این آیه به افراد بى‏ایمان و بخیل که حال آنها در آیات قبل گذشت مى‏گوید: «خداوند حتى به اندازه سنگینى ذره‏اى ستم نمى‏کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ).

«ذرّه» در اصل به معنى مورچه‏هاى بسیار کوچکى است که به زحمت دیده مى‏شود، ولى تدریجا به هر چیز کوچکى ذرّه گفته شده است، و امروز به «اتم» که کوچکترین جزء اجسام است نیز ذرّه گفته مى‏شود. و از آنجا که «مثقال» به معنى «سنگینى» است، تعبیر «مثقال ذرّة» به معنى سنگینى یک جسم فوق العاده کوچک مى‏باشد.

سپس اضافه مى‏کند، خداوند تنها ستم نمى‏کند، بلکه «اگر کار نیکى انجام شود آن را مضاعف مى‏نماید، و پاداش عظیم از طرف خود در برابر آن مى‏دهد» (وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً).

چرا خداوند ظلم نمى‏کند؟!

از آنجا که ظلم و ستم معمولا یا بر اثر جهل است و یا احتیاج و یا کمبودهاى روانى، کسى که نسبت به همه چیز و همه کس برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 403

عالم و از همه بى‏نیاز و هیچ کمبودى در ذات مقدس او نیست، ظلم کردن در باره او ممکن نیست نه این که نمى‏تواند ظلم کند، بلکه در عین توانایى به خاطر این که حکیم و عالم است از ظلم کردن، خوددارى مى‏نماید.

در این آیه به عنوان اظهار تأسف به حال این عده مى‏فرماید: «چه مى‏شد اگر آنها (از این بیراهه‏ها باز مى‏گشتند و) ایمان به خدا و روز رستاخیز مى‏آوردند و از مواهبى که خداوند در اختیار آنها گذاشته با اخلاص نیت و فکر پاک به بندگان خدا مى‏دادند» و از این راه براى خود کسب سعادت و خوشبختى دنیا و آخرت مى‏کردند (وَ ما ذا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ).

«و در هر حال خداوند از نیات و اعمال آنها باخبر است» و بر طبق آن به آنها جزا و کیفر مى‏دهد» (وَ کانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِیماً).

در این آیه به یکى دیگر از صفات متکبران خود خواه اشاره کرده، مى‏فرماید: «و آنها کسانى هستند که اموال خود را براى نشان دادن به مردم (و کسب شهرت و مقام) انفاق مى‏کنند و ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارند» (وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ).

و از آنجا که هدف آنها جلب رضایت خالق نیست بلکه خدمت به خلق است، دائما در این فکرند که چگونه انفاق کنند تا بیشتر بتوانند از آن بهره‏بردارى به سود خود نموده، و موقعیت خود را تثبیت کنند.

در این آیه صحنه پایان احد را به مسلمانان یادآورى مى‏کند و مى‏فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامى را که به هر طرف پراکنده مى‏شدید و فرار مى‏کردید و هیچ گاه به عقب سر نمى‏کردید که سایر برادران شما در چه حالند در حالى که پیامبر از پشت سر شما را صدا مى‏زد» (إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلى‏ أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْراکُمْ).

فریاد مى‏زد که: «بندگان خدا! به سوى من باز گردید، به سوى من باز گردید، من رسول خدایم».

ولى هیچ یک از شما به سخنان او توجه نداشتید «در این هنگام غم و اندوه یکى پس از دیگرى به سوى شما رو آورد» (فَأَثابَکُمْ غَمًّا بِغَمٍّ).

هجوم سیل غم و اندوه به سوى شما «براى این بود که دیگر به خاطر از دست رفتن غنایم جنگى غمگین نشوید و از جراحاتى که در میدان جنگ در راه پیروزى به شما مى‏رسد نگران نباشید و خداوند از آنچه انجام مى‏دهید آگاه است» (لِکَیْلا تَحْزَنُوا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا ما أَصابَکُمْ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

مسلمانان در آغاز جنگ با اتحاد و شجاعت خاصى جنگیدند، و به زودى پیروز شدند، ولى نافرمانى جمعى از تیراندازان که سنگر خود را رها کردند و به جمع آورى غنایم مشغول شدند سبب شد که ورق برگردد و شکست سختى به لشگر اسلام وارد گردد. هنگامى که مسلمانان با دادن تلفات و خسارات سنگینى به مدینه باز مى‏گشتند با یکدیگر مى‏گفتند مگر خداوند به ما وعده فتح و پیروزى نداده بود؟

پس چرا در این جنگ شکست خوردیم؟

از این به بعد قرآن ضمن پاسخ آنها، علل شکست را توضیح مى‏دهد، مى‏فرماید: «وعده خدا در باره پیروزى شما کاملا درست بود و به همین دلیل در آغاز جنگ پیروز شدید و به فرمان خدا دشمنان را به قتل مى‏رساندید و این وعده تا زمانى که دست از استقامت و پیروى فرمان پیغمبر برنداشته بودید ادامه داشت، شکست از آن زمان شروع شد که سستى و نافرمانى شما را فرا گرفت» (وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذا فَشِلْتُمْ).

در این آیه اشاره به نجات معجزه آساى مسلمانان بعد از جنگ احد مى‏کند و مى‏فرماید: «ما به زودى در دل کفار رعب و وحشت مى‏افکنیم» یعنى، همان‏طور که در پایان جنگ احد افکندیم و نمونه آن را با چشم خود دیدید (سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ).

و در جمله بعد، علت افکندن رعب و ترس را در دلهاى آنها چنین بیان مى‏کند: «به این جهت که آنها چیزهایى را بدون دلیل شریک خدا قرار داده بودند» (بِما أَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً).

در پایان آیه به سرنوشت این افراد اشاره کرده، مى‏فرماید: این افراد به خود و اجتماع خود ستم کرده‏اند «و بنابراین جایگاهى جز آتش نخواهند داشت و چه بد جایگاهى است» (وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ).

خداوند صفات متعددی دارد ولی در تمام مواقع در کنار عبارت «بسم الله » «الرحمن الرحیم » را می آورد و خود را با این صفات یاد می کند. و حال آن که ممکن بود بگوید «بسم الله العلیم الحکیم »، «بسم الله الجبار المنتقم » و همچنین سایرصفات.

نکته مطلب، در جلب قلوب مردم از راه رحمت است. برای جمع آوری مردم هیچ نیرویی بهتر از رحمت - که موجد امید است - نیست.

مردم وقتی امید پیدا کردند حرکت می کنند و امید از راه رحمت وبشارت میسر است. پیغمبری که می خواهد تمام طبقات مردم جمع وآنان را امیدوار کند. باید قدرتی در اختیار داشته باشد که به وسیله آن در مردم روح امید ایجاد کند، بشارت و رحمت بهترین ابزار برای ایجاد امید است. از این رو می گوید: سبقت رحمته غضبه (1) ، فضل و رحمتش بر غضبش سبقت دارد. آوردن رحمن و رحیم در«بسم الله » باعث امیدواری و تجمع مردم بر گرد پیغمبر است،از این رو تمام مظاهر مختلف اسلام «رحمت » معرفی شده است،قرآن (هدی و رحمه للمؤمنین) (2) و رسول (و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین) (3) و (اشداء علی الکفار رحماء بینهم) (4) بر می شمرد.

بسم الله الرحمن الرحیم
الف) کسی که می خواهد قومی را از آداب و عقاید غلطی نجات دهدباید به جای هر یک از آداب و اخلاق باطل عمل خوبی را ارایه کند.

قبل از اسلام عرب های مشرک کارها را به نام بت ها شروع می کردند باسم اللات و العزی - مکتب اسلام آمد تا بت را بردارد، برای اشباع حس عادت باید چیزی به جای آن بگذارد. «باسم الله » راگذارد که در تمام مواقع آن را بگویند.

ب) اسلام دین توحید است و تبلیغ توحید هنگامی به نتیجه کامل می رسد که همواره نام خداوند برده شود و دل های مردم رنگ توحیدبگیرد. یکی از راه های حصول این نتیجه تکرار لسان است. از این رو اسلام بر «بسم الله الرحمن الرحیم » تاکید کرده و هر امری که شانی دارد باید به نام خداوند شروع شود. اثر این دستورتمرین همیشگی «توحید» و روح خداپرستی در اجتماع است.

«ربّ» به کسى گفته مى‏شود که هم مالک وصاحب چیزى است و هم در رشدو پرورشآن نقش دارد. خداوند هم صاحب حقیقى عالم است و هم مدبّر و پروردگار آن. پسهمه هستى حرکت تکاملى دارد و در مسیرى که خداوند معیّن کرده، هدایتمى‏شود.
علاوه بر سوره حمد، چهار سوره‏ى انعام، کهف، سبأ وفاطر نیزبا جمله «الحمدللّه» آغاز گردیده، ولى فقط در سوره حمد بعد از آن «ربّالعالمین» آمده است.
مفهوم حمد، ترکیبى از مفهوم مدح و شکر است. انسان در برابر جمال و کمال وزیبایى، زبان به ستایش و در برابر نعمت و خدمت واحسان دیگران، زبان بهتشکّر مى‏گشاید. خداوند متعال به خاطر کمال و جمالش، شایسته‏ى ستایش وبهخاطر احسان‏ها و نعمت‏هایش، لایق شکرگزارى است.
«الحمدللّه» بهترین نوع تشکّر از خداوند است. هر کس در هرجا، با هر زبانى،هرگونه ستایشى از هر کمال و زیبایى دارد، در حقیقت سرچشمه‏ى آن را ستایشمى‏کند. البتّه حمد خداوند منافات با سپاسگزارى از مخلوق ندارد، به شرطآنکه به امر خدا و در خط و مسیر او باشد.
خداوند مسیر رشد و تربیت همه را تعیین نموده‏است: «ربّنا الّذى اعطى کل شیى‏ء خلقه ثمّ هدى» [21]پرودگار ما همه‏ى موجودات را نعمت وجود بخشیده و سپس به راه کمالش هدایتنموده است. او به زنبور عسل یاد داده که از چه گیاهى بمکد و به مورچهآموخته است که چگونه قوت زمستانى خود را ذخیره کند و بدن انسان را چنانآفریده که هر گاه کمبود خون پیدا کرد، خون سازى نماید. چنین خداوندى،شایسته حمد وسپاسگزارى است.
خداوند، پروردگار همه‏ى آفریده‏هاست. «و هو ربّ کلّ شى» [22] آنچه در آسمان‏ها و زمین و میان آنهاست، پروردگارشان اوست. «ربّ السّموات والارض و مابینهما» [23]حضرتعلى علیه السلام مى‏فرماید: «من الجمادات والحیوانات» یعنى او پروردگارجاندار و بى‏جان است. «له الخلق والامر تبارک‏اللّه ربّ العالمین» همآفرینش از اوست و هم اداره‏ى آن، و او پرورش دهنده‏ى همه است.
مراداز «عالَمین» یا فقط انسان‏ها هستند، مانند آیه 70 سوره حجر که قوم لوط بهحضرت لوط گفتند: «أوَ لم ننهک عن العالمین» آیا ما تو را از ملاقات بامردم نهى نکردیم؟ و یا مراد همه‏ى عوالم هستى است. «عالَم» به معناىمخلوقات و «عالَمین» به معناى تمام مخلوقات نیز استعمال شده است. از اینآیه فهمیده مى‏شود که تمام هستى یک پروردگار دارد که اوست و آنچه درجاهلیت و در میان بعضى از ملّت‏ها اعتقاد داشتند که براى هر نوع ازپدیده‏ها خدایى است و آن را مدّبر و ربّ النوع آن مى‏پنداشتند، باطل است.

اشاره به کسانى که توبه آنها پذیرفته نمى‏شود نموده، مى‏فرماید: «کسانى که در آستانه مرگ قرار مى‏گیرند و مى‏گویند اکنون از گناه خود توبه کردیم توبه آنان پذیرفته نخواهد شد» (وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ).

دسته دوم، از کسانى که توبه آنها پذیرفته نمى‏شود آنها هستند که در حال کفر از جهان مى‏روند، در آیه مورد بحث در باره آنها چنین مى‏فرماید: «و آنها که در حال کفر مى‏میرند توبه براى آنها نیست» (وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ).

در حقیقت آیه مى‏گوید: کسانى که از گناهان خود در حال صحت و سلامت و ایمان توبه کرده‏اند ولى در حال مرگ با ایمان از دنیا نرفتند، توبه‏هاى گذشته آنها نیز بى‏اثر است.

در پایان آیه مى‏فرماید: «اینها (هر دو دسته) کسانى هستند که عذاب
دردناکى براى آنان مهیا کرده‏ایم» (أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً).