وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا فَکانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا" این آیه عطف است بر کلمه" رجت"، و کلمه" بس"- با تشدید سین- به معناى خرد کردن است، یعنى جسمى را که داراى حجمى بوده آن قدر بکوبى تا مانند آرد به صورت ذراتى در آید.
بعضى «2» هم گفته‏اند: کلمه" بس" به معناى به راه انداختن چیزى است، در حقیقت" بس جبال"، همان معنایى را مى‏رساند که آیه شریفه" وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ" «3» مى‏رساند.

آن گاه مى‏افزاید:
وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا
و کوه‏هاى سخت و سر به آسمان ساییده در هم کوبیده شده و از هم فرو پاشند.
به باور گروهى از جمله «مجاهد» منظور این است که: و کوه‏هاى سخت و استوار بر اثر آن زلزله سخت از هم فرو مى‏پاشند و ذرّه ذرّه مى‏شوند.
امّا به باور گروهى دیگر از جمله «سعید بن جبیر»، و کوه‏هاى سخت به گونه‏اى از هم فرو مى‏پاشند که تکه تکه مى‏شوند.
از دیدگاه «حسن»، از جاى خود کنده مى‏شوند،
امّا از دیدگاه «کلبى»، سخت به حرکت در مى‏آیند.
«ابن عطیه» بر آن است که: و کوه‏ها بسان خاک‏ها و شن‏ها پخش و گسترده و هموار مى‏گردند.
امّا «ابن کیسان» بر آن است که: و کوه‏هاى سر به آسمان ساییده از هم مى‏پاشند و به صورت تل‏هایى از شن درمى‏آیند.

إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا" کلمه" رج" که از ماده" راء، جیم، جیم" است، به معناى تکان دادن به شدت چیزى است، و در این آیه منظور از آن زلزله قیامت است، که خداى سبحان در آیه" إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْ‏ءٌ عَظِیمٌ" «1» آن را بس عظیم توصیف کرده، در خود آیه مورد بحث نیز با آوردن کلمه" رجا" همین عظمت را فهمانده، چون معمولا آوردن مفعول مطلق براى افاده اینگونه نکته‏ها است (وقتى مى‏گویى: من فلان کس را زدم و چه زدنى معنایش این است که نحوه زدنم طورى بود که دیگر قابل بیان نیست) در آیه مورد بحث نیز مى‏فرماید: چون زمین زلزله مى‏شود زلزله‏اى که شدتش قابل وصف نیست، و جمله مورد بحث بدل از جمله" إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ"، و یا عطف بیان براى آن است، به هر حال در مقام توضیح آن است.

در آیه بعد در وصف دیگر آن روز مى‏افزاید:
إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا
آن گاه که زمین سخت به لرزه درآید و آرام نگیرد.
به باور گروهى از جمله «ابن عباس» منظور این است که: آن گاه که زمین به شدت به لرزه درآید و همه موجودات زنده را بمیراند و نابود سازد.
امّا به باور برخى دیگر منظور این است که: آن گاه که زمین سخت به لرزه درآید و با لرزش سخت خویش همه چیز را در هم نوردیده و مردگان را از شکم خویش بیرون ریزد.

سپس در اشاره به دگرگونى حال انسان‏ها مى‏فرماید:
خافِضَةٌ رافِعَةٌ
این رویداد تکاندهنده گروهى را به ذلت مى‏کشد و به کیفر کردارشان مى‏رسند و گروهى به پاداش عملکرد شایسته و درست‏اندیشى خویش به عزت و سرفرازى اوج مى‏گیرند.
به باور «ابن عباس» منظور این است که: با آن رویداد بزرگ گروهى از انسان‏ها ذلیل و گروهى سربلند مى‏گردند.
امّا به باور «حسن» و «جبایى» منظور این است که: با رخ دادن آن رخداد هولناک، گروه‏هایى به سوى آتش کشیده مى‏شوند و گروه‏هایى به سوى بهشت هدایت مى‏گردند.
مفهوم روشن‏تر و کامل‏تر این دو تفسیر این است که: روز رستاخیز با رخ گشودنش گروهى از انسان‏ها را - که عنوان‏هاى پر زرق و برقى، چون: ریاست، رهبرى، فقاهت، وزارت، وکالت، قضاوت، فرماندهى و نظیر این‏ها را در دنیا یدک کشیده و دست به ستم و شقاوت یازیده‏اند - به ذلت و حقارت و آتش شعله‏ور دوزخ مى کشد و در برابر آنان ستمدیدگان حق‏طلب و آزادمنش و بشردوست - که در فرهنگ آن شقاوت‏پیشگان و اصلاح‏ناپذیرانِ بى‏مقدار محکوم بودند - به عزت و سرفرازى اوج مى‏بخشد و به بهشت پرنعمت خدا هدایت مى‏کند.

" لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَةٌ" در مجمع البیان مى‏گوید: کلمه" کاذبة" مانند کلمه" عافیة" و کلمه" عاقبة" مصدر است «1».
و بنا به گفته وى معناى آیه چنین مى‏شود:" در وقوع و تحقیق قیامت هیچ دروغى نیست".
ولى بعضى «2» دیگر گفته‏اند: کلمه مذکور همان اسم فاعل است، چیزى که هست در اینجا صفتى است براى موصوفى که حذف شده، و تقدیر کلام" لیس لوقعتها قضیة کاذبة" مى‏باشد، یعنى براى وقوع قیامت هیچ عامل که اقتضاى دروغ شدنش را داشته باشد و آن را دروغ کند وجود ندارد.

آن گاه مى‏فرماید:
لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَةٌ
کسى نمى‏تواند آن روز و فرا رسیدنش را، به دلیل آشکار بودن آن دروغ انگارد و نپذیرد.
به بیان روشن‏تر، منظور این است که: آن رویداد بزرگ به راستى روى خواهد داد، به همین دلیل در رخ دادن آن دروغى در کار نیست.
امّا به باور پاره‏اى منظور این است که: براى فرارسیدن آن رویداد هیچ مانعى نیست و این موضوع از دیدگاه خرد و قرآن و روایات قطعى است.

[وجه اینکه از قیامت به" واقعه" تعبیر فرمود]
" إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ" وقوع حادثه عبارت است از حدوث و پدید آمدن آن، و کلمه" واقعه" صفتى است که هر حادثه‏اى را با آن توصیف مى‏کنند، (مى‏گویند: واقعه‏اى رخ داده، یعنى حادثه‏اى پدید شده) و مراد از" واقعه" در آیه مورد بحث واقعه قیامت است، و اگر در اینجا به طور مطلق و بدون بیان آمده، و نفرموده آن واقعه چیست، تنها فرموده:" چون واقعه رخ مى‏دهد" مثل اینکه شما بگویید:" هر وقت زید آمد چنین و چنان کن"، بدین جهت بوده که بفهماند واقعه قیامت آن قدر معروف است که توضیح آن و ذکر موصوفش مثل این مى‏ماند که در مثال بالا بگویى" هر وقت زید بقال آمد چنین و چنان کن" با اینکه شنونده شما زید را به خوبى مى‏شناسد، و به همین جهت است که گفته‏اند: اصلا کلمه" واقعه" یکى از نامهاى قیامت است، که قرآن این نامگذارى را کرده، هم چنان که نام‏هاى دیگرى چون" حاقة"، و" قارعة"، و" غاشیة" بر آن نهاده است.
____________________________________________________
‌و جمله" إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ" به طور ضمنى بر معناى شرط هم دلالت دارد، و جا داشت جزاى آن شرط را بیان کند، و بفرماید:" چون قیامت بپا مى‏شود چه مى‏شود"، ولى جزا را نیاورد، تا بفهماند آنچه مى‏شود آن قدر عظیم و مهم است که به بیان نمى‏گنجد، ولى به هر حال از سیاق آیاتى که در این سوره اوصاف قیامت را ذکر کرده فهمیده مى‏شود که آن جزا چه چیز است، و مردم در آن روز چه وضعى دارند، پس مى‏شود گفت که مثلا تقدیر کلام:" اذا وقعت الواقعة فاز المؤمنون و خسر الکافرون- چون قیامت بپا شود مؤمنین رستگار و کفار زیانکار مى‏شوند" مى‏باشد.

سوره مبارکه «رحمان» با وصف بهشت و نعمت‏هاى ارزشمند و پرشکوه آن به پایان رسید، اینک این سوره با توجه دادن به رویداد تکاندهنده رستاخیز آغاز مى‏گردد. در نخستین آیه از آیات این سوره مى‏فرماید:
إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ
هنگامى که رخداد هولناک رستاخیز روى مى‏دهد،
واژه «واقعة» بسان «آزفة» از نام‏هاى روز رستاخیز است و منظور آیه این است که: آن گاه که در آستانه رستاخیز و پیدایش آن، بر «نفخه صور» براى زنده شدن مردگان و شتافتن آنان به صحراى محشر دمیده شده و آن رویداد هراس‏انگیز روى مى‏دهد.
پاره‏اى بر آنند که واژه «واقعه»، اشاره به مجموعه‏اى از رویدادهاى تکاندهنده‏اى دارد که در آستانه رستاخیز و پدید آمدن آن رویداد بزرگ رخ مى‏دهد، و این نامگذارى به دلیل بسیارى رویدادها و یا سختى گرفتارى‏ها و رنج‏هایى است که در آن‏ها نهفته است. و تقدیر آیه این گونه است که: «اذکروا اذا وقعت الواقعة» به یاد آورید آن گاه را که آن رویداد تکاندهنده روى مى‏دهد.
و هدف آیه شریفه روشنگرى و بیدارى انسان‏ها و توجّه دادن به آن روز سرنوشت‏ساز و آماده شدن براى دیدار آن روز است.