115. علت توجه به قبله در نماز:
در آیه گذشته، سخن از ستمگرانی بود که مانع مساجد الهی می شدند و در تخریب آن می کوشیدند. این آیه، دنباله همین سخن است و می فرماید: " مشرق ومغرب، از آن خداست و به هر طرف رو کنید، خدا آنجاست." اگر شما را از رفتن به مساجد و پایگاه های توحید منع کردند، را بندگی خدا بسته نیست. شرق و غرب این جهان متعلق به خداست. پس به هر سمتی بروید و به هرسو رو کنید، او آنجاست؛ یعنی می توانید خدا را در همه جا عبادت کنید. نکته ی دیگر این که مفهوم توجه به قبله هرگز محدود بودن ذات پاک خدا ور سمت معینی نیست؛ بلکه از آن رو که انسان یک وجود مادی است و باید به سویی نماز بخواند، دستور داده شده که همه به یک سو نماز بخوانند تا وحدت و هماهمگی در صفوف مسلمین پیدا شود و از هرج و مرج و پراکندگی جلوگیری شود. همچنین محلی که به عنوان قبله تعیین شده (کعبه)، نقطه ای مقدس است که قدیمی ترین پایگاه توحید است و توجه به آن، بیدار کننده ی خاطرات توحیدی است. کعبه، جایی است که به سوی آن نماز گزارده و سجده می شود و نه به خود آن. در بسیاری از عبادات نیز البته توجه به قبله شرط نیست.
نمونه،ج1،ص414
تفسیر موضوعی،ج8،ص112

114. تخریب و جلوگیری از ورود به مساجد:
این آیه درباره ی کفار و مشرکان قریش نازل شده که مانع نماز خواندن مسلمانان در مسجدالحرام و اطراف کعبه می شدند. البته مفهوم آیه، وسیع و گسترده است و به زمان و مکان معینی محدود نمی شود؛ همانند شایر آیاتی که در شرایط خاصی نازل گردیده و حکم آن در همه ی قرون و اعصار ثابت است. بنابراین هرکس و هر گروه که به نوعی در تخریب مساجد الهی بکوشد یا مانع از آن شود که نام خدا در آنجا برده شود یا عبادت او در آنجا انجام گیرد، مشمول همان رسوایی و همان عذاب عظیم مذکور در آیه است. توجه به این نکته نیز لازم است که جلوگیری از ورود به مسجد و ذکر نام پروردگار و کوشش در تخریب مسجد، تنها به این نیست که ساختمان آن را با بیل و کلنگ ویران کنند؛ بلکه هر عملی که متیجه آن، از رونق افتادن مسجد باشد، مشمول همین حکم است. همچنین است آنچه باعث شود که مردم از یاد خدا غافل گردند.
المیزان،ج1،ص254

108. معجزه؛ وسیله ای برای اثبات نبوت:
قرآن در جا های متعدد این مطلب را بیان فرموده که قوم حضرت موسی (ع) از او تقاضاهایی می کردند که یا محال بوده یا وقوع آنها به مصلحت نبوده است؛ چنان که در آیه 55 سوره ی بقره از قول آنها آمده است: " و به ( یاد آورید ) هنگامی که گفتید: ای موسی، ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر اینکه خدا را آشکارا ( با چشم خود ) ببینیم ..." در آیه 53 سوره ی زخرف نیز از قول فرعون آمده است: " اگر ( موسی ) راست می گوید، چرا دست بند های طلا به او داده نشده یا اینکه چرا فرشتگان دوشادوش او نیامده اند؟ " خدا نیز آنها را به دلیل همین بهانه جویی ها و تقاضاهای بی مورد که سبب شده بود زیر بار حق نروند، به شدت عذاب کرد. مشرکین قریش و یهود زمان پیامبر (ص) نیز از او چنین تقاضاهایی داشتند؛ چنان که در آیات 90 تا 93 سوره ی اسراء از قول آنها چنین می خوانیم: " و گفتند ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم نا اینکه چشمه ای از این سرزمین (خشک و سوزان) برای ما خارج سازی یا باغی از خرما و انگور برای تو باشد و نهرها را در لابه لای آن جاری کنی یا قطعات (سنگ ها) آسمان را – آن چنان که می پنداری – بر سر ما فرود آوری یا خداوند و فرشتگان را در برابر ما بیاوری یا برای تو خانه ای پر نقش و نگار از طلا باشد یا به آسمان بالا روی. حتی اگر به آسمان بروی، ایمان نمی آوریم مگر این که نامه ای بر ما فرود آوری که آن را بخوانیم." واقعیت اما این است که پیامبران برای اثبات ادعای خود و این که خداوند آنها را فرستاده است، به فرمان و اجازه ی خدا و به اندازه ی فهم و شعور مردم زمانشان، اموری را به مردم نشان می دادند که آنها از انجام آن عاجز بودند و بدین دلیل، آن امور، معجزه نامیده شده است. این آیه مخالفان پیامبر اسلام (ص) را سرزنش و توبیخ می کند که تقاضاهای بی مورد مطرح نکنند؛ وگرنه مانند قوم موسی (ع) گرفتار عذاب الهی خواهند شد. اصولاً معجزه برای اثبات نبوت انبیا بود؛ نه برای این که پیامبران هر آنچه که افراد بر اساس هوای نفسشان تقاضا می کردند، بیاورند و دامنه ی رسالت الهی آنان به تماشاحانه و مجلس بازی مردم تبدیل شود.
اقتباس از اطیب البیان،ج2،ص145

106. برنامه ای برای تکامل انسان:
"نسخ" به معنای از بین بردن و زایل کردن است و در منطق شرع تغییر حکمی و جانشین کردن حکم دیگر به جای آن است. برای مثال مسلمانان پس از هجرت به مدینه، هفت ماه به سوی بیت المقدس نماز می خواندند. پس از آن، دستور تغییر قبله صادر شد و موظف شدند رو به سوی کعبه نماز بخوانند. توجه به این نکته درباره ی مفهوم نسخ لازم است که نیاز های انسان گاه با تغییر زمان و شرایط محیط دگرگون می شود و گاه ثابت و برقرار است. یک روز برنامه ای ضامن سعادت آدمی است؛ ولی روز دیگر ممکن است بر اثر دگرگونی شرایط، همان برنامه، سنگ راه او باشد. یک روز دارویی برای بیمار بسیار مفید است و طبیب آن را تجویز می کند؛ اما روز دیگر به دلیل بهبودی نسبی بیمار ممکن است پزشک دستور قطع آن و جانشین کردن دارویی دیگر را بدهد. این نکته به ویژه با توجه به قانون تکامل انسان ها و جامعه ها روشن تر می گردد که در روند تکاملی جوامع انسانی گاه برنامه ای مفید و سازنده است و گاه زیانبار. به خصوص در شروع انقلاب های اجتماعی و عقیدتی، لزوم دگرگونی تدریجی برنامه ها در مقاطع زمانی روشن تر به نظر می رسد. البته نباید فراموش کرد که اصول ادیان الهی که پایه های اساسی را تشکیل می دهد، در همه جا و در همه ی شرایط یکسان است. هرگز اصل توحید یا عدالت اجتماعی و صد ها حکم مانند آن دگرگون نمی شود و قاعده ی نسخ شامل مسائل کوچک تر و فرعی است.
اقتباس از نمونه،ج1،ص390

98. چهار فرشته ی مقرب:
کتب اسلامی معمولاً چهار فرشته ی مقرب خدا را جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل شمرده اند که از میان آنها جبرئیل از همه برتر است. این فرشتگان، واسطه های خداوند در کارها هستند: جبرئیل واسطه ی وحی الهی؛ میکائیل واسطه ی رزق و روزی مخلوقات؛ اسرافیل واسطه ی زنده کردن مردگان در قیامت و ازرائیل واسطه ی قبض روح است. در بخشی از دعایی که از امام سجاد (ع) درباره ی فرشتگان نقل شده است می خوانیم : " بارخدایا، درود فرست بر ... و اسرافیل، آن فرشته ی صاحب صور ( شیپوری که با دمیدن در آن، همه می میرند و با دمیدن دوم، همه زنده می شوند ) که منتظر فرمان توست تا در صور بدمد و خفتگان در گور را برانگیزد و میکائیل که نزد تو بلند مرتبه و به خاطر فرمان تو دارای مکان رفیعی است و جبرئیل، امین وحی تو که در بین اهل آسمان هایت مورد اطاعت است و در پیشگاهت ارجمند و در درگاهت مقرب است."
نمونه،ج1،ص364
المیزان،ج8،ص266
المیزان،ج17،ص9

102. سلیمان کافر نشد:
از احادیث چنین بر می آید که در زمان حضرت سلیمان (ع) گروهی در کشور او به سحر و جادوگری پرداختند. سلیمان (ع) دستور داد تمام نوشته ها و اوراق آنها را جمع آوری و در محل مخصوصی نگهداری کنند؛ شاید به این دلیل که مطالب مفیدی برای دفع سحر ساحران در میان آنها وجو داشت. پس از وفات سلیمان (ع)، گروهی آنها را بیرون آوردند و شروع به اشاعه و تعلیم سحر کردند. بعضی از این موقعیت استفاده کردند و گفتند که سلیمان اصلاً پیامبر نبود؛ بلکه به کمک همین سحر و جادوگری ها به کشورش مسلط شد و امور خارق العاده انجام داد. گروهی از بنی اسرائیل هم از آنها تبعیت کردند و به جادوگری سخت دل بستند؛ تا آنجا که دست از تورات برداشتند. هنگامی که پیامبر اسلام (ص) ظهور کرد و ضمن آیات مختلف قرآن گفت که سلیمان (ع) از پیامبران خدا بوده است؛ بعضی از احبار و علمای یهود گفتند: از محمّد تعجب نمی کنید که می گوید سلیمان پیامبر است؛ در صورتی که او ساحر بوده است؟ این گفتار یهود علاوه بر این که تهمت و افترای بزرگی به این پیامبر یزرگ الهی محسوب می شود، لازمه اش کفر سلیمان است؛ زیرا طبق گفته ی آنان سلیمان مردی ساحر بوده که خود را به دروغ پیامبر خوانده و این عمل موجب کفر است. این آیه در پاسخ آنها نازل شد.
نمونه،ج1،ص370
102. اراده ی الهی؛ بالاتر از همه ی خواست ها:
در تفسیر این جمله از آیه می فرماید " ولی هیچگاه نمی توانند بدون اجازه ی خداوند، به انسانی زیان برسانند."، گفته اند که این چنین معنی نمی دهد که اجباری در کار است؛ بلکه اشاره به این اصل از اصول اساسی توحید است که همه قدرت ها در این جهان از قدرت پروردگار سرچشمه می گیرد و حتی سوزندگی آتش و برندگی شمشیر، به اذن و فرمان اوست. چنان نیست که جادوگر بتواند بر خلاف اراده ی خدا، در عالم آفرینش دخالت کند و چنین نیست که بتواند خدا را در حکومتش محدود کند؛ بلکه این ها خواص و آثاری است که او در موجودات گوناگون قرار داده است. بعضی از آن خوب بهره می گیرند و برخی سوء استفاده می کنند. پس آزادی و اختیاری که خدا به انسان ها داده نیز وسیله ای برای آزمایش و تکامل آنهاست.
نمونه،ج1،ص376
102.سحر؛گناهی بزرگ:
سحر، نوعی از کار های خارق العاده است که گاهی آثاری از خود در وجود انسان ها به جا می گذارد، گاهی نوعی چشم بندی و تر دستی است و گاهی هم تأثیر آن فقط جنبه ی روانی و خیالی دارد. طبق نظر تمام فقهای اسلام، یادگرفتن و انجام اعمال جادوگری حرام است. در روایتی از امام علی (ع) درباره ی این مطلب آمده است: " کسی که کم یا زیاد سحر بیاموزد، کافر شده است و رابطه ی او با خداوند به کلی قطع می شود." البته اگر یاد گرفتن جادو به منظور باطل کردن سحر ساحران باشد، اشکالی ندارد؛ بلکه گاهی واجب کفایی است که عده ای سحر بیاموزند تا اگر مدّعی دروغگویی خواست مردم را از این راه اغفال و گمراه کند، سحر و جادوی او را باطل و دروغ مدّعی را فاش کنند.
نمونه،ج1،ص377
نمونه،ج1،ص379

97. لجاجت تا سر حد دشمنی با جبرئیل:
مفسران در شأن نزول این آیه گفته اند که هنگامی که پیامبر اکرم (ص) به مدینه آمد، روزی "ابن صوریا" – یکی از علمای یهود – با جمعی از یهود فدک نزد پیامبر (ص) آمدند و سؤالات گوناگونی از حضرتش پرسیدند و نشانه هایی را که گواه نبوت و رسالت او بود، جست و جو کردند. پیامبر (ص) به آن سؤالات پاسخ داد و آنها جواب را درست یافته، قانع شدند. ابن صوریا گفت: یک سؤال مانده که اگر آن را جواب دهی، به تو ایمان می آوریم و از تو پیروی می کنیم: نام فرشته ای که بر تو نازل می شود، چیست؟ فرمود: جبرئیل. ابن صوریا گفت: او دشمن ماست؛ زیرا دستور های مشکلی درباره ی جهاد و جنگ می آورد. میکائیل اما همیشه دستور های ساده و راحت می آورد. اگر فرشته ی وحی تو میکائیل بود، به تو ایمان می آوردیم. این آیه در پاسخ به آنها نازل شد که " کسی که دشمن جبرئیل باشد ( در حقیقت دشمن خداست )؛ زیرا او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است." شأن نزول حادثه ای است که پس از آن، آیه یا آیاتی نازل شده و به همین دلیل دانستن شأن نزول آیات در فهم معنای آنها بسیار مؤثر و مفید است.
المیزان،ج1،ص227

94. نژاد پرستی یهود و برخورد قرآن:
از تاریخ زندگی یهود – علاوه بر آیات قرآن مجید – چنین بر می آید که آنان خود را زا نژادی برتر می دانستند ( چنان که هم اکنون نیز چنین پنداری دارند ) و معتقد بودند که گل سر سبد جامعه ی انسانیت هستند و بهشت به خاطر آنها آفریده شده و آنها فرزندان خدا و دوستان خاص او هستند و خلاصه، آنچه خوبان همه دارند، آنها به تنهایی دارند. این خود خواهی ابلهانه، در آیات متعددی از قرآن که سخن از یهود گفته، بازگو شده است. در آیه 18 سوره ی مائده از قول آنها می خوانیم: "ما فرزندان خدا و دوستان خاص او هستیم." در آیه 111 سوره ی بقره نیز می خوانیم: " آنها گفتند: کسی در بهشت داخل نمی شود مگر این که یهودی باشد." این پندار ها از یک سو آنها را به ظلم و جنایت و گناه و طغیان دعوت می کرد و از سوی دیگر به کبر و خود پسندی خود برتربینی. قرآن در این آیه پاسخ دندان شکنی به ادعاهای آنها می دهد و می فرماید: " اگر ( آنچنان که مدعی هستید) سرای آخرت نزد خدا مخصوص شماست، نه سایر مردم، پس آرزوی مرگ کنید، اگر راست مس گویید." یعنی آیا میل ندارید به جوار رحمت خدا پناه برید و نعمت های بی پایان بهشت در اختیار شما قرار گیرد؟ یهودیان با این ادعاها می خواستند مسلمانان را از آیینشان دلسرد کنند؛ ولی قرآن پرده از دروغ و تزویر آنها بر می دارد؛ زیرا آنها حاضر به ترک دنیا نبودند چنان که در آیه 95 اشاره شده است.
اقتباس از نمونه،ج1،ص354

94. نژاد پرستی یهود و برخورد قرآن:
از تاریخ زندگی یهود – علاوه بر آیات قرآن مجید – چنین بر می آید که آنان خود را زا نژادی برتر می دانستند ( چنان که هم اکنون نیز چنین پنداری دارند ) و معتقد بودند که گل سر سبد جامعه ی انسانیت هستند و بهشت به خاطر آنها آفریده شده و آنها فرزندان خدا و دوستان خاص او هستند و خلاصه، آنچه خوبان همه دارند، آنها به تنهایی دارند. این خود خواهی ابلهانه، در آیات متعددی از قرآن که سخن از یهود گفته، بازگو شده است. در آیه 18 سوره ی مائده از قول آنها می خوانیم: "ما فرزندان خدا و دوستان خاص او هستیم." در آیه 111 سوره ی بقره نیز می خوانیم: " آنها گفتند: کسی در بهشت داخل نمی شود مگر این که یهودی باشد." این پندار ها از یک سو آنها را به ظلم و جنایت و گناه و طغیان دعوت می کرد و از سوی دیگر به کبر و خود پسندی خود برتربینی. قرآن در این آیه پاسخ دندان شکنی به ادعاهای آنها می دهد و می فرماید: " اگر ( آنچنان که مدعی هستید) سرای آخرت نزد خدا مخصوص شماست، نه سایر مردم، پس آرزوی مرگ کنید، اگر راست مس گویید." یعنی آیا میل ندارید به جوار رحمت خدا پناه برید و نعمت های بی پایان بهشت در اختیار شما قرار گیرد؟ یهودیان با این ادعاها می خواستند مسلمانان را از آیینشان دلسرد کنند؛ ولی قرآن پرده از دروغ و تزویر آنها بر می دارد؛ زیرا آنها حاضر به ترک دنیا نبودند چنان که در آیه 95 اشاره شده است.
اقتباس از نمونه،ج1،ص354

91. پیامبر کشی پدران و خشنودی نوادگان:
در ذیل این جمله از آیه که می فرماید " پس چرا پیامبران خدا را قبل از این به قتل می رساندید؟!"، از امام صادق (ع) روایت شده است: " این آیه درباره ی یهودیانی نازل شده است که در زمان پیامبر (ص) می زیستند؛ در حالی که پیامبران پیشین را آنان نکشتند و در زمان آنها نیز نبودند؛ بلکه یهودیان پیشین بودند که پیامبران را کشتند. خداوند اما آنها را به جای آن قاتلان به حساب آورده و ایشان را با آنها قرار داده و کار (زشت) پیشینیان را به آنها نسبت داده است؛ چرا که ایشان از گذشتگانشان پیروی می کردند و آنها را دوست می داشتند ( و به کارهای آنها راضی بودند.)"
عیاشی،ج1،ص143