارنگ و تماشایى‏ات را رسانده است؟
آرى، از زمین بپرس و بدان که اگر با زبان نتواند با تو سخن گوید و پاسخ دهد، به زبان حال پاسخ تو را خواهد داد و با نشان دادن آثار تمدّن‏ها و درس هاى عبرت، به تو رهنمود خواهد داد.
و از این تعابیر و از این نمونه‏ها در نثر و شعر عرب بسیار است.
ج : از دیدگاه برخى از جمله «قاضى» و «جبایى» منظور این است که خداگروهى از فرزندان آدم را آفرید وبه آنان خرد و اندیشه ارزانى داشت و آنگاه به وسیله فرستادگان خود از آنان بریکتایى و بى‏همتایى خود اقرار گرفت و آنان نیز به بندگى و فرمانبردارى از آفریدگار خویش اقرار کردند تا در روز رستاخیز نگویند: دچار غفلت شده یا پدرانشان شرک گرا بودند واینان از پى آنان گام سپرده‏اند.
بدین سان به نظر مى‏رسد که خدا مى‏خواهد این نکته را روشن سازد که او بخشاینده و آمرزنده است و از روى بخشایشگرى کسانى را که عذر داشته باشند کیفر نمى‏دهد.
با این بیان، این رویداد مربوط به گروهى از فرزندان انسان است، نه همه آنان، و از آیه چنین دریافت مى‏گردد که مردم با ایمان در میان این گروه نیستند؛ چرا که آیه نشانگر آن است که این گروه پدرانشان شرک گرا بوده‏اند. افزون بر آن، فرزندان صلبى و بى‏واسطه آدم از صلبِ نسل او گرفته نشده است.
«زهرى» از پاره‏اى آورده است که جمله «شهدنا»، (گواهى دادیم) از زبان فرشتگان است و منظور آیه این است که: ما گواهى دادیم تا شما فرزندان انسان در روز رستاخیز نگویید که ما از این پیمان فطرى بى‏خبربودیم...، امّا این مطلب، هم باظاهر آیه ناسازگار است و هم با دیدگاه مفسّران؛ زیرا منظور آیه شریفه این است که فرزندان انسان گفتند که ما گواهى دادیم و نه فرشتگان؛و در آیه نام و نشانى از فرشتگان نیست. به هرحال تنها بحث در آیه شریفه این است که فرزندان آدم چگونه گواهى دادند و گرنه اصل بحث روشن و گویاست.
اَنْ تَقولُوا یَوْمَ الْقِیمَةِ اِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ‏
و براى این که در روز رستاخیز هنگامى که گرفتار کیفر مى‏شوید، نگویید: ما از این پیمان فطرت بى‏خبر بودیم و خردمان کامل نشده بود که درباره آن بیندیشیم.

فرجام بیداد گرى و خود کامگى پس از نمایش نمونه‏ هایى از بهانه جویى‏ ها و حق ستیزى‏ ها و بیداگرى‏ ها و پیمان شکنى‏ هاى فرعونیان، وکیفرها و بلاها و گرفتارى‏ هاى هشدار دهنده و بیدار کننده و پیاپى و رنگارنگى که بر آنان فرود آمد، اینک در این آیه شریفه به فرجام سیاه آنان اشاره دارد که به امواج آبها سپرده شدند و آفریدگار هستى قدرت و امکانات آنان را به بنى اسرائیل واگذار کرد.
وَاَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْاَرْضِ وَمَغارِبَها الَّتى‏ بارَکْنا فیها
و فرزندان اسرائیل را که بر اثر بیدادگرى و حق کشى فرعونیان به ناتوانى و ذلّت کشیده شده بودند، قدرت بخشیدیم، و پس از نابودى فرعون و نظام گورستانى او، سراسر قلمرو قدرت وى و سرزمین‏هایى که در آنها با جارى ساختن چشمه‏ سارها و جویبارها و پدید آوردن مزارع سرسبز و بوستان‏هاى پرمیوه برکت‏ نهاده بودیم، همه را در اختیار آنان قرار دادیم.
«حسن» مى‏ گوید: قلمرو کشور پهناور فرعون، مصر و شام را شامل مى‏ شد؛ امّا «قتاده» مى‏ گوید: خاور و باختر شام را شامل مى‏ شد.
از دیدگاه «جبایى» او بر سرزمین مصر حکومت مى‏ کرد؛ و از دیدگاه «زجاج»، داود و سلیمان از بنى اسرائیل بودند و بر سراسر قلمرو قدرت فرعون حکومت کردند.
وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنى‏ عَلى‏ بَنى‏ اِسْرآئیلَ بِما صَبَرُوا
و به پاس شکیبایى و پایدارى بنى اسرائیل در ایستادگى در برابر فشار فرعون، وعده نیکو و نوید خوشى که پروردگارت به آنان داده بود تحقّق یافت، و سرانجام دشمن تجاوز کارشان نابود گردید و اینان بر سرزمین او تسلّط یافتند.
گفتنى است که وفاى به عهد و پیمان بدان دلیل که همراه با ارزانى داشتن نعمت است، به منزله کمال و تمام سخن است. پاره‏اى بر آنند که منظور از «کلمه حسنى» یا وعده نیک خدا، این آیه شریفه است که مى‏فرماید: «ونرید اَن نمنّ على الّذین استضعفوا فى الأرض...»(21)
و بر آن شدیم که بر کسانى که در آن سرزمین به ناتوانى کشیده شده بودند منت نهاده و آنان را پیشوایان مردم گردانیم و وارث زمین و زمانشان سازیم.
«حسن» مى‏گوید همه کلمات خدا نیکوست؛ چرا که در کران تا کران آنها به کارهاى شایسته فرمان داده و به انجام دهندگان پراخلاص وعده بهشت و نعمت‏هاى آن را مى‏دهد.
آرى، آیه شریفه روشن مى‏سازد که بنى اسرائیل بدان دلیل در خور این نعمت و پاداش شدند و بدان جهت لطف و مهر خدا بر آنان فرود آمد که در برابر استبداد فرعون به دستور موسى پایدارى ورزیدند و تا پیروزى و سرفرازى از پاى ننشستند.
وَدَمَّرْنا ماکانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَما کانُوا یَعْرِشُونَ‏
و ما خانه‏ها و کاخهاى فرعون و فرعونیان و باغها و بوستان‏هاى پردار و درخت آنان و آنچه را ساخته و بر افراشته بودند، - و به باور «ابن عباس» سقف خانه‏هایشان - همه را ویران ساخیتم.

فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَاَغْرَقْنا هُمْ فِى الْیَمِّ بِاَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِایاتِنا وَکانُوا عَنْها غافِلینَ.
و ما بر اثر کردار و رفتار ناپسند و ظالمانه‏ اى که داشتند از آنان انتقام گرفتیم، و همه را به دریا ریختیم و غرق ساختیم؛ چرا که آنان آیات و نشانه‏هاى قدرت ما را دروغ مى ‏شمردند و رسالت موسى را گواهى نمى ‏کردند و از آنها غافل بودند.
به باور برخى منظور این است که: این عذاب هنگامى بر آنان فرود آمد که درغفلت و بى خبرى بودند؛ امّا به باور برخى دیگر منظور این است که: عملکرد زشت و غافلانه آنان باعث فرود عذاب گردید.

فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ اِلى‏ اَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ اِذاهُمْ یَنْکُثُونَ‏
منظور از واژه «اجل» در آیه، سرآمد و سررسید و مدتى بود که خدا بر آنان مقرّر فرموده بود. با این بیان تفسیر آیه این است: هنگامى که مدت مقرّر فرارسید و عذاب را برداشتیم، به ناگاه پیمان شکنى کردند.

وَلَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمْ الرِّجْزُ قالُوا یامُوسى‏ ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ‏
و هنگامى که بلا و عذاب بر آنان فرود مى‏آمد، نزد موسى مى‏شتافتند و مى ‏گفتند: پروردگارت را به پیمان و عهدى که نزد تو دارد و دعایت را مى‏پذیرد بخوان و نجات ما را تقاضا کن تا ایمان آوریم.
به باور «قتاده» و «مجاهد» منظور عذابى است که به وسیله طوفان دامانشان را گرفت.
از حضرت صادق‏علیه السلام آورده‏ اند که بر آنان بلاى نابود کننده‏اى به صورت برف سرخ وخونرنگ بارید، و آنان که این بلا را تا آن روز ندیده بودند، هنگامى که دامنگیرشان شد، نزد موسى آمدند و تعهّد اخلاقى سپردند که اگر خدا آنان را نجات بخشد ایمان خواهند آورند.
برخى مى‏گویند: منظور این است که هان اى موسى! خدا را به آن عهدى که داریم و اگر ایمان بیاوریم بلا را برطرف مى‏سازد، براى نجات ما بخوان. و «ابو مسلم» مى‏گوید: خدا را به عهد رسالت بخوان. با این بیان «باء» براى سوگند آمده و منظور این است که: به شکوه و حرمت آن رسالتى که خدا به تو داده است که اگر دعا کنى ما را نجات مى‏دهد، او را بخوان.
لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنى‏ اِسْرآئیلَ.
آرى، اگر عذاب را از ما دور سازى، به رسالت تو ایمان آورده و فرزندان اسرائیل را نیز از بند اسارت رها ساخته و به همراه تو مى‏ فرستیم.

فَاَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ‏
پس ما نیز به کیفر کردارشان طوفان را بر آنان فرستادیم.
در مورد مفهوم «طوفان» دیدگاه‏ها متفاوت است:
1 - به باور «ابن عباس» منظور از آن، سیلاب ویرانگرى است که خانه‏ها را ویران مى‏سازد.
2 - امّا به باور «مجاهد» و «عطا» منظور مرگ ناگهانى و همگانى است.
3 - از دیدگاه «وهب» منظور از طوفان به لغت و فرهنگ مردم یمن، طاعونى است که شب هنگام بر فرعونیان فرود آمد و انسان و حیوانى از آنان نجات نیافت.
4 - وازدیدگاه «ابوقلاّبه»، آبله مى‏باشد، و فرعونیان نخستین قومى بودند که گرفتار این بیمارى مرگبار شدند، و این بلا پس از آن بر روى زمین ماند.
5 - و «ابو ظبیان» از «ابن عباس» آورده است که: منظور عذابى است که به فرمان خدا آنان را به محاصره درآورد و نابود ساخت؛ درست همان‏گونه که در آیه دیگرى در مورد چنین بلاهایى مى‏فرماید: فَطافَ عَلَیْها طآئِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَهُمْ نآئِمُونَ(20)
پس در حالى که آنان غنوده بودند، بلایى از سوى پروردگارت بر آن بوستان به گردش درآمد و آن را نابود ساخت.
وَالْجَرادَ
این واژه به مفهوم ملخ مى‏باشد و منظور این است که پس از بلاى طوفان، بر آنان ملخ را فرستادیم.
وَالْقُمَّل‏
در مورد این واژه نیز بحث است:
1 - به باور گروهى، از جمله «ابن عباس»، «مجاهد»، «کلبى» و«قتاده» منظور ملخ‏هاى کوچکى است که پر و بال ندارند؛ و منظور از «جراد» ملخ‏هاى بال‏دار است.
2 - امّا به باور «عکرمه» منظور بچه ملخ ماده مى‏باشد.
3 - از دیدگاه برخى منظور حشره‏اى است که به آن کیک مى‏گویند.
4 - امّا از دیدگاه گروهى از جمله «سعید بن جبیر» این واژه به مفهوم حشرات سیاه رنگ و ریزى است که براى زندگى انسان‏ها خطر ناکند.
5 - و پاره‏اى نیز آن را به مفهوم کرم گیاه خوارى گرفته‏اند که از ساقه گیاه و گندم بیرون مى‏آید.
وَالضَّفادِعَ وَالدَّمَ آیاتٍ مُفَصَّلاتٍ‏
«مجاهد» مى‏گوید: منظور این است که فرستاده شدن طوفان، ملخ، کرم گیاه‏خوار، قورباغه و خون، هر کدام به تنهایى معجزه آشکار و دلیل روشنى بودند که موسى از خدا خواست و خدا نیز براى کیفر آنان و بیدار و هشیار ساختنشان همه را پدید آورد و نشان داد. امّا برخى بر آنند که منظور از واژه «مفصلات» این است که این دلایل و معجزه‏ها هر کدام از یکدیگر جدا و به تنهایى دلیل روشنى بودند که ارائه شد.
فَاسْتَکْبَرُوا وَکانُوا قَوْماً مُجْرِمینَ‏
و آنان از پذیرش حق و ایمان آوردن به خدا و پیامبرش سرباز زدند و تکبر ورزیدند و مردمى بیدادگر و گناهکار بودند.

در ادامه داستان قرآن روشنگرى مى‏کند که آنان در ادامه بهانه‏جویى و حق‏ستیزى خود گفتند: هان اى موسى! تو هرگونه پدیده شگرف ومعجزه آشکارى بیاورى تا به وسیله آن ما را افسون و شیفته خود کنى تا از دین و آیین رسمى و دولتى دست کشیده و به تو ایمان آوریم ما به تو ایمان نخواهیم آورد.
وَقالُوا مَهْما تَأْتِنا بِه‏ مِنْ ایَةٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنین‏
بدین سان فرعونیان نشان مى‏د هند که در راه کفر و بیداد پافشارى مى ‏کنند و همه دلایل و معجزه‏ها را نادیده مى ‏انگارند و در برابر حق و عدالت سر فرود نمى ‏آورند.

فَاِذا جآءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِه‏
فرعونیان هرگاه به نیکى و نعمت بسیار مى ‏رسیدند، مى‏ گفتند: این نعمت‏ها و برکت‏هاى فراوان به خاطر زیبندگى خود ماست و بدین سان پدیدآورنده نعمت‏ها را به یاد نمى‏آوردند و سپاسش نمى ‏گفتند.
وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسى‏ وَمَنْ مَعَهُ‏
به باور گروهى از جمله «حسن» منظور این است که فرعونیان اگر دستخوش قحطى و گرسنگى مى ‏شدند، آن را از شومى موسى و یارانش قلمداد مى‏کردند و مى‏گفتند: این گرفتاریها به خاطر وجود آنان است و ما پیش از آمدن آنان هر گز چنین گرفتاریها و رنج‏ها ندیده بودیم.
اَلا اِنَّما طآئِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ‏
زجاج مى ‏گوید: منظور این است که: بهوش باشید که نگونسارى و بدبختى واقعى آنان، کیفر دردناک و خفّت‏آورى است که در جهان دیگر دامنگیر آنان خواهد شد، نه آنچه در این جهان بدان گرفتار شده‏اند.
و برخى برآنند که منظور این است که نیکى وبدى ثمره طبیعى عملکرد انسان ها و به دست خداست، و اگر فرعونیان این را درک مى‏کردند خیر و برکت و نعمت و سلامت را از سر چشمه حقیقى آن مى‏خواستند و نه از پندارهاى خرافى خویش. و «حسن» مى ‏گوید: منظور این است که آنچه آنان شوم مى‏پندارند و به فال بد مى‏گیرند، محفوظ است و خدا آنان را در روز رستاخیز به خاطر این بد اندیشى‏ها کیفر خواهد داد.
وَلکِنَ‏اَکْثَرَهُمْ لایَعلَمُونَ‏
امّا بیشتر آنان نمى ‏دانند و نمى‏ اندیشند تا بدانند.

قال ابْنَ اُمَّ اِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونى‏ وَکادُوا یَقْتَلُونَنى‏
هارون گفت: اى پسر مادرم، مردمى که مرا در میان آنان نهادى و رفتى، دست از حمایت من کشیدند و مرا ناتوان ساختند، و بدان دلیل که با گرایش کفر آمیزشان به مخالفت برخاستم، نزدیک بود مرا بکشند.
«حسن» مى ‏گوید: هارون برادر پدر و مادرى موسى بود، امّا بدان دلیل او را فرزند مادر خطاب کرد که عواطف برادرانه او را بیشتر برانگیزد.

و موسى از میان [جامعه و] قوم خود هفتاد مرد را براى [حرکت به سوى ]وعده گاه ما برگزید؛ پس هنگامى که [از موسى تقاضا کردند تا خدا را به آنان بنمایاند، آن جا بود که صاعقه‏اى مرگبار پدید آمد و] زمین لرزه [اى سخت‏] آنان را فراگرفت [و همه را از پا درآورد، موسى‏] گفت: پروردگارا! اگر مى‏خواستى آنان و مرا پیش از این نابود مى‏ساختى؛ آیا ما را به [کیفر ]آنچه سبک مغزان انجام داده‏اند نابود مى‏سازى؟! [آرى ]این [چیزى‏] جز آزمون تو نیست؛ هر که را بخواهى [و در خور آن بدانى‏] به وسیله آن، گمراه مى‏سازى و هر که را بخواهى [و شایسته بدانى ]راه مى‏نمایى؛ [بار خدایا! ]تو سر رشته دار [و سرپرست‏] مایى؛ پس ما را بیامرز و بر ما رحمت آور، و [راستى که‏] تو بهترین آمرزندگانى.