وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ: هیچیک از آنهایى که بهلاک رسیدند، به عهد خویش وفا نمى‏کردند. ممکن است مقصود از این عهد، عهد الهى باشد، چه عقلها بر اینند که شکر منعم و طاعت محسن و ترک کارهاى زشت واجب و لازم است. حسن گوید:
ممکن است این عهد همان باشد که بوسیله انبیا از مردم گرفته شده است که خدا را پرستش کنند و شرک نیاورند.
وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ: لام و «ان» هر دو براى تاکید هستند. یعنى بیشتر آنها را عهد شکن یافتیم.
ممکن است گفته شود: همه آنها فاسق و بعبارت دیگر عهد شکن بودند. چرا مى‏فرماید: بیشتر آنها؟
پاسخ این است که لازم نیست کافر در همه کارهایش منحرف و گمراه باشد. بسیارند افراد کافى که در کارهاى خود عادل و وظیفه شناس هستند و بر طبق راه و رسم دینى خود عمل مى‏کنند. پس مقصود این است که بیشتر آنها در عین اینکه کافر هستند، حتى از دین خود هم چنان که باید، اطاعت نمى‏کنند، عهد شکنى مى‏کنند و به وعده‏ها وفا نمى‏کنند.

وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ: پیامبران با دلائل واضح بسوى ایشان رفتند و آنچه لازمه نصیحت و ارشاد بود انجام دادند، اما آنها حاضر نبودند آنچه را که تکذیب کرده بودند، بپذیرند و بهمین سبب ما آنها را هلاک کردیم، زیرا اگر باقى مى‏ماندند، تغییر حال نمى‏دادند. این معنى از مجاهد است.
وى گوید: مقصود از «مِنْ قَبْلُ» قبل از هلاک است. یعنى به آنچه پیش از هلاک تکذیب کرده بودند، ایمان نمى‏آوردند. چنان که مى‏فرماید: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ» (انعام 28: اگر باز گردانده شوند بهمان چیزى که از آن نهى شده بودند، باز مى‏گردند) حسن گوید: یعنى آنها چنان دچار سرکشى هستند که حاضر نیستند آنچه را که پیش از آمدن پیامبران تکذیب کرده‏اند، بپذیرند. برخى گویند: یعنى اینها حاضر نیستند آنچه پدرانشان تکذیب کرده‏اند، بپذیرند. اخفش گوید: یعنى به تکذیب خود ایمان نمى‏آوردند.
کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِ الْکافِرِینَ: برخى گویند: خداوند کفر را به زنگارى تشبیه کرده است که برق شمشیر و صفاى آینه را مى‏برد. کفر نیز حلاوت ایمان و نور اسلام را از دل آنها مى‏برد. آنها هنگامى به این حالت گرفتار شدند که خداوندبه آنها دستور داد که ایمان بیاورند. پس زنگار دل در مرحله اول معلول نافرمانى آنها و در مرحله دوم معلول امر خداست. از اینرو مى‏گوید: ما دل کافران را زنگارگون مى‏کنیم و مهر مى‏زنیم. این قول از جعفر بن حرب و بلخى است. این تشبیه در «کاف» نهفته است. یعنى ایمان نیاوردن ایشان درست مثل مهرى است که بر دل کافران خورده است.
برخى گویند: یعنى همانطورى که خبر بى ایمانى آنها را براى شما بیان کردیم، بالطبع به فرشتگان نیز مى‏فهمانیم.

اکنون در نکوهش آنها که از سرگذشت گذشتگان عبرت نگرفتند، مى‏فرماید:
أَ وَ لَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ این استفهام براى تقریر است. فاعل فعل بقول ابن عباس و مجاهد و سدّى «اللَّه» است. برخى گفته‏اند: فاعل آن مشیت است، زیرا «أَنْ لَوْ نَشاءُ» به تاویل مصدر و فاعل آن است. یعنى: خداوند براى مردمى که پس از هلاک گذشتگان وارث زمین شدند و بر جاى آنها سکونت گزیدند، بیان فرمود: که اگر بخواهیم ایشان را هم گرفتار کیفر گناهانشان مى‏کنیم. همانطورى که گذشتگان را نیز هلاک کردیم.
وَ نَطْبَعُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ: در باره معناى طبع و ختم (مهر زدن بر دلها) در سوره بقره گفتگو کرده‏ایم. یعنى: اگر بخواهیم بر دل ایشان مهر مى‏زنیم تا موعظه در گوششان فرو نرود و نپذیرند.

أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ: جبائى گوید: یعنى از همه اینها که بگذریم، آیا آنها ایمن هستند که عذاب خداوند طورى آنها را فراگیرد که خودشان هم نفهمند؟ وى گوید:
علت اینکه عذاب را مکر نامیده، این است که طورى بر آنها نازل میشود که ندانند و نفهمند. چنان که مکر نیز طرف را غافلگیر مى‏سازد. برخى گویند: مکر خدا این است که آنها را بوسیله تندرستى و طول عمر و نعمتهاى دیگر سرگرم و غافل سازد.
فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ: جز مردم زیانکار هیچکس از مکر خدا ایمن نیست.

آیا مردم قریه‏ها ایمن هستند که در اول روز، عذاب ما بر آنها نازل شود و آنها سرگرم کارهاى بى‏فایده باشند؟
بدیهى است که هر کس سرگرم دنیا باشد و بآخرت توجهى نداشته باشد، گویى سرگرم بازى است. مقصود از اهل قریه، هر قریه و هر جمعیتى است که سرگرم کارهاى بى‏فایده باشند و پیامبران را تکذیب کنند و از پرستش خداى یگانه سرباز زنند. اگر چه نازل شدن این دو آیه بخاطر خیره‏سریهاى مشرکین مکه بود.
أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ: جبائى گوید: یعنى از همه اینها که بگذریم، آیا آنها ایمن هستند که عذاب خداوند طورى آنها را فراگیرد که خودشان هم نفهمند؟ وى گوید:
علت اینکه عذاب را مکر نامیده، این است که طورى بر آنها نازل میشود که ندانند و نفهمند. چنان که مکر نیز طرف را غافلگیر مى‏سازد. برخى گویند: مکر خدا این است که آنها را بوسیله تندرستى و طول عمر و نعمتهاى دیگر سرگرم و غافل سازد.

امتهاى پیشین بر اثر کردار زشت خود بهلاکت رسیدند. مى‏فرماید:
وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ:
اگر مردم قریه‏هایى که بر اثر انکار و سرکشى بهلاکت رسیدند، پیامبران ما را تصدیقو از شرک و معصیت پرهیز کرده بودند، خیرات روز افزون را از آسمان و زمین بوسیله باران و گیاهان و میوه‏ها بر آنها مى‏گشودیم. چنان که نوح بقوم خود وعده کرد که اگر ایمان بیاورند برکات آسمانى بر آنها نازل خواهد شد. برخى گویند: برکات آسمان استجابت دعاها و برکات زمین میسر شدن حاجتهاست.
وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ: اما آنها پیامبران را تکذیب کردند و ما آنها را بکیفر معصیتها و مخالفتها و تکذیب پیامبران گرفتار و باران را از آنها منع کردیم و نعمتهاى زمین را از آنها دریغ داشتیم.

یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ: اراده خداوند این است که احکام دین و دنیا و امور معاش و معاد شما را بیان کند.
وَ یَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ: در این باره دو قول است:
1- خداوند مى‏خواهد شما را به راه گذشتگان که اهل حق بوده‏اند هدایت کند تا بایشان اقتدا کنید و آثار آنها را پیروى کنید که صلاح شما در آن است.
2- خداوند مى‏خواهد سنت گذشتگانى که اهل حق و باطل بوده‏اند براى شما روشن سازد تا به روش آنها بصیرت پیدا کنید و از طریقه آنها اجتناب نمایید.
وَ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ: توبه شما را بپذیرد. یعنى شما را بتوبه دعوت مى‏کند و ترغیب مى‏کند که براه توبه داخل شوید. از این آیه استفاده مى‏شود که مسلک جبرى مذهبان باطل است، چه معناى آن این است که خداوند فقط خیر و صلاح بندگان مى‏خواهد «1»
__________________________________________________
(1)- جبریان، همان اشاعره هستند. بنا بر مسلک جبر، انسان، موجود دست و پا بسته‏اى‏

وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ: تفسیر آن گذشت.

وَ أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ: در معناى این جمله، چهار وجه است:
1- عطا گوید: غیر از خویشاوندهایى که محرم شما هستند، سایرین براى شما حلالند.
2- سدى گوید: براى شما حلال است که بوسیله اموالتان تا چهار زن بدست آورید.
3- قتاده گوید: غیر از آنچه گذشت، از کنیزان براى شما حلال است.
4- غیر از آنهایى که محرم هستند، تا بوسیله اموالتان مى‏توانید تا چهار زن آزاد به عقد خود درآورید و هر تعدادى که بخواهید کنیز خریدارى کنید، این وجه از سایر وجوه بهتر است و در عین حال میان آنها منافاتى نیست. معناى «أَنْ تَبْتَغُوا» این است که طلب کنید یا بخواهید بوسیله اموالتان به اینکه قیمت بدهید یا مهر بپردازید.

وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ: یعنى اموال آنان را به اموال خود اضافه مکنید و بمصرف شخصى خود مرسانید. ممکن است معنى جمله این باشد که مال خوب آنها را با مال بى ارزش خود مخلوط مکنید و بمصرف شخصى مرسانید که این کار به آنها اجحاف است پس اگر در اینکار ضررى و اجحافى متوجه آنان نشود، مخلوط کردن مال آنها با مال خود عیبى ندارد. روایت شده است که پس از نزول این آیه، مردم از آمیزش و خلط مال خود با مال یتیمان، کراهت پیدا کردند و کار بر یتیمان دشوار گردید و پیش پیامبر گرامى شکایت کردند، از این رو این آیه نازل گردید:
وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتامى‏ قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ ...
(سوره بقره 220) یعنى از تو در باره یتیمان سؤال مى‏کنند، بگو: اصلاح حال آنان بهتر است و اگر با آنها درآمیزید، برادران دینى شما هستند.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ: در باره معناى این جمله دو قول است.
1- مقصود این است که شما در تقاضاهایى که از یکدیگر دارید، نام خدا را مى‏برید و مخاطب را براى کمک و ترحم، به یاد خداوند مى‏اندازید. این معنى از حسن و ابراهیم است و بنا بر این الارحام عطف بر محل جار و مجرور است. یعنى:
همانطورى که خدا را در گفتارتان تعظیم و احترام مى‏کنید، از راه طاعت نیز، تعظیم کنید.
2- یعنى از خدایى بپرهیزید که حقوق و حوائج فردى و اجتماعى خود را بوسیله او طلب مى‏کنید و بترسید از قطع صله رحم. بنا بر این معنى، «الارحام» عطف بر اللَّه است. این معنى از ابن عباس و قتاده و مجاهد و ضحاک و ربیع است.
و از امام باقر (ع) نیز روایت شده و دلیل است بر وجوب صله رحم. مؤید آن روایتى است که از پیامبر نقل شده است: خداوند فرمود: من رحمانم و رحم را خلق و نام آن را از نام خود مشتق کردم. کسى که صله رحم کند، او را پاداش و کسى که قطع رحم کند، او را کیفر مى‏دهم این حدیث نمونه‏هاى بسیارى دارد.