شأن نزول:
برای آیات فوق، شأن نزول مفصلی در کتب تاریخ و حدیث و تفسیر آمده است که خلاصه آن چنین است: بعد از غزوه‏ی بنی‏المصطلق (جنگی که در سال ششم هجرت در سرزمین «قدید» واقع شد).
دو نفر از مسلمانان، یکی از طایفه انصار و دیگری از مهاجران به هنگام گرفتن آب از چاه با هم اختلاف پیدا کردند، یکی قبیله‏ی انصار را به یاری خود طلبید، و دیگری مهاجران را، یک نفر از مهاجران به یاری دوستش آمد، و «عبداللَّه بن ابی» که از سرکرده‏های معروف منافقان بود به یاری مرد انصاری شتافت، و مشاجره‏ی لفظی شدیدی در میان آن دو درگرفت، عبداللَّه بن ابی، سخت، خشمگین شد، و در حالی که جمعی از قومش نزد او بودند گفت: «ما این گروه مهاجران را پناه دادیم و کمک کردیم اما کار ما شبیه ضرب‏المثل معروفی است که می‏گوید: «سمن کلبک یأکلک»! (سگت را فربه کن تا تو را بخورد)! واللَّه لئن رجعنا الی المدینة لیخرجن الاعز منها الاذل: «به خدا سوگند اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان، ذلیلان را بیرون خواهند کرد» و منظورش از عزیزان، خود و اتباعش بود و از ذلیلان مهاجران، سپس رو به اطرافیانش کرد و گفت: این نتیجه کاری است که شما به سر خودتان آوردید، این گروه را در شهر خود جای دادید و اموالتان را با آنها قسمت کردید: هرگاه باقیمانده‏ی غذای خودتان را به مثل این مرد (اشاره به مرد مهاجری که طرف دعوی بود) نمی‏دادید بر گردن شما سوار نمی‏شدند، از سرزمین شما می‏رفتند و به قبائل خود ملحق می‏ شدند!
در این جا «زید بن ارقم» که در آن وقت جوانی نوخاسته بود، رو به «عبداللَّه بن ابی» کرد و گفت به خدا سوگند ذلیل و قلیل توئی! و محمد صلی اللَّه علیه و آله در عزت الهی و محبت مسلمین است، و به خدا قسم من بعد از این تو را دوست ندارم، «عبداللَّه» صدا زد خاموش باش تو باید بازی کنی ای کودک! زید بن ارقم خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمد و ماجرا را نقل کرد.
پیامبر صلی اللَّه علیه و آله کسی را به سراغ «عبداللَّه» فرستاد فرمود: این چیست که برای من نقل کرده‏اند؟ عبداللَّه گفت به خدائی که کتاب آسمانی بر تو نازل کرده من چیزی نگفتم! و «زید» دروغ می‏گوید.
جمعی از انصار که حاضر بودند عرض کردند ای رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله «عبداللَّه» بزرگ ما است، سخن کودکی از کودکان انصار را بر ضد او نپذیر، پیامبر عذر آنها را پذیرفت در اینجا طائفه انصار «زید بن ارقم» را ملامت کردند.
پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دستور حرکت داد، یکی از بزرگان انصار به نام «اسید» خدمتش آمد و عرض کرد ای رسول خدا! در ساعت نامناسبی حرکت کردی، فرمود: بله آیا نشنیدی رفیقتان عبداللَّه چه گفت او گفته است هرگاه به مدینه بازگردد عزیزان ذلیلان را خارج خواهند کرد.
اسید عرض کرد تو ای رسول خدا اگر اراده کنی او را بیرون خواهی راند، واللَّه تو عزیزی و او ذلیل است، سپس عرض کرد یا رسول‏اللَّه با او مدارا کنید.
سخنان عبداللَّه ابی به گوش فرزندش رسید خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمد و عرض کرد شنیده‏ام می‏خواهید پدرم را به قتل برسانید، اگر چنین است به خود من دستور دهید سرش را جدا کرده برای شما می‏آورم! زیرا مردم می‏دانند کسی نسبت به پدر و مادرش از من نیکوکارتر نیست، از این می‏ترسم دیگری او را به قتل برساند و من نتوانم بعد از آن به قاتل پدرم نگاه کنم، و خدای ناکرده او را به قتل برسانم و مؤمنی را کشته باشم و به دوزخ بروم!.
پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود مسأله کشتن پدرت مطرح نیست، مادامی که او با ما است با او مدارا و نیکی کن.
سپس پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دستور داد تمام آن روز و تمام شب را لشکریان به راه ادامه دهند، فردا هنگامی که آفتاب برآمد دستور توقف داد، لشکریان به قدری خسته شده بودند که همین که سر به زمین گذاشتند به خواب عمیقی فرورفتند (و هدف پیغمبر این بود که مردم ماجرای دیروز و حرف عبداللَّه ابی را فراموش کنند...).
سرانجام پیامبر صلی اللَّه علیه و آله وارد مدینه شد، زید بن ارقم می‏گوید من از شدت اندوه و شرم در خانه ماندم و بیرون نیامدم، در این هنگام سوره منافقین نازل شد، و زید را تصدیق، و عبداللَّه را تکذیب کرد، پیامبر صلی اللَّه علیه و آله گوش زید را گرفت و فرمود: ای جوان! خداوند سخن تو را تصدیق کرد همچنین آنچه را به گوش شنیده بودی و در قلب حفظ نموده بودی، خداوند آیاتی از قرآن را درباره آنچه تو گفته بودی نازل کرد.
در این هنگام «عبداللَّه ابی» نزدیک مدینه رسیده بود وقتی خواست وارد شهر شود پسرش آمد و راه را بر پدر بست، گفت وای بر تو چه می‏کنی؟ پسرش گفت: به خدا سوگند جز به اجازه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نمی‏توانی وارد مدینه شوی و امروز می‏فهمی عزیز و ذلیل کیست؟!!
«عبداللَّه» شکایت پسرش را خدمت رسول خدا فرستاد، پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به پسرش پیغام داد که بگذار پدرت داخل شهر شود، فرزندش گفت: حالا که اجازه رسول خدا آمد مانعی ندارد.
عبداللَّه وارد شهر شد، اما چند روزی بیشتر نگذشت که بیمار گشت و از دنیا رفت! (و شاید دق‏مرگ شد)
هنگامی که این آیات نازل شد و دروغ عبداللَّه ظاهر گشت بعضی به او گفتند آیات شدیدی درباره‏ی تو نازل شده خدمت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله برو تا برای تو استغفار کند، عبداللَّه سرش را تکان داد گفت: به من گفتید: ایمان بیاور آوردم، گفتید: زکات بده، دادم، چیزی باقی نمانده که بگوئید برای محمد صلی اللَّه علیه و آله سجده کن! و در اینجا آیه و اذا قیل لهم تعالوا نازل گردید.
سپس به یکی دیگر از نفرت‏انگیزترین سخنان آنها اشاره کرده، می‏افزاید: «آنها می‏گویند اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان ذلیلان را بیرون می‏کنند»! (یقولون لئن رجعنا الی المدینة لیخرجن الاعز منها الاذل).
این همان گفتاری است که از دهان آلوده «عبداللَّه بن ابی» خارج شد، و منظورش این بود که ما ساکنان مدینه، رسول‏اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و مؤمنان مهاجر را بیرون می‏کنیم، و مراد از بازگشت به مدینه، بازگشت از غزوه «بنی‏المصطلق» بود که مشروحاً در شأن نزول به این مطلب اشاره شد.
درست است که این سخن از یک نفر صادر شد، ولی چون همه منافقان همین خط و مشی را داشتند قرآن به صورت جمعی از آن تعبیر می‏کند و می‏فرماید: یقولون... (آنها می‏گویند).
سپس قرآن پاسخ دندان‏شکنی به آنان داده، می‏گوید: «عزت مخصوص
خدا و رسول او و مؤمنان است ولی منافقان نمی‏دانند» (و للَّه العزة و لرسوله و للمؤمنین ولکن المنافقین لا یعلمون).
تنها منافقان مدینه نبودند که این سخن را در برابر مؤمنان مهاجر گفتند بلکه قبل از آنها نیز سران قریش در مکه می‏ گفتند: اگر این گروه اندک مسلمان فقیر را در محاصره‏ی اقتصادی قرار دهیم، یا از مکه بیرونشان کنیم، مطلب تمام است!
امروز نیز دولتهای استعماری به پندار این که خزائن آسمان و زمین را در اختیار دارند می‏گویند ملتهائی را که در برابر ما تسلیم نمی ‏شوند باید در محاصره اقتصادی قرار داد تا بر سر عقل آیند و تسلیم شوند!
این کوردلان تاریخ که شیوه‏ ی آنها دیروز و امروز یکسان بوده و هست خبر ندارند که با یک اشاره خداوند تمام ثروتها و امکاناتشان بر باد می‏رود و عزت پوشالی آنها دستخوش فنا می‏گردد.
به هر حال این طرز تفکر (خود را عزیز دانستن و دیگران ذلیل، و خود را ولی نعمت و دیگران محتاج شمردن) یک تفکر منافقانه است که از غرور و تکبر از یک سو، و گمان استقلال در برابر خدا از سوی دیگر، ناشی می‏شود، اگر آنها به حقیقت عبودیت آشنا بودند و مالکیت خدا را بر همه چیز مسلم می‏دانستند هرگز گرفتار این اشتباهات خطرناک نمی‏شدند.
قابل توجه اینکه در آیه قبل در مورد منافقان تعبیر به «لا یفقهون» (نمی‏فهمند) آمده، و در اینجا «لا یعلمون» (نمی‏دانند) این تفاوت تعبیر ممکن است برای پرهیز از تکرار که مخالف فصاحت است بوده باشد، و نیز ممکن است از این جهت باشد که درک مسأله مالکیت خداوند نسبت به تمام خزائن آسمانها و زمین مطلب پیچیده‏تری است که احتیاج به دقت و فهم بیشتری دارد،
در حالی که اختصاص عزت به خدا و پیامبر و مؤمنان بر کسی مخفی نیست.
نکته‏ها:
1- ده نشانه‏ی منافق!
از مجموع آیات فوق، نشانه‏های متعددی برای منافقان، استفاده می‏شود که در یک جمع‏بندی می‏توان، آن را در ده نشانه، خلاصه کرد:
1- دروغگوئی صریح و آشکار (واللَّه یشهد ان المنافقین لکاذبون).
2- استفاده از سوگندهای دروغین برای گمراه ساختن مردم (اتخذوا ایمانهم جنة).
3- عدم درک واقعیات، بر اثر رها کردن آئین حق، بعد از شناخت آن (لا یفقهون).
4- داشتن ظاهری آراسته و زبانی چرب، علی‏رغم تهی بودن درون و باطن (و اذا رایتهم تعجبک اجسامهم).
5- بیهودگی در جامعه و عدم انعطاف در مقابل حق، همچون یک قطعه چوب خشک (کانهم خشب مسندة).
6- بدگمانی و ترس و وحشت از هر حادثه و هر چیز به خاطر خائن بودن (یحسبون کل صیحة علیهم).
7- حق را به باد سخریه و استهزاء گرفتن (لووا روؤسهم).
8- فسق و گناه (ان اللَّه لا یهدی القوم الفاسقین).
9- خود را مالک همه چیز دانستن، و دیگران را محتاج به خود پنداشتن (هم الذین یقولون لا تنفقوا علی من عند رسول‏اللَّه حتی ینفضوا).
10- خود را عزیز و دیگران را ذلیل، تصور کردن (لیخرجن الاعز
منها الاذل).
بدون شک نشانه‏های منافق منحصر به این ها نیست، و از آیات دیگر قرآن و روایات اسلامی و نهج‏البلاغه نیز نشانه‏های متعدد دیگری برای آنها استفاده می‏شود، حتی در معاشرتهای روزمره می‏توان به اوصاف و ویژگیهای دیگری از آنها پی‏برد، ولی آنچه در آیات این سوره آمده، قسمت مهم و قابل توجهی از این اوصاف است.
در نهج‏البلاغه خطبه‏ای مخصوص توصیف منافقان است، در قسمتی از آن خطبه چنین آمده است:
«ای بندگان خدا شما را به تقوی و پرهیزکاری سفارش می‏کنم و از منافقان برحذر می‏دارم، چرا که آنها گمراه و گمراه کننده‏اند، خطاکار و غلط اندازند.
هر روز به رنگ تازه‏ای درمی‏آیند، و به قیافه‏ها و زبانهای مختلف خودنمائی می‏کنند.
از هر وسیله‏ای برای فریفتن و درهم شکستن شما بهره می‏گیرند و در هر کمینگاهی به کمین شما نشسته‏اند.
بدباطن و خوش‏ ظاهرند، و پیوسته مخفیانه برای فریب مردم گام برمی‏دارند، و از بیراهه‏ها حرکت می‏کنند.
گفتارشان به ظاهر شفابخش، اما کردارشان، دردی است درمان ‏ناپذیر.
بر رفاه و آسایش مردم، حسد می‏ورزند، و اگر کسی گرفتار بلائی شود خوشحالند.
همواره امیدواران را مأیوس می‏کنند و همه جا آیه‏ی یأس می‏خوانند.
آنها در هر راهی کشته‏ای دارند! و برای نفوذ در هر دلی راهی! و برای هر مصیبتی اشک ساختگی می‏ریزند!
مدح و ثنا به یکدیگر، قرض می‏دهند، و از یکدیگر انتظار پاداش دارند.
در تقاضاهای خود اصرار می‏ورزند، و در ملامت پرده‏دری می‏کنند، و هرگاه حکمی کنند از حد تجاوز می‏نمایند.
در برابر هر حقی باطلی ساخته، و در مقابل هر دلیلی شبه هایی، برای هر زنده‏ای عامل مرگی، برای هر دری کلیدی، و برای هر شبی چراغی تهیه دیده‏اند!
برای رسیدن به مطامع خویش و گرمی بازار خود و فروختن کالا به گرانترین قسمت تخم یأس در دلها می‏پاشند.
باطل خود را شبیه حق جلوه می‏دهند، و در توصیف ها راه فریب پیش می‏گیرند.
طریق وصول به خواسته‏ی خود را آسان، و طریق خروج از دامشان را تنگ و پرپیچ و خم جلوه می‏دهند، آنها دار و دسته شیطان و شراره‏های آتش دوزخند! همانگونه که خداوند فرموده: اولئک حزب الشیطان الا ان حزب الشیطان هم الخاسرون «آنها حزب شیطانند، بدانید حزب شیطان زیانکارند» !
در این خطبه غرّا به اوصاف زیادی از آنها اشاره شده که بحثهای گذشته را تکمیل می‏کند.
2- خطر منافقان
همانگونه که در مقدمه این بحث گفتیم منافقان خطرناکترین افراد
هر اجتماعند چرا که «اولاً» در درون جامعه‏ها زندگی می‏کنند و از تمام اسرار باخبرند.
ثانیاً- شناختن آنها همیشه کار آسانی نیست، و گاه خود را چنان در لباس دوست نشان می‏دهند که انسان باور نمی‏کند.
ثالثاً- چون چهره اصلی آنها برای بسیاری از مردم ناشناخته است درگیری مستقیم و مبارزه صریح با آنها کار مشکلی است.
رابعاً- آنها پیوندهای مختلفی با مؤمنان دارند (پیوندهای سببی و نسبی و غیر اینها) و وجود همین پیوندها مبارزه با آنها را پیچیده‏تر می‏سازد
خامساً- آنها از پشت خنجر می‏زنند و ضرباتشان غافلگیرانه است.
این جهات و جهات دیگری سبب می‏شود که آنها ضایعات جبران ناپذیری برای جوامع به بار آورند، و به همین دلیل برای دفع شر آنها باید برنامه‏ریزی دقیق و وسیعی داشت.
در حدیثی آمده است که پیامبر فرمود: انی لا اخاف علی امتی مؤمنا و لا مشرکاً اما المؤمن فیمنعه اللَّه بایمانه، و اما المشرک فیخزیه اللَّه بشرکه، و لکنی اخاف علیکم کل منافق عالم اللسان، یقول ما تعرفون و یفعل ما تنکرون: «من بر امتم نه از مؤمنان بیمناکم، نه از مشرکان، اما مؤمن ایمانش مانع ضرر او است، و اما مشرک خداوند او را به خاطر شرکش رسوا می‏کند، ولی من از «منافق» بر شما می‏ترسم که از زبانش علم می‏ریزد (و در قلبش کفر و جهل است) سخنانی می‏گوید که برای شما دلپذیر است، اما اعمالی (در خفا) انجام می‏دهد که زشت و بد است».
درباره‏ی منافقان بحثهای مشروح دیگری در جلد اول (ذیل آیات 8 تا 16
بقره) و در جلد 8 ذیل آیات 60 تا 85 سوره‏ی توبه (صفحه 19 تا 72) و در جلد 17 ذیل آیات 12 تا 17 سوره‏ی احزاب (صفحه‏ی 224 تا 232) و در جلد هفتم ذیل آیه‏ی 43 تا 45 سوره‏ی توبه (صفحه 428 تا 456) داشته‏ایم.
کوتاه سخن این که کمتر گروهی است که قرآن درباره آنها این همه بحث کرده باشد، و نشانه‏ها و اعمال و خطرات آنها را بازگو نموده باشد، این سرمایه‏گزاری وسیع قرآن در این باره دلیل بر خطر فوق‏العاده منافقان است.
3- منافق خشک و شکننده است
در طول زندگی طوفانهائی می‏وزد، و امواج خروشانی پدیدار می‏گردد. مؤمنان با استفاده از نیروی ایمان و توکل، و نقشه‏های صحیح، گاه جنگ و گریز، و گاه حمله‏های پی‏درپی، آنها را از سر می‏ گذرانند و پیروز می‏شوند، اما منافق یکدنده و لجوج می‏ایستد تا می‏شکند، در حدیثی (از پیغمبر گرامی اسلام) آمده: مثل المؤمن کمثل الزرع لا تزال الریح تمیله، و لا یزال المؤمن یصیبه البلاء، و مثل المنافق کمثل شجرة الارز لا تهتز حتی تستحصد:
«مؤمن همچون ساقه‏های زراعت است، بادها او را می‏خواباند اما بعداً به پا می‏خیزد و پیوسته حوادث سخت و بلاها را تحمل کرده از سر می‏گذراند، اما منافق همانند درخت صنوبر است نرمشی از خود نشان نمی‏دهد و می‏ایستد تا از ریشه کنده شود» !
4- عزت مخصوص خدا و دوستان او است
گرچه در فارسی روزمره «عزت» به معنی احترام و آبرو یا گرانبها بودن است، ولی در لغت عرب چنین نیست، بلکه عزت به معنی قدرت شکست‏ناپذیر است، قابل توجه این که در آیات فوق و در آیه‏ی 10 سوره‏ی فاطر «عزت» منحصراً از آن خدا شمرده شده، و در آیات مورد بحث می‏افزاید: «و از آن رسول او و مؤمنان است» چرا که اولیاء و دوستان خدا نیز پرتوی از عزت او را دارند و به او متکی هستند.
به همین دلیل در روایات اسلامی روی این مسأله تأکید شده است که مؤمن نباید وسائل ذلت خود را فراهم سازد، خدا خواسته او عزیز باشد او هم برای حفظ این عزت باید بکوشد.
در حدیثی از امام صادق علیه‏السلام در تفسیر همین آیه (و للَّه العزة و لرسوله و للمؤمنین) می‏خوانیم: فالمؤمن یکون عزیزاً و لا یکون ذلیلا... المؤمن اعز من الجبل ان الجبل یستفل منه بالمعاول، والمؤمن لا یستفل من دینه شی‏ء: «مؤمن عزیز است و ذلیل نخواهد بود مؤمن از کوه محکم تر و پرصلابت‏تر است چرا که کوه را با کلنگ ها ممکن است سوراخ کرد ولی چیزی از دین مؤمن هرگز کنده نمی‏شود».
در حدیث دیگری از همان امام می‏خوانیم: لا ینبغی للمؤمن ان یذل نفسه قیل له و کیف یذل نفسه قال یتعرض لما لا یطیق!: «سزاوار نیست مؤمن خود را ذلیل کند، سؤال شد چگونه خود را ذلیل می‏کند! فرمود: به سراغ کاری می‏رود که از او ساخته نیست» !
و باز در حدیث سومی از آنحضرت آمده است ان اللَّه تبارک و تعالی فوض الی المؤمن اموره کلها و لم یفوض الیه ان یذل نفسه الم تر قول اللَّه سبحانه و تعالی هیهنا «و للَّه العزة و لرسوله و للمؤمنین» والمؤمن ینبغی ان یکون عزیزاً و لا یکون ذلیلا: «خداوند همه‏ ی کارهای مؤمن را به او واگذار کرده
جز این که به او اجازه نداده است که خود را ذلیل و خوار کند، مگر نمی‏ بینی خداوند در این باره فرموده: عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است، سزاوار است مؤمن همیشه عزیز باشد، و ذلیل نباشد».

اموال و فرزندان، شما را از یاد خدا غافل نکنند!
از آن جا که یکی از عوامل مهم نفاق حبّ دنیا، و علاقه افراطی به اموال و فرزندان است، در این آیات که آخرین آیات سوره‏ی «منافقین» است مؤمنان را از چنین علاقه افراطی بازمی‏دارد، و می‏گوید: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند» (یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم و لا اولادکم عن ذکر اللَّه).
«و آنها که چنین کنند زیانکارانند» (و من یفعل ذلک فاولئک هم الخاسرون).
درست است که اموال و اولاد از مواهب الهی هستند، ولی تا آنجا که از آنها در راه خدا و برای نیل به سعادت کمک گرفته شود، اما اگر علاقه افراطی به آنها سدی در میان انسان و خدا ایجاد کند بزرگترین بلا محسوب می‏شوند، و چنان که در داستان منافقین در آیات گذشته دیدیم یکی از عوامل انحراف آنها همین حب دنیا بود.
در حدیثی از امام باقر علیه‏السلام این معنی به روشن ترین وجهی ترسیم شده است، آن جا که می‏فرماید: ما ذئبان ضاریان فی غنم لیس لها راع، هذا فی اولها و هذا فی آخرها باسرع فیها من حب المال والشرف فی دین المؤمن: «دو گرگ درنده در یک گله بی‏چوپان که یکی در اول گله و دیگری در آخر آن باشد آنقدر ضرر نمی‏زنند که مال‏پرستی و جاه‏طلبی به دین مؤمن ضرر می‏رسانند» !
در این که منظور از ذکر خدا در اینجا چیست؟ مفسران احتمالات زیادی ذکر کرده‏اند بعضی آن را به نمازهای پنج گانه، و بعضی شکر نعمت و صبر بر بلا و رضای به قضا، و بعضی حج و زکات و تلاوت قرآن، و بعضی به تمام فرائض تفسیر کرده‏اند، ولی روشن است ذکر خدا معنی وسیعی دارد که همه این ها و غیر اینها را شامل می‏شود بنابراین تفسیر به امور فوق از قبیل ذکر مصداقهای روشن است.
تعبیر به «خاسرون» (زیانکاران) به خاطر آن است که حب دنیا چنان انسان را سرگرم می‏ کند که سرمایه‏های وجودی خویش را در راه لذات ناپایدار، و گاهی اوهام و پندارها، صرف می ‏کند و با دست خالی از این دنیا می‏رود در حالی که با داشتن سرمایه‏های بزرگ برای زندگی جاویدانش کاری نکرده است.
نکته‏ها:
1- راه غلبه بر نگرانیها
در حالات عالم بزرگ، «شیخ عبداللَّه شوشتری» که از معاصرین مرحوم «علامه مجلسی» است نوشته‏اند، فرزندی داشت که بسیار مورد علاقه او بود، این فرزند، سخت بیمار شد، پدرش مرحوم شیخ عبداللَّه، هنگامی که برای اداء نماز جمعه به مسجد آمد، پریشان بود، هنگامی که طبق دستور اسلامی، سوره‏ی منافقین را در رکعت دوم تلاوت کرد و به این آیه رسید: یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم و لا اولادکم عن ذکر اللَّه: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید اموال و فرزندان شما نباید شما را از یاد خدا غافل کند» چندین بار آیه را تکرار کرد (تکرار آیات قرآن در نماز جایز است) هنگامی که از نماز فراغت یافت، بعضی از یاران از علّت این تکرار سؤال کردند، فرمود: هنگامی که به این آیه رسیدم به یاد فرزندم افتادم و با تکرار آن به مبارزه‏ی با نفس خود برخاستم،
آنچنان مبارزه کردم که فرض کردم فرزندم مرده، و جنازه‏اش در برابر من است، و من از خدا غافل نیستم، آنگاه بود که دیگر آیه را تکرار نکردم»!
2- نفاق «اعتقادی» و «عملی»
نفاق معنی وسیعی دارد که هرگونه دوگانگی ظاهر و باطن را در بر می‏ گیرد، مصداق بارز آن، نفاق عقیدتی است، که آیات منافقین معمولاً ناظر به آن است و آن مربوط به کسانی است که در ظاهر اظهار ایمان می‏کنند، ولی در دل شرک و کفر، پنهان می‏دارند.
اما نفاق عملی در مورد کسانی است که اعتقاد باطنی آنها اسلام است، ولی اعمالی برخلاف این تعهد باطنی انجام می‏دهند که دوگانگی چهره‏ی درون و برون را نشان می‏دهد، مانند: پیمان‏شکنی، دروغ، خیانت در امانت، لذا در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام صلی اللَّه علیه و آله آمده است: ثلاث من کن فیه کان منافقا، و ان صام وصلی، و زعم انه مسلم: من اذ ائتمن خان، و اذا حدث کذب، و اذا وعد، اخلف: «سه چیز است در هرکس باشد منافق است، هر چند نماز بخواند و روزه بگیرد و خود را مسلمان بداند: کسی که در امانت خیانت می‏کند و به هنگام سخن گفتن دروغ می‏گوید، و هرگاه وعده‏ای می‏دهد، تخلف می‏کند».
در حدیث دیگری از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله می‏خوانیم: ما زاد خشوع الجسد علی ما فی القلب فهو عندنا نفاق: «هر مقدار خشوع ظاهر بر آنچه در قلب است، افزون گردد او در نزد ما نفاق است».
و در جای دیگر از امام علی بن الحسین علیه‏السلام می‏خوانیم: ان المنافق ینهی و لا ینتهی و یأمر بما لا یأتی: «منافق، نهی از منکر می‏کند، اما خود، آن را ترک نمی‏گوید، و امر به معروف می‏کند اما خودش انجام نمی‏دهد» !
و از شعب مهم نفاق عملی، مسأله شرک و ریاکاری است که در روایات اسلامی نیز به آن اشاره شده است.

سپس به دنبال این اخطار شدید به مؤمنان، دستور انفاق در راه خدا را صادر کرده، می‏فرماید: «از آن چه به شما روزی داده‏ایم انفاق کنید پیش از آنکه مرگ یکی از شما فرارسد و بگوید: پروردگارا! چرا مرگ مرا مدت کمی به تأخیر نینداختی تا انفاق کنم و از صالحان باشم»؟! (و انفقوا مما رزقناکم من قبل ان یأتی احدکم الموت فیقول رب لو لا اخرتنی الی اجل قریب فاصدق و اکن من الصالحین).
گرچه بعضی امر به انفاق را در اینجا به معنی وجوب تعجیل در ادای زکات تفسیر کرده ‏اند ولی روشن است که منظور آیه هرگونه انفاق واجب و مستحب را که وسیله‏ی نجات انسان در آخرت است، شامل می‏شود.
جالب این که: در ذیل آیه می‏گوید: «من انفاق کنم و از صالحان شوم» این تعبیر بیانگر تأثیر عمیق انفاق در صالح بودن انسان است، گرچه بعضی، صالح بودن را در اینجا به معنی انجام مراسم «حج» تفسیر کرده‏اند و در بعضی از روایات نیز، صریحاً آمده ولی اینها نیز از قبیل ذکر مصداق روشن است.
جمله‏ ی «من قبل ان یأتی احدکم الموت» اشاره به قرار گرفتن انسان در آستانه مرگ و ظاهر شدن علائم آن است، زیرا این سخن را انسان بعد از مرگ نمی‏گوید بلکه در آستانه‏ی مرگ می‏گوید.
تعبیر به «مما رزقناکم» (از آنچه به شما روزی داده‏ایم) علاوه بر اینکه منحصر به اموال نیست، بلکه تمام مواهب را در بر می‏گیرد، بیانگر این حقیقت است که همه‏ی اینها از ناحیه‏ی دیگری است و «چند روزی این امانت نزد ما است»، بنابراین بخل ورزیدن چه معنی دارد؟
به هر حال بسیارند کسانی که وقتی چشم برزخی پیدا می‏کنند و خود را در آخرین لحظات زندگی و در آستانه قیامت می‏بینند، و پرده‏های غفلت و بیخبری از جلو چشمان آنها کنار می‏رود، و می‏بینند باید اموال و سرمایه‏ها را بگذارند و بروند بی‏آنکه بتوانند از آن توشه‏ای برای این سفر طولانی برگیرند، پشیمان می‏شوند، و آتش حسرت به جانشان می‏افتد، و تقاضای بازگشت به زندگی می‏کنند، هر چند بازگشتن کوتاه و گذرا باشد، تا جبران کنند، ولی دست رد بر سینه آنها گذارده می‏شود، چرا که سنت الهی است که این راه، بازگشت ندارد!

لذا در آخرین آیه با قاطعیت تمام، می‏فرماید: «خداوند هرگز مرگ کسی را، هنگامی که اجلش فرارسد، به تأخیر نمی‏اندازد»! (و لن یؤخر اللَّه
نفساً اذا جاء اجلها).
حتی یک ساعت، پس و پیش در کار نیست، چنانکه در آیات دیگر قرآن نیز به آن اشاره شده است، در آیه‏ی 34 سوره‏ی اعراف می‏خوانیم: فاذا جاء اجلهم لا یستأخرون ساعة و لا یستقدمون: «هنگامی که مرگ آنها فرارسد، نه یک ساعت پیشی می‏گیرند نه یکساعت، تأخیر می‏کنند».
و سرانجام آیه را با این جمله پایان می‏دهد: «خداوند به آنچه انجام می‏دهید آگاه است» (واللَّه خبیر بما تعملون).
و همه‏ ی آنها را برای پاداش و کیفر، ثبت کرده و در برابر همه‏ ی آنها به شما جزا می‏دهد.

در آخرین آیه این سوره مى فرماید: و از شر هر حسودى هنگامى که حسد مى ورزد (و من شر حاسد اذا حسد).
این آیه نشان مى دهد که حسد از بدترین و زشت ترین صفات رذیله است ، چرا که قرآن آن را در ردیف کارهاى حیوانات درنده و مارهاى گزنده ، و شیاطین وسوسه گر قرار داده است .

بعد مى افزاید: ((و از شر آنها که در گره ها مى دمند)) (و من شر النفاثات فى العقد).
((نفاثات )) از ماده ((نفث )) (بر وزن حبس ) در اصل به معنى ریختن مقدار کمى از آب دهان است ، و از آنجا که این کار با دمیدن انجام مى گیرد، ((نفث )) به معنى ((نفخ )) (دمیدن ) نیز آمده است
ولى بسیارى از مفسران ((نفاثات )) را به معنى ((زنان ساحره )) تفسیرکرده اند (نفاثات جمع مؤ نث است و مفرد آن ((نفاثة )) صیغه مبالغه از نفث مى باشد) آنها اورادى را مى خواندند و در گره هائى مى دمیدند و به این وسیله سحر مى کردند، ولى جمعى آن را اشاره به زنان وسوسه گر مى دانند که پى در پى در گوش مردان ، مخصوصا همسران خود، مطالبى را فرو مى خوانند تا عزم آهنین آنها را در انجام کارهاى مثبت سست کنند، و وسوسه هاى این گونه زنان در طول تاریخ چه حوادث مرگبارى که بار نیاورده ، و چه آتشها که بر نیفروخته و چه عزمهاى استوارى را که سست نساخته است .
فخر رازى مى گوید زنان به خاطر نفوذ محبتهایشان در قلوب رجال ، در آنان تصرف مى کنند.
این معنى در عصر و زمان ما از هر وقت ظاهرتر است زیرا یکى از مهمترین وسائل نفوذ جاسوسها در سیاستمداران جهان استفاده از زنان جاسوسه است که با این نفاثات فی العقد قفلهاى صندوقهاى اسرار را مى گشایند و از مرموزترین مسائل با خبر مى شوند و آن را در اختیار دشمن قرار مى دهند.
بعضى نیز نفاثات را به نفوس شریره ، و یا جماعتهاى وسوسه گر که با تبلیغات مستمر خود گره هاى تصمیمها را سست مى سازند تفسیر نموده اند.
بعید نیست که آیه مفهوم عام و جامعى داشته باشد که همه اینها را شامل شود حتى سخنان سخن چینها، و نمامان که کانونهاى محبت را سست و ویران مى سازند.
البته باید توجه داشت که قطع نظر از شاءن نزول سابق نشانه اى در آیه نیست که منظور از آن خصوص سحر ساحران باشد، و به فرض که آیه را چنین تفسیر کنیم دلیل بر صحت آن شاءن نزول نمى باشد، بلکه تنها دلیل بر این است
که پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از شر ساحران به خدا پناه مى برد، درست مثل اینکه افراد سالم از بیمارى سرطان به خدا پناه مى برند هر چند هرگز مبتلا به آن نشده باشند.

سپس در توضیح و تفسیر این مطلب مى افزاید: ((و از شر هر موجود مزاحمى هنگامى که وارد مى شود)) (و من شر غاسق اذا وقب ).
((غاسق )) از ماده ((غسق ))(بر وزن شفق ) به گفته ((راغب )) در ((مفردات )) به معنى شدت ظلمت شب است که در همان نیمه شب حاصل مى شود، و لذا قرآن مجید به هنگام اشاره به پایان وقت نماز مغرب مى فرماید: الى غسق اللیل ، و اینکه در بعضى از کتب لغت غسق به معنى تاریکى آغاز شب تفسیر شده ، بعید به نظر مى رسد، بخصوص اینکه ریشه اصلى این لغت به معنى امتلاء (پر شدن ) و سیلان است ، و مسلما تاریکى شب هنگامى پر و لبریز مى شود که به نیمه رسد، یکى از مفاهیمى که لازمه این معنى است هجوم و حمله ور گشتن است ، لذا در این معنى نیز استعمال شده .
بنابراین معنى ((غاسق )) در آیه مورد بحث یا ((فرد مهاجم )) است ، یا هر ((موجود شرور)) که از تاریکى شب براى حمله کردن استفاده مى کند، زیرا نه فقط حیوانات درنده و گزنده شب هنگام از لانه ها بیرون مى آیند و زیان مى رسانند، بلکه افراد شرور و ناپاک و پلید نیز غالبا از تاریکى شب براى مقاصد سوء خود استفاده مى کنند.
((وقب )) (بر وزن شفق )) از ماده ((وقب )) (بر وزن نقب ) به معنى حفره و گودال است ، سپس فعل آن به معنى ورود در گودال به کار رفته ، گوئى موجودات شرور و زیان آور از تاریکى شب استفاده کرده ، و با ایجاد حفره هاى زیانبار براى تحقق بخشیدن به مقاصد پلید خود اقدام مى کنند، یا اینکه این تعبیر اشاره به ((نفوذ کردن )) است .

تعبیر به ((من شر ما خلق )) مفهومش این نیست که آفرینش الهى در ذات خود شرى دارد، چرا که آفرینش همان ایجاد است ، و ایجاد و وجود خیر محض است ، قرآن مى گوید: الذى احسن کل شى ء خلقه ((همان خدائى که هر چه را آفرید نیکو آفرید)) (الم سجده - 7).
بلکه شر هنگامى پیدا مى شود که مخلوقات از قوانین آفرینش منحرف شوند و از مسیر تعیین شده جدا گردند، فى المثل نیش و دندان برنده حیوانات یک حربه دفاعى براى آنها است که در برابر دشمنانشان به کار مى برند همانند سلاحى که ما در مقابل دشمن از آن استفاده مى کنیم ، اگر این سلاح به مورد به کار رود خیر است ، اما اگر نابجا و در برابر دوست مصرف گردد شر است .
وانگهى بسیارى از امور است که ما در ظاهر آنها را شر حساب مى کنیم ولى در باطن خیر است مانند حوادث و بلاهاى بیدارگر و هشدار دهنده که انسان را از خواب غفلت بیدار ساخته و متوجه خدا مى کند اینها مسلما شر نیست .

پناه مى برم به پروردگار سپیده دم !
در نخستین آیه به شخص پیغمبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به عنوان یک الگو و پیشوا
دستور مى دهد: بگو: پناه مى برم به پروردگار سپیده صبح که دل سیاهى شب را مى شکافد (قل اعوذ برب الفلق ).
از شر تمام آنچه آفریده است (من شر ما خلق ).
از شر همه موجودات شرور، انسانهاى شرور، جن و حیوانات و حوادث و پیشامدهاى شر و از شر نفس اءماره .
((فلق )) (بر وزن شفق ) از ماده فلق (بر وزن خلق ) در اصل به معنى شکافتن چیزى و جدا کردن بعضى از بعضى دیگر است ، و از آنجا که به هنگام دمیدن سپیده صبح پرده سیاه شب مى شکافد، این واژه به معنى طلوع صبح ، به کار رفته ، همانگونه که ((فجر)) نیز به همین مناسبت بر طلوع صبح اطلاق مى شود.
بعضى آن را به معنى همه موالید و تمام موجودات زنده اعم از انسان و حیوان و گیاه مى دانند، چرا که تولد این موجودات که با شکافتن دانه و تخم و مانند آن صورت مى گیرد از عجیب ترین مراحل وجود آنها است ، و در حقیقت هنگام تولد جهش عظیمى در آن موجود رخ مى دهد و از جهانى به جهان دیگرى گام مى نهد.
در آیه 95 انعام مى خوانیم : ان الله فالق الحب و النوى یخرج الحى من المیت و مخرج المیت من الحى ((خداوند شکافنده دانه و هسته است ، زنده را از مرده خارج مى سازد، و مرده را از زنده )).
بعضى نیز مفهوم فلق را از این هم گسترده تر گرفته اند، و آن را به هر گونه آفرینش و خلقت اطلاق کرده اند، چرا که با آفرینش هر موجود پرده عدم شکافته مى شود و نور وجود آشکار مى گردد.
هر یک از این معانى سه گانه (طلوع صبح - تولد موجودات زنده - آفرینش هر موجود) پدیده اى است عجیب که دلیل بر عظمت پروردگار و خالق و مدبر
آن است ، و توصیف خداوند به این وصف داراى مفهوم و محتواى عمیقى است .
در بعضى از احادیث نیز آمده که ((فلق )) چاه یا زندانى در دوزخ است ، و همچون شکافى در دل جهنم خودنمائى مى کند.
این روایت ممکن است اشاره به مصداقى از مصداقهاى آن باشد نه اینکه مفهوم گسترده ((فلق )) را محدود کند.

و در آخرین آیه این سوره مطلب را در باره اوصاف خدا به مرحله کمال رسانده ، مى فرماید: و براى او هرگز احدى شبیه و مانند نبوده است (و لم یکن له کفوا احد).
((کفو)) در اصل به معنى همطراز در مقام و منزلت و قدر است ، و سپس به هر گونه شبیه و مانند اطلاق مى شده است .
مطابق این آیه تمام عوارض مخلوقین ، و صفات موجودات ، و هر گونه نقص و محدودیت ، از ذات پاک او منتفى است ، این همان توحید ذاتى و صفاتى است ، در مقابل توحید عددى و نوعى که در آغاز تفسیر این سوره به آن اشاره شد.
بنابراین او نه شبیهى در ذات دارد، نه مانندى در صفات ، و نه مثلى در افعال ، و از هر نظر بى نظیر و بى مانند است .
امیر مؤ منان على (علیه السلام ) در یکى از خطبه هاى نهج البلاغه مى فرماید: ((لم یلد)) فیکون مولودا، ((ولم یولد)) فیصیر محدودا… و لا ((کف ء)) له فیکافئه ، و لا نظیر له فیساویه ((او کسى را نزاد که خود نیز مولود باشد، و از کسى زاده نشد تا محدود گردد،…
مانندى ندارد تا با او همتا گردد، و شبیهى براى او تصور نمى شود تا با او مساوى باشد)).
و این تفسیر جالبى است که عالى ترین دقایق توحید را بازگو مى کند.