سیماى یک جامعه و مدیریّت سالم آن است که مردمش با ایمان، رهبرش آسمانى، فرمان‏برى و اطاعت مردم قوى، منحرفانش پشیمان و اهل استغفار و رهبرش پذیرا و مهربان باشد. چنانکه دعاى پیامبر در حقّ مؤمنان مستجاب است، «استغفر لهم الرسول لوجدوا اللّه» دعاى نیکان و فرشتگان نیز در حقّ آنان اثر دارد. در یک جا استغفار فرشتگان براى مردم مطرح است. «و یستغفرون لمن فى‏الارض» <320> و در جاى دیگر براى مؤمنان. «و یستغفرون للذین آمنوا» <321>

در سوره‏ى حمد در کنار صراط مستقیم، گروه «انعمت علیهم» آمده بود، و این بار دوّم است که در کنار آیه‏ى صراط مستقیم، گروه «انعم‏اللّه علیهم» مطرح است. گویا غیر از انبیا و شهدا و صدّیقان و صالحان، دیگران بیراهه مى‏روند و راه مسقیم، منحصراً راه یکى از این چهار گروه است. در روایات، بهترین نمونه‏ى صدّیقان، امامان معصوم‏علیهم السلام، و صدیقه، فاطمه‏ى زهراعلیها السلام معرّفى شده است. مراد از «شهدا» هم، یا کشتگان میدان جهادند، یا گواهان اعمال در قیامت. همنشینى با انبیا در دنیا براى همه‏ى پیروان واقعى امکان ندارد، بنابراین مراد آیه همنشینى در آخرت است.

در نـخـسـتـیـن آیـه از آیـات فـوق اشـاره بـه گـروهـى از کـفـار اهـل کتاب مى کند، که خریدار ضلالت و گمراهى بودند و با تعبیرى که حاکى از تعجب اسـت پـیـامـبر را مخاطب ساخته ، مى فرماید: ((آیا ندیدى کسانى را که بهره اى از کتاب (خدا) به آنها داده شده بود (به جاى اینکه از آن ، براى هدایت خود و دیگران استفاده کنند، بـراى خـویـش ) گـمـراهـى مى خرند، و مى خواهند شما نیز گمراه شوید))؟ (الم تر الى الذیـن اوتـوا نـصـیـبـا مـن الکـتـاب یـشـتـرون الضـلالة و یـریـدون ان تـضـلوا السبیل ). و بـه ایـن تـرتـیـب آنـچـه وسـیـله هـدایـت خـود و دیـگـران بـود بـر اثـر سـوء نـیاتشان تـبـدیـل بـه وسـیـله گـمـراه شـدن و گـمـراه کـردن گـشـت ، چـرا کـه آنـهـا هـیـچ گـاه دنبال حقیقت نبودند، بلکه به همه چیز با عینک سیاه نفاق و حسد و مادیگرى مى نگریستند. ضمنا از جمله ((اوتوا نصیبا من الکتاب ))؛ بخشى از کتاب در اختیار آنها قرار داده شد)) اسـتـفـاده مى شود که آنچه در اختیار داشتند، تمام کتاب آسمانى تورات نبود، بلکه تنها بخشى از آن بوده است و این حقایق مسلم تاریخى نیز کاملا سازگار است که قسمتهایى از تورات و انجیل واقعى با گذشت زمان تحریف شده و یا از بین رفته است . در آیـه بـعـد مـى فـرمـاید: ((اینها اگر چه در لباس دوست خود را جلوه مى دهند، دشمنان واقعى شما هستند، و خداوند از دشمنان شما آگاهتر است )) (والله اعلم باعدائکم ). ولى شـمـا هـرگـز از عـداوت آنها وحشت نکنید، شما تنها نیستید ((همین قدر کافى است که خـداونـد رهـبـر و ولى شـما و یار و یاور شما باشد)) (و کفى بالله ولیا و کفى بالله نصیرا). زیـرا از آنـهـا کـارى ساخته نیست و اگر گفته هاى آنها را زیر پا بگذارید جاى ترس و نگرانى نخواهد بود.

قرآن، واژه‏ى «گمان نکنید» را بارها خطاب به کفّار و منافقین و افراد سست ایمان بکار برده، و این بخاطر آن است که این افراد از واقع‏بینى و تحلیل درست و روشن ضمیرى لازم محرومند. آنها آفرینش را بیهوده، شهادت را نابودى، دنیا را پایدار، عزّت را در گرو تکیه به کفّار و طول عمر خود را مایه‏ى خیر و برکت مى‏پندارند که قرآن بر همه‏ى این پندارها قلم بطلان کشیده است. اهل کفر، داشتن امکانات، بدست آوردن پیروزى‏ها و زندگى در رفاه خود را نشان شایستگى خود مى‏دانند، در حالى که خداوند آنان را به دلیل آلودگى به کفر و فساد، مهلت مى‏دهد تا در تباهى خویش غرق شوند. در تاریخ مى‏خوانیم که وقتى یزید امام حسین‏علیه السلام را به شهادت رساند، خاندان آن حضرت را همراه زینب کبرى‏علیها السلام به اسارت به شام بردند. یزید در مجلس خود با غرور تمام خطاب به حضرت زینب گفت: «دیدید که خدا با ماست»، حضرت در پاسخ او، این آیه را خواند و فرمود: من ترا پست و کوچک و شایسته هرگونه تحقیر مى‏دانم. هر آنچه مى‏خواهى انجام بده، ولى به خدا سوگند که نور خدا را نمى‏توانى خاموش کنى. آرى، براى چنین افراد خوشگذرانى، عذاب خوار کننده آماده شده، تا عزّت خیالى و دنیایى آنان، با خوارى و ذلّت در آخرت همراه باشد. مجرومان دوگونه‏اند: گروهى که قابل اصلاحند و خداوند آنها را با موعظه و حوادث تلخ و شیرین، هشدار داده و بیدار مى‏کند، و گروهى که قابل هدایت نیستند، خداوند آنها را به حال خویش رها مى‏کند تا تمام قابلیّت‏هاى آنان بروز کند. به همین جهت امام باقر علیه السلام ذیل این آیه فرمود: مرگ براى کفّار یک نعمت است، زیرا هر چه بیشتر بمانند زیادتر گناه مى‏کنند. <198> حضرت على‏علیه السلام درباره‏ى «انّما نملى لهم لیزدادوا اثماً» فرمود: چه بسیارند کسانى که احسان به آنان (از جانب خداوند)، استدراج و به تحلیل بردن آنان است و چه بسیارند کسانى که به خاطر پوشانده شدن گناه و عیوبشان، مغرورند و چه بسیارند افرادى که به خاطر گفته‏هاى خوب درباره آنان مفتون شده‏اند. خداوند هیچ بنده‏اى را به چیزى همانند «املاء» مبتلا نکرده است.

خداوند با بیان دو نکته، به شایعات دلسرد کننده‏ى منافقان که در آیه‏ى قبل مطرح شد پاسخ مى‏دهد: الف: مرگ وحیات بدست اوست. جبهه نرفتن، طول عمر را کم نمى‏کند. ب: کسى که در راه خدا گام بردارد، بمیرد یا شهید شود، برنده است. زیرا او عمر داده، ولى مغفرت و رحمت گرفته است، پس چیزى را نباخته است. کسانى که در راه سفر به جبهه، یا در راه تحصیل علم، یا سفر براى حج و زیارت، تبلیغ و ارشاد و سایر اهداف مقدّس از دنیا بروند، مشمول رحمت و مغفرت الهى خواهند بود.

دعوت به سوى توحید وحقّ، لازم است. خواه با استدلال، خواه با مباهله و خواه از طریق دعوت به مشترکات. در تفسیر مراغى آمده است: عدىّ‏بن حاتم بعد از اسلام آوردن، به پیامبر صلى الله علیه وآله عرض کرد: ما زمانى که مسیحى بودیم، هرگز یکدیگر را «ربّ» خود قرار نمى‏دادیم، پس مراد از جمله‏ى «لایتّخذ بَعضُنا بَعضاً ارباباً» چیست؟ پیامبرصلى الله علیه وآله فرمودند: آیا علماى شما احکام خدا را تغییر نمى‏دادند؟ گفت: چرا! فرمودند: پیروى از عالمى که قانون خدا را تغییر دهد، یک نوع بندگى وبردگى اوست.