أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ:
با اینکه بشر و زندگى او آمیخته برنج و تعب و نیازهاى پى‏درپى و بى‏شمار است و بطور بداهت براى رفع هر یک از نیازهاى خود باید از طریق اسباب بدان دست بیابد و بسیارى از موارد که سعى و کوشش خود را بکار مى‏برد و باسباب دست میزند ولى در نتیجه ناامید از رسیدن بمقصد خواهد شد.
خلاصه بشر با اینکه خود را محکوم نظام جهان و محکوم علل و اسباب میداند با کثرت احتیاجات خود چگونه متوجه نمى‏شود که نیروى غیبى است که بر او فرمانروائى مینماید و حوادثى بر او رخ میدهد که هیچ وسیله دفاعى از خود نمیتواند نشان دهد چگونه از قدرت بى‏نهایت آفریدگار غفلت ورزد در صورتى که پروردگار شئون وجودى او را محدود قرار داده و براى هر حرکت و فعل اختیارى او حدود و مشخصاتى قرار داده و در مقام تمرد و خودستائى برآید و با ساحت او اظهار نخوت و غرور نماید و یا عملى را انجام داده بر ساحت او منت نهد و براى آن ارزشى قائل شود.
بدین وسیله براى خود نیز شخصیت پندارد و یا در مقام نیرنگ برآید عمل خیرى را انجام داده اظهار نگرانى نماید و از آن طاعت اظهار پشیمانى نموده غافل از اینکه عمل خود را حبط نموده سهل است صدمه بایمان و عقیده قلبى خود نیز وارد نموده و از حریم اسلام خارج شده است.

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ:
آیه مبنى بر آنستکه خلقت بشر بر اساس رنج و تعب و آمیخته بناگواریهاى زندگى خواهد بود و پیوسته بشر در همه ادوار زندگى خود باقسام ناگواریها و مصائب و شدائد دست به گریبان خواهد بود بطوریکه لذتى نخواهد بود جز اینکه با ناگواریها توأم و با رنج و با نابسامانى‏ها آمیخته باشد و هر یک از لذایذ دنیوى مانند مال و فرزند و چگونگى معیشت نیست جز اینکه با مصائب و رنجها بر انسان رو آورد بلکه هر چه فرش شود که از جمله لذایذ دنیوى بوده رفع درد و الم است مثلا صرف غذا بر اساس رفع گرسنگى و تعدیل نیروى و تأمین ما یتحلل اعضاء و جوارح مى‏باشد در نتیجه بشر در محیط شدت و یا تخلص و رهائى از شدت بسر مى‏برد.
و نیز گفته شده مفاد آیه (خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ) مبنى بر منت است که بشر را مستوى القامه و با قامت رسا آفریده است که قدرت بر همه گونه حرکات و افعال و اختراعات و صنایع را دارد.

وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ:
و نیز سوگند یاد نموده بمکه مشرفه که محل امن معرفى شده و هیچیک از قطعات و اماکن متبرکه این چنین مورد تشریف قرار نگرفته‏اند پروردگار، شهر مکه و حومه آنرا محل امن و امان قرار داده و معرفى نموده و کسى در مکه نمیتواند دست بغارت اموال ساکنان آن بزند و از جمله احکام دین حنیف ابراهیم خلیل علیه السّلام بوده و مردم بت پرست نیز بدان ملتزم بوده و هستند و در اسلام نیز تنفیذ شده است از جمله احکام دین حنیف ابراهیم علیه السّلام که نسخ پذیر نیست و آیات قرآنى نیز درخواستهاى بسیارى از ابراهیم علیه السّلام حکایت نموده که شاهد بر مجاهدتها و پیکارهاى او است از جمله در باره احترام شهر مکه است که درخواست نمود از پروردگار گروهى از مردم را برانگیز و در اطراف خانه کعبه گرد آمده شهرکى بنا گذارد و در آن سکونت نموده سبب عمران و آبادانى خانه کعبه گردد گروهى از قبیله بنى جرهم از اقطار گرد آمده در اطراف کعبه سکونت نمودند.
و از جمله سکونت آن اختصاص باهل توحید دارد و کافر و مشرک نمیتواند وارد محیط حرم شود و از جمله چنانچه جنایتکارى بآن سرزمین وارد شود و پناه آورد ایمن از عقوبت خواهد بود.

وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ:
خطاب برسول صلّى اللّه علیه و آله نموده سوگند بشهر مکه یاد نموده که رسول صلّى اللّه علیه و آله در آن سرزمین که زادگاه و موطن او بوده و سبب زیادى بر فضیلت و شرافت آن میباشد و زیاده بر فضیلت ذاتى که پروردگار بآن سرزمین مقرر فرموده است هم‏چنین که شهر مدینه در اثر سکونت و استقرار حکومت رسول صلّى اللّه علیه و آله در آن سرزمین مدینه طیبه معرفى مى‏شود.
و گفته شده مفاد آیه (وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ) آنستکه در مقام تسلیت رسول صلّى اللّه علیه و آله است که اهل مکه با او رفتار عناد و دشمنى مى‏نمودند در صدد قتل و اخراج او از مکه وطن مألوف او بودند و رعایت حرم امن الهى را در باره رسول صلّى اللّه علیه و آله نمى‏نمایند.
و نیز گفته شده که آیه مبنى بر سوگند بشهر مکه است که پس از اینکه رسول از آن اخراج شده بار دیگر در اثر فتح و ظفر وارد مکه خواهى شد و با اهل و ساکنان آن هر چه خواهى رفتار نمود.

لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ:
آیه مبنى بر سوگند ببلد حرام یعنى بمکه معظمه است و حرف لا براى تأکید سوگند است آیه مبنى بر سوگند بشهر مکه در اثر فضیلت آن که حرم امن پروردگار معرفى شده و مسقط رأس و زادگاه رسول صلّى اللّه علیه و آله و حرم امن و بنا نهاده ابراهیم خلیل علیه السّلام و محلى است که اسماعیل ذبیح علیه السّلام در آن زندگى مینمود و قبله اسلام مقرر شده است.

وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ
پشتیهایى که در کنار یکدیگر چیده شده، مسندها و فرشهایى که هر جا مؤمن اراده نشستن کند بر روى بالش پوستى مى‏نشیند و به پشتى دیگرى تکیه مى‏دهد.

وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ
یعنى ظروف و لیوان‏هاى آبخورى در اطراف آن چشمه‏هاى جارى نهاده شده، و هرگاه شخص مؤمن تصمیم بگیرد آب بیاشامد آنها را پر از آب خواهد یافت

فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ- یعنى در آن بهشت، تختهائى است که برافراشته و مرتفع میباشند. ابن عباس میگوید: لوح- هاى آن تخت‏ها از طلا و بوسیله زبرجد و درّ و یاقوت مکلل خواهند بود- آن تخت‏ها مادامى که صاحبانشان میخواهند بر فراز آنها بنشینند آنها فرود میآیند و پس از آن بلند و بجاى خود برقرار خواهند شد

فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ:
در بهشت چشمه‏ها است که آب از آنها فوران خواهد داشت و آب آن سفید و شیرین‏تر از عسل چنانچه از آن بیاشامید هرگز تشنه نخواهید شد و از قلب و روان آنان نیز همه ناگواریها و مکاره زائل خواهد شد و بر صفاء و نورانیت اهل ایمان افزوده خواهد شد.

لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً بهشتیان یا پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله در بهشت سخن لغوى نمى‏شنوند، یا شخصى که سخن لغو بگوید وجود ندارد چون بهشتیان فقط سخن حکیمانه مى‏گویند و خدا را مى‏ستایند.